Θεοτόκος των Χαλκοπρατείων

Η εκκλησία της Θεοτόκου των Χαλκοπρατείων (στα Λατινικά Sancta Maria de Cinctura ή de Zona, στα Τουρκικά Acem Ağa Mescidi) ήταν εκκλησία της συνοικίας των Χαλκοπρατείων (ονομασία η οποία σήμαινε "αγορά χάλκινων αντικειμένων") στην Κωνσταντινούπολη. Ονομαζόταν επίσης και "Αγία Σορός" από την Τιμία Ζώνη, η οποία φυλασσόταν εκεί.

Η εκκλησία αυτή, αφιερωμένη στη Θεοτόκο, φέρεται να ανεγέρθηκε από την Πουλχερία ή τη Βηρίνα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεοδοσίου Β΄ και να ολοκληρώθηκε επί Λέοντος Α΄ στη θέση μίας συναγωγής, η οποία χρησίμευε στους πολλούς Ιουδαίους που κατοικούσαν στη συνοικία και οι οποίοι εκδιώχθηκαν εκείνη την εποχή κατά διαταγή του Θεοδοσίου Β΄, προκειμένου να χτιστεί ο ναός.

Αρχιτεκτονική

Ο ναός, κτισμένος με πλίνθους, είχε μορφή τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα, τρίπλευρη αψίδα (κάτω από την οποία βρίσκεται κρύπτη) και αίθριο. Ένα οκταγωνικό κτίσμα, που απτόταν της βόρειας πλευράς του αιθρίου και του οποίου τα θεμέλια σώζονται έως σήμερα, ενδεχομένως να κατασκευάστηκε αρχικά ως βαπτιστήριο. Η θεματολογία όμως των ελάχιστα σωζόμενων τοιχογραφιών του δεν αποκλείει τη σύνδεσή του με τον ναό του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, όπου σύμφωνα με τα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, εκτός από τα λείψανα του τελευταίου φυλάσσονταν και οι σοροί των Αγίων Νηπίων και του Αγίου Συμεώνος του Θεοδόχου.

Ο ναός επισκευάσθηκε από τον Ιουστίνο Β΄ και την Αυγούστα Σοφία στα τέλη του 6ου αιώνα μετά από ζημιές που υπέστη από σεισμό και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά, τα οποία αργότερα υπέστησαν φθορές από τους Εικονομάχους, αλλά αποκαταστάθηκαν μερικώς μετά τη λήξη της Εικονομαχίας. Νέα ανακαίνιση έγινε από τον Βασίλειο Α΄ κατά το δεύτερο μισό του 9ου αιώνα. Τότε προστέθηκε τρούλος στο κεντρικό κλίτος.

Ιστορία

Μετά τη Στάση του Νίκα, που είχε ως συνέπεια την καταστροφή του προγενέστερου ναού της Αγίας Σοφίας, ο ναός χρησίμευσε ως πατριαρχικός για πέντε χρόνια. Κατά την εποχή αυτή φιλοξένησε τη Σύνοδο του 536 στην οποία καταδικάστηκαν οι μονοφυσιτικές πλάνες του Πατριάρχη Ανθίμου Α΄. Με τον ναό σύμφωνα με τα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως συνδέθηκαν αργότερα διάφορες προσωπικότητες της Βυζαντινής Εποχής, όπως ο Μιχαήλ Ραγκαβέ, προτού γίνει αυτοκράτορας, ο Καίσαρ Βάρδας και πολλοί μάγιστροι. Επί αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118) αφαιρέθηκαν οι χρυσές θύρες του ναού, καθώς και άλλα πολύτιμα αντικείμενα, προκειμένου να ενισχυθεί το ελλειμματικό κρατικό ταμείο και να εξασφαλιστούν οι απαραίτητοι οικονομικοί πόροι για την αντιμετώπιση της νορμανδικής επιθετικότητας. Για αποζημίωση παραχωρήθηκε στον ναό ετήσια βασιλική χορηγία. Αργότερα, κατά την περίοδο κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, ο ναός λειτούργησε ως ρωμαιοκαθολικός. Μετά την άλωση, το 1484, πάνω στα ερείπια του ναού ανεγέρθηκε τζαμί με την ονομασία Acem Aga Mescidi, το οποίο σήμερα είναι και αυτό ερειπωμένο.

Κειμήλια

Η Θεοτόκος των Χαλκοπρατείων διέθετε σημαντικά κειμήλια, μεταξύ των οποίων σημαντικότερα ήταν η Εσθήτα της Παναγίας και η Τιμία Ζώνη ή Αγία Σορός. Επίσης υπήρχε και η εικόνα της Παναγίας Αγιοσορίτισσας, η οποία θεωρούνταν αχειροποίητος και αποτέλεσε πρότυπο για έναν ιδιαίτερο εικονογραφικό τύπο της Παναγίας, γνωστό ως "Madonna Avvocata", διαδεδομένο ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου μεταφέρθηκε αντίγραφο κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Ενδεχομένως ο ναός να φιλοξενούσε και τη θαυματουργό εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή.

Σημερινή κατάσταση

Τα ερείπια της Θεοτόκου των Χαλκοπρατείων είναι ακόμη ορατά πίσω από το Τζαμί της Σουλτάνας Ζεϊνέπ. Τα μόνα κατάλοιπα που διατηρούνται σήμερα, είναι τμήμα τοίχου και μέρος της αψίδας, καθώς και τα θεμέλια της οκταγωνικής κατασκευής στη βορειοδυτική πλευρά του συμπλέγματος. Το μεγαλύτερο μέρος του χώρου, που καταλάμβανε στο παρελθόν ο ναός, είναι σήμερα χώρος στάθμευσης.

Βιβλιογραφία - Πηγές

εικονίδιο Ορθοδοξία

Πύλη Ορθοδοξία

(Αγγλικά) Kazhdan, Alexander, επιμ. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Οξφόρδη και Νέα Υόρκη: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8. , s. v. Chalkoprateia, vol. 1, 407-408 ;
Wolfgang Müller-Wiener (1977). Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Tübingen: Deutsches Archäologisches Institut. ISBN 3-8030-1022-5. , 76-78.
(Γαλλικά) Janin, Raymond (1964). Constantinople byzantine: développement urbain et répertoire topographique. Παρίσι: Institut Français d’Études Byzantines.
Theodorus, Preger (1901). Scriptores Originum Constantinopolitanum. Λειψία: B. G. Teubneri
Lathoud, D.– Pezaud, P. “Le sanctuaire de la Vierge au Chalcopratia”, Echos d'Orient ΧΙΙΙ (1924), σελ. 36 κ.ε.
Καρακατσάνης, Δημήτρης (2008) στο: Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, ηλεκτρονικό λήμμα «Θεοτόκος των Χαλκοπρατείων»
«Τα ευλογημένα υπόγεια της Πόλης»: περιήγηση στη Θεοτόκο των Χαλκοπρατείων σήμερα από το blog «Τι χαμπέρια από την Πόλη;»
«Η μοναδική βυζαντινή εικόνα της Παναγίας Αγιοσορίτισσας» : ανάρτηση στο blog «Η λειψανοθήκη»