Κοίμηση της Θεοτόκου

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η Κοίμηση της Θεοτόκου είναι Θεομητορική εορτή τόσο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όσο και των λοιπών χριστιανικών ομολογιών. Αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες γιορτές της Χριστιανοσύνης και εορτάζεται κάθε καλοκαίρι στις 15 Αυγούστου. Εκείνη την ημέρα οι Χριστιανοί γιορτάζουν με ιδιαίτερη λαμπρότητα τον θάνατο της Θεοτόκου, την ταφή, την ανάσταση και τη μετάστασή Της στους ουρανούς.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, περ. 1567, τέμπερα σε ξύλο, 61,4x45 εκ., Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σύρου, Ερμούπολη
Ο Ναός της Παναγίας της Τήνου, κορυφαίο προσκύνημα και τόπος εορτασμού της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ελλάδα.

Εξωβιβλικές πηγές της εορτής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με δεδομένο πως απουσιάζουν μαρτυρίες σχετικές με τα γεγονότα της κοιμήσεως της Θεοτόκου, το εορτολογικό περιεχόμενό της το εντοπίζουμε σε εξωβιβλικές μαρτυρίες. Έτσι έχουμε ένα απόκρυφο κείμενο με τίτλο De transitu beatae Mariae virginis (Περί μεταστάσεως της μακαρίας Παρθένου Μαρίας) χρονολογούμενο τον 5ο αιώνα και είναι λατινική μετάφραση παλιότερου χαμένου ελληνικού πρωτοτύπου.[1][2] Γύρω στον 6ο αιώνα έχουμε λατινική μετάφραση ενός άλλου απόκρυφου έργου με τίτλο Joannis liber de Dormitione Mariae (βίβλος Ιωάννου περί της κοιμήσεως της Μαρίας) ενώ εκδόθηκε και συριακή μετάφραση. Η λατινική μετάφραση του Transitus αποτελεί ελεύθερη απόδοση του συριακού Joanis liber. Για άλλους ερευνητές το Transitus δεν είναι τίποτε άλλο παρά συμπερίληψη όλων των περί Κοιμήσεως απόκρυφων αφηγήσεων.[3] Το αρχικό πρωτότυπο δεν αποκλείεται επίσης να ήταν και ελληνικό, χρονολογούμενο στα τέλη του 4ου με αρχές του 5ου αι. και μεταφράστηκε στα κοπτικά, λατινικά και αραβικά και ίσως αποτελεί σύνοψη αρχαιότερων πηγών από τον 2ο αι. μ.Χ.[4] Σε κάθε περίπτωση οι απόκρυφες αφηγήσεις συνδέονται με το εορτολογικό περιεχόμενο της εορτής και όχι με το πώς εμφανίστηκε η εορτή.[5]

Η περί του τόπου ταφής της Θεοτόκου παράδοση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Τάφος της Παναγίας, στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας στην Κοιλάδα των Κέδρων – στους πρόποδες του όρους των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ

Η παλιότερη αναφορά στον τόπο ταφής της Θεοτόκου προέρχεται από τον 5ο αιώνα και συνδέεται με τα Ιεροσόλυμα. Οδοιπορικά του 6ου αιώνα (Θεοδόσιος το 530, Αντώνιος Πλακεντίας το 570) προσδιορίζουν τον τάφο της στη Γεθσημανή. Τον 7ο αιώνα, τον ίδιο τόπο προσδιορίζει και ο Σοφρώνιος Ιεροσολύμων, και στο Breviarius de Hierosolyma[6] η Έφεσος θεωρείται ένας εναλλακτικός τόπος ταφής της Θεοτόκου θεμελιωμένος από την απόκρυφη παράδοση που θέλει τον Ευαγγελιστή Ιωάννη όταν ήλθε στην Έφεσο να έφερε μαζί του και τη Θεοτόκο αλλά και από τη σύγκληση της Γ' Οικουμενικής Συνόδου στο ναό της αγίας Μαρίας στην πόλη αυτή. Αυτή η άποψη εκφέρεται κυρίως από την Καθολική Εκκλησία.[7]

