Οκτάγωνο του Βαρδαρίου

Χάρτης της ιστορικής Θεσσαλονίκης με επισημάνσεις των μνημείων της και του παλαιοχριστιανικού οκταγωνικού ναού.

Κιονόκρανο του Οκταγωνικού Ναού του Βαρδαρίου που σήμερα βρίσκεται στη συλλογή γλυπτών της Ροτόντας.

Το Οκτάγωνο του Βαρδαρίου είναι ναός της Θεσσαλονίκης του 5ου αι. μ.Χ., τμήματα του οποίου ανασκάφηκαν στα θεμέλια οικοδομών της περιοχής Βαρδαρίου (Πλατείας Δημοκρατίας). Ο Ναός συνδεόταν με τη λατρευτική τιμή του Αγίου Νέστορος που μαρτύρησε στην περιοχή. Βρίσκεται στο σημερινό οικοδομικό τετράγωνο των οδών Παπαρρηγοπούλου, Ζεφύρων και Μαβίλη. Μικρό τμήμα της ανωδομής του εσωτερικού πυρήνα του οκταγώνου είναι ορατό δίπλα στην είσοδο των Λουτρών «Φοίνιξ».

Ο ναός χρονολογείται στο τέλος του 5ο αι. μ.Χ. και κτίσθηκε σε σχήμα κάτοψης ελεύθερου οκταγώνου με διαστάσεις 54 επί 59 μέτρα. Ο εσωτερικός πυρήνας του ναού είναι επίσης οκταγωνικος με ημικυκλικές κόγχες, που πιθανώς ήταν παρεκκλήσια-προσκυνήματα προς τιμήν χριστιανών μαρτύρων. Στη δυτική πλευρά υπήρχε μεγάλος νάρθηκας μήκους 40 μ. Στο συγκρότημα του ναού περιλαμβάνονταν επίσης ένα βαπτιστήριο και ένα μαρτύριο (οίκος προσευχής σε τόπο μαρτυρίου) των οποίων κατάλοιπα βρέθηκαν σε διάφορες ανασκαφές.

Από τον πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο του ναού σώθηκαν μόνον οι βάσεις τεσσάρων κιόνων και πέντε κορινθιακά κιονόκρανα που βρίσκονται σήμερα στη συλλογή γλυπτών της Ροτόντας. Επιπλέον τρία κιονόκρανα του ναού των Αγίων Δώδεκα Αποστόλων προέρχονται από τον οκταγωνικό ναό. Το δάπεδο της κόγχης δεν βρέθηκε στις έως σήμερα ανασκαφές αλλά είναι σίγουρο πως ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες.

Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της σύνθεσης των ναών - όπως και του συγκεκριμένου Οκταγώνου - είναι η διαμόρφωση του ιερού βήματος. Ο χώρος του ιερού αποτελείται από την κεντρική αψίδα, η οποία πλαισιώνεται από δύο χώρους που ονομάζονται παραβήματα. Στα παραβήματα του Οκταγώνου πιθανόν να υπήρχαν θύρες διότι κατά τις ανασκαφές βρέθηκαν υπολείμματα θυραίων ανοιγμάτων εκατέρωθεν της αψίδας στο επίπεδο των θεμελίων. Ωστόσο το κτίριο του Οκταγώνου δεν έχει ανασκαφεί στο σύνολό του συνεπώς τα αρχαιολογικά δεδομένα δεν μπορούν να ερμηνευθούν συνολικά. Ο ναός πιθανώς σταμάτησε τη λειτουργία του λόγω καταστροφής από τον σεισμό του 518 μ.Χ. Μετά την καταστροφή του Οκταγώνου, αλλά άγνωστο πότε ακριβώς, μια μονή δημιουργήθηκε στον χώρο του συγκροτήματος. Η μονή αυτή διατηρήθηκε και λειτουργούσε κατά τη βυζαντινή περίοδο και πιθανώς πρόκειται για τη μονή του Αγίου Γεωργίου του Ακρουλλίου, που αναφέρει ο βυζαντινός Θεσσαλονικεύς συγγραφέας Καμενιάτης. Σύμφωνα με τον Καμενιάτη κατά την Άλωση της Θεσσαλονίκης (904) πολλοί Θεσσαλονικείς που βρίσκονταν αιχμάλωτοι εντός του ναού μαρτύρησαν από τους μουσουλμάνους Σαρακηνούς πειρατές. Με την οθωμανική κατάκτηση της πόλης τερματίστηκε ο χριστιανικός βίος του συγκροτήματος και έλαβε χώρα λιθαρπαγή.

Το βαπτιστήριο και το μαρτύριο

Το βαπτιστήριο του Αγίου Ακυλίνου στο Μιλάνο, ίδιας εποχής και μορφής με το βαπτιστήριο του οκταγώνου της Θεσσαλονίκης.

Το βαπτιστήριο έχει επίσης μορφή οκταγώνου αλλά εγγεγραμένου σε τετράγωνο, διαστάσεων 15X15 μ. με κόγχες στους εσωτερικούς τοίχους. Την ίδια κάτοψη παρουσιάζουν τα βαπτιστήρια του Αγίου Ακυλίνου, Αγίου Γρηγορίου και Αγίου Ιωάννου του Μιλάνου που χρονολογούνται στον 5ο αι. Επάνω στα ερείπια του βαπτιστηρίου κτίσθηκαν κατά τον 16ο αι. τα Λουτρά Φοίνιξ.

Το Μαρτύριο βρίσκεται νοτίως της αψίδας του Οκταγώνου. Η μορφή του κτίσματος του μαρτυρίου διαπιστώθηκε μετά από λεπτο­μερείς παρατηρήσεις των ερειπίων ενός λουτρού, που ανασκάφηκε σε οικόπεδο της σημερινής οδού Μαβίλη. Το λουτρό προήλθε από τη μετασκευή του προϋπάρχοντος κτιρίου του μαρτυρίου.