Επιχείρηση Ξύπνημα της Άνοιξης
| Επιχείρηση «Ξύπνημα της Άνοιξης» | |||
|---|---|---|---|
| Μέρος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου | |||
 Γερμανικές μονάδες υποχωρούν από την Ουγγαρία. | |||
| Χρονολογία | 6-16 Μαρτίου 1945 | ||
| Τόπος | Συντεταγμένες: 46°59′N 18°21′E / 46.983°N 18.350°E Λίμνη Μπάλατον, Ουγγαρία | ||
| Έκβαση | Νίκη των Σοβιετικών | ||
| Αντιμαχόμενοι | |||
| Ηγετικά πρόσωπα | |||
| Δυνάμεις | |||
| |||
| Απώλειες | |||
| |||
.svg){kind=small}
Η Επιχείρηση «Ξύπνημα της Άνοιξης» (γερμανικά: Unternehmen Frühlingserwachen) αποτέλεσε την τελευταία μεγάλης κλίμακας επίθεση των Γερμανών στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επίθεση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Ουγγαρία την άνοιξη του 1945, είναι γνωστή στην γερμανική στρατιωτική ιστοριογραφία ως Plattenseeoffensive (Επιχείρηση προσβολής της Πλαττενζέε - "Πλαττενζέε" είναι το γερμανικό όνομα της Λίμνης Μπάλατον), στη ρωσική ως «Αμυντική επιχείρηση της Λίμνης Μπάλατον» (Балатонская оборонительная операция) και στην αγγλική ως «Επιχείρηση προσβολής της λίμνης Μπάλατον» (Lake Balaton Offensive).
Υπόβαθρο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Την άνοιξη του 1945, η ήττα για τη Ναζιστική Γερμανία ήταν κοντά. Οι Σοβιετικοί κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος της Ουγγαρίας μετά την πτώση της Βουδαπέστης, ενώ οι Δυτικοί Σύμμαχοι άγγιζαν τα δυτικά σύνορα της Γερμανίας. Η γερμανική χειμερινή επίθεση στις Αρδέννες απέτυχε παταγωδώς, στοιχίζοντας στους Γερμανούς τις τελευταίες υπολογίσιμες δυνάμεις που θα μπορούσαν να ανακόψουν τη Σοβιετική απειλή στα ανατολικά. Μολαταύτα ο Χίτλερ, κύριος υπεύθυνος για αυτές τις αποτυχίες, αρνούνταν να υπολογίσει τις εκτιμήσεις των ανώτερων αξιωματικών. Αν και ισχυρές σοβιετικές δυνάμεις συγκεντρώνονταν στον ποταμό Όντερ, ανατολικά του Βερολίνου, επέμενε πως οι Σοβιετικοί δεν θα τολμούσαν μία μετωπική επίθεση εναντίον του Βερολίνου.[1] Έτσι, αντί να δεσμεύσει τις διαθέσιμες δυνάμεις για την υπεράσπισή του, προς μεγάλη απογοήτευση του διοικητή της Γιόζεφ «Ζεπ» Ντίτριχ έστειλε την αξιόμαχη 6η Στρατιά Πάντσερ SS στην Ουγγαρία, κάτω από συνθήκες άκρας μυστικότητας.
Μετά τις αποτυχημένες επιθέσεις των Γερμανών στην Πομερανία, η προσοχή του δικτάτορα στράφηκε στην Ουγγαρία. Εκεί, οι Σοβιετικοί κατείχαν όλα τα εδάφη ανατολικά του Δούναβη ποταμού και είχαν δημιουργήσει προγεφύρωμα στον Ντράβα και δυτικά του Δούναβη, απειλώντας τη λίμνη Μπάλατον. Η λίμνη αυτή είχε μεγάλη στρατηγική σημασία για τους Γερμανούς, λόγω των πετρελαιοπηγών της Ναγκικανίτσα στα δυτικά της. Με την απώλεια της Ρουμανίας το φθινόπωρο του 1944, το εξαιρετικά πολύτιμο για τη γερμανική πολεμική προσπάθεια πετρέλαιο σπάνιζε. Η παραγωγή συνθετικού πετρελαίου στη Γερμανία και την Αυστρία είχε φτάσει στο ζενίθ της, αλλά ήταν ανεπαρκής. Επομένως, για τον Χίτλερ η διασφάλιση των πετρελαιοπηγών της λίμνης Μπάλατον αποτελούσε προτεραιότητα.[1][2]
Διάταξη μάχης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γερμανοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
.svg)
6η Στρατιά Πάντσερ SS (Ντίτριχ)
Ι Σώμα Πάντσερ SS (Πρίες)
- ΙΙ Σώμα Πάντσερ SS (Μπίτριχ)
- XXXXIII Σώμα Στρατού
- I Σώμα Ιππικού
ΙI Σώμα Στρατού
- LXVIII Σώμα Στρατού
- XXII Ορεινό Σώμα Στρατού
- 92η Ταξιαρχία Γρεναδιέρων Πάντσερ (μηχανοκίνητη)
Σοβιετικοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
4η Στρατιά Φρουρών
6η Τεθωρακισμένη Στρατιά Φρουρών
9η Στρατιά Φρουρών
26η Στρατιά
27η Στρατιά
46η Στρατιά
57η Στρατιά
1η Στρατιά
Το γερμανικό σχέδιο επίθεσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το καθ' όλα φιλόδοξο σχέδιο επίθεσης των Γερμανών είχε ως γενικό στόχο την εξάλειψη του Σοβιετικού προγεφυρώματος στη συμβολή των ποταμών Δούναβη και Ντράβα και την απώθηση του 3ου Ουκρανικού Μετώπου του στρατάρχη Φιοντόρ Τολμπούκιν προς τα ανατολικά, με στόχο την ανακατάληψη της Βουδαπέστης.[1][2]
Την επίθεση, η οποία έλαβε το κωδικό όνομα «Ξύπνημα της Άνοιξης» (Frühlingserwachen) θα έπρεπε να φέρουν εις πέρας οι μονάδες της Ομάδας Στρατιών «Νότος» του Στρατηγού Όττο Βαίλερ. Μέχρι τότε, οι γερμανικές δυνάμεις κρατούσαν την άμυνα της γραμμής «Margarethe» γύρω από τη λίμνη Μπάλατον. Η 6η Στρατιά Πάντσερ SS του στρατηγού Ζεπ Ντίντριχ σήκωνε το κύριο βάρος της επίθεσης. Θα έπρεπε να εφορμήσει βόρεια της λίμνης Μπάλατον και να απωθήσει την 27η Σοβιετική Στρατιά ως τον Δούναβη, οπότε και θα στρεφόταν βόρεια, ανακαταλαμβάνοντας τη Βουδαπέστη. Μετά από αυτό, θα κινούνταν νότια, κατά μήκος της διώρυγας Σιό, όπου και θα ενωνόταν με τις μονάδες της Ομάδας Στρατιών «Ε» του στρατηγού Αλεξάντερ Λαιρ. Η Ομάδα