Η εορτολογική εξέλιξη προς τη 15η Αυγούστου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στον δρόμο από την Ιερουσαλήμ προς τη Βηθλεέμ υπάρχει μια τοποθεσία ονόματι Κάθισμα στο οποίο σύμφωνα με την απόκρυφη παράδοση η Θεοτόκος λίγο πριν την κύησή της ζήτησε από τον Ιωσήφ να ξεκουραστεί. Εκεί χτίσθηκε ναός στα χρόνια του Ιουβενάλιου Ιεροσολύμων (417-458). Λειτουργιολόγοι εικάζουν πως η ημερομηνία της εορτής μνήμης της Θεοτόκου που εορταζόταν εκεί ήταν στις 13 Αυγούστου.[8] Από τα μέσα του 5ου αιώνα ο αυτοκράτορας Μαρκιανός κτίζει ναό προς τιμήν της Θεοτόκου στη Γεθσημανή και τρία χρόνια μετά τον θάνατό του, το 460, εμφανίζεται για πρώτη φορά η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου στον συγκεκριμένο ναό, εκτοπίζοντας την παλαιότερη του Καθίσματος. Προς επίρρωσιν αυτής της πληροφορίας είναι και εκείνη από το Γεωργιανό κανονάριο, κειμένου που αποτυπώνει την ιεροσολυμιτική λατρεία ανάμεσα στα 450-750μ.Χ., το οποίο μας πληροφορεί ότι στις 15 Αυγούστου τιμάται η μνήμη της Θεοτόκου στη Γεθσημανή στο ναό του αυτοκράτορα Μαρκιανού.[9] Προς την κατεύθυνση της καθιέρωσης της εορτής της Κοιμήσεως κινήθηκε η διατύπωση του ορθόδοξου Μαριολογικού δόγματος κατά την Γ' Οικουμενική Σύνοδο. Τελικά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικηφόρου Κάλλιστου, ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος περί τα τέλη του 6ου αιώνα καθόρισε διά διατάγματος την επιτέλεση της εορτής στις 15 Αυγούστου. Δεν επρόκειτο για τη σύσταση νέας εορτής αλλά για την επίσημη υιοθεσία της ιεροσολυμιτικής ημερομηνίας. Πάντως η ημερομηνία αυτή δεν επιβλήθηκε σε όλο τον χριστιανικό κόσμο.[10] Η Συριακή Εκκλησία τοποθέτησε στις 26 Δεκεμβρίου την εορτή της Κοιμήσεως την ίδια μέρα Γεννήσεως του Κυρίου, μετατεθείσης κατά μία ημέρα για να μη συμπέσουν οι δύο εορτές. Από τη Συρία η εορτή περνάει στην Ρώμη. Ο πάπας Θεόδωρος Α' (647-649) είναι ο πρώτος ο οποίος επιχείρησε να εισαγάγει την εορτή στη Ρώμη αλλά χωρίς επιτυχία. Ο Σύριος πάπας Σέργιος Α' (687-701) μετέφερε στη Ρώμη τον εορτασμό της Κοιμήσεως. Ο Πάπας Αδριανός εγκαινίασε την εορτή στο ναό της Αγίας Μαρίας της Μείζονος στη Ρώμη.[11] Στην Αίγυπτο η εορτή εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα εξ επιδράσεως των Ιεροσολύμων. Ως ημερομηνία τέλεσης της εορτής είχε οριστεί η 21η του αιγυπτιακού μηνός Τομπί δηλαδή η 16η Ιανουαρίου του Ιουλιανού ημερολογίου. Την 15η Αυγούστου εορταζόταν η Μετάσταση αυτής[12]. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Αρμενική Αποστολική Εκκλησιά γιορτάζει την Κοίμηση την Κυριακή που είναι πιο κοντά ημερολογιακά στην 15η του Αυγούστου θεωρώντας την έτσι ως μια Κινητή Εορτή.

Νηστεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά την Ορθόδοξη παράδοση, είθισται περίοδος νηστείας για τη συγκεκριμένη εορτή, που καθιερώθηκε τον 7ο αιώνα. Αρχικά ήταν χωρισμένη σε δύο περιόδους, εκείνη πριν την γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα και εκείνη πριν της γιορτής της Κοίμησης της Θεοτόκου. Το 10ο αιώνα, συνενώθηκαν σε μια νηστεία που περιλαμβάνει 14 ημέρες και ξεκινά την 1η Αυγούστου. Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης νηστείας, νηστεύεται το λάδι εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής, ενώ στη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα καταλύεται το ψάρι. Κατά τη γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου καταλύονται τα πάντα, εκτός κι αν η γιορτή πέσει σε ημέρα Τετάρτη ή Παρασκευή, οπότε καταλύεται μόνο το ψάρι.[13]

Εικονογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Θεοφάνης ο Έλληνας, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 1392 Πινακοθήκη Τρετιακόφ, Μόσχα

Στη διαμόρφωση του θέματος της Κοίμησης σημαντική επίδραση άσκησαν τα απόκρυφα (Περί της Κοιμήσεως της Μαρίας του Ιωάννου του Θεολόγου, Trasitus beatae Mariae Virginis), οι Πατέρες και βυζαντινοί συγγραφείς, οι υμνογράφοι και η εκκλησιαστική παράδοση.[14] Το θέμα της Κοιμήσεως ανάγεται στον 6ο αι., αν συσχετιστεί με Ομιλία του Ιωάννου Θεσσαλονίκης, και τον 7ο αι., οπότε χρονολογείται ο Ναός της Κοιμήσεως στη Νίκαια.[15] Στο εικονογραφικό θέμα της Κοιμήσεως, η Παναγία παρουσιάζεται ξαπλωμένη σε φέρετρο στρωμένο με πολυτελές σεντόνι, κοιμάται γαλήνια και τα χέρια σταυρωμένα εμπρός στο στήθος. Γύρω από το νεκρικό κρεβάτι βρίσκονται οι απόστολοι, με τον Πέτρο να στέκεται κοντά στο κεφάλι της και τον Παύλο κοντά στα πόδια της. Άλλες φορές εικονίζονται οι απόστολοι σε υπερυψωμένη θέση ερχόμενοι πάνω σε νέφη.[16] Η ψυχή της Θεοτόκου απεικονίζεται ως σπαργανωμένο βρέφος, την οποία κρατάει ο Ιησούς, ζωγραφιζόμενος πάνω από το φέρετρο και στο μέσο της σύνθεσης.[17] Σε άλλες παραστάσεις, περιβάλλεται το ξαπλωμένο σώμα της από γυναίκες οι οποίες, καθώς προβάλλουν από αρχιτεκτονήματα, θρηνούν το θάνατό της, όπως και άγγελοι. Άγγελος απεικονίζεται από τον 11ο αι. και μετά να παραλαμβάνει την ψυχή της Παναγίας με σκοπό να την οδηγήσει στον Παράδεισο. Στον ουρανό, ζωγραφίζεται πύλη η οποία ανοίγει για να δεχθεί τη Θεοτόκο ένδοξη.[18] Έτσι, σε παραστάσεις της Κοιμήσεως απεικονίζεται τρεις φορές η Θεοτόκος: μία κοιμωμένη κάτω, μία ως ψυχή στα χέρια του Ιησού και μία ανεβαίνοντας στους ουρανούς. Σε κάποιες περιπτώσεις, η απεικόνιση της Ανάληψης της Παναγίας συνοδεύεται από την απεικόνιση της ταυτόχρονης ρίψης της ζώνης της στον απόστολο Θωμά ο οποίος δεν πρόφτασε την κηδεία της. Τον 12ο αι. εμφανίζεται το επεισόδιο του Εβραίου Ιεφωνίου, κατά το οποίο ο άγγελος αποκόβει τα χέρια του επειδή επιχείρησε να σπάσει το φέρετρο της Παναγίας.[19] Η Κοίμηση ιστορείται στον δυτικό τοίχο πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού.[20]

Η Κοίμηση της Θεοτόκου, ψηφιδωτό από τη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.119
  2. Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία Γ', εκδ.Γρηγόρης, Αθήνα, 2010, σελ.868-869
  3. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.120
  4. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.120
  5. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.121
  6. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.122-123
  7. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.124
  8. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.125-127
  9. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.128-129
  10. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.130-131
  11. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.132-133
  12. Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνας, 2004, σελ.133
  13. Μαρία Σωτηροπούλου,Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας, Θεολογία, τομ. 76, τ/χ.1, (Ιαν-Ιουν 2005),σελ.272-275
  14. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972, σελ.129-130
  15. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972, σελ.127-128
  16. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972, σελ.126
  17. Ανδρέας Ξυγγόπουλος, «Η πτερωτή ψυχή της Θεοτόκου (πίν. 1-2)», Δελτίον XAE 6 (1970-1972), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Παναγιώτη Μιχελή (1903-1969), σελ.1
  18. Μαρία Σιγάλα, «Εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου των όψιμων παλαιολόγειων χρόνων στην Αστυπάλαια»,Δελτίον XAE 27 (2006), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Νικολάου Β. Δρανδάκη (1925-2004), σελ.262
  19. ίσως απηχεί το επεισόδιο στο Βιβλίο των Βασιλειών κατά το οποίο ο Οζά όταν έβαλε το χέρι του πάνω στην Κιβωτό της Διαθήκης πέθανε. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972, σελ.130
  20. Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972, σελ.127

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1972.
  • Ανδρέας Ξυγγόπουλος, «Η πτερωτή ψυχή της Θεοτόκου (πίν. 1-2)», Δελτίον XAE, 6 (1970-1972), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Παναγιώτη Μιχελή (1903-1969), σελ. 1-12. [1]
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία Γ΄, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα, 2010, σελ. 868-869.
  • Μαρία Σιγάλα, «Εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου των όψιμων παλαιολόγειων χρόνων στην Αστυπάλαια», Δελτίον XAE, 27 (2006), Περίοδος Δ'. Στη μνήμη του Νικολάου Β. Δρανδάκη (1925-2004), σελ. 259-270. [2][νεκρός σύνδεσμος]
  • Μαρία Σωτηροπούλου, "Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας", Θεολογία, τομ. 76, τ/χ. 1 (Ιαν.-Ιουν. 2005), σελ. 243-275.
  • Ευθύμιος Τσιγαρίδας, «Πρώιμη κρητική εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην μονή Ιβήρων», Δελτίον XAE, Περίοδος Δ', Τόμος ΚΗ' (2007), σελ. 193-202. [3] Αρχειοθετήθηκε 2020-11-26 στο Wayback Machine.
  • Γεώργιος Φίλιας, Οι θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνας, 2004.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Χρ. Μπαλτογιάννη, «Η Κοίμηση του Ανδρέου Ρίτζου του Λονδίνου και η εξάρτηση της από τη ζωγραφική και τα ιδεολογικά ρεύματα του Μου αιώνα», Εφρόσυνον.Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη, τ. 1, Αθήνα 1991, 353-374.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προτεινόμενη βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Τα Επιτάφια εγκώμια και η υμνολογία της κοιμήσεως της Θεοτόκου, επιμ. ερμηνευτική απόδοση, σχόλια: Θωμά Ζήση, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2011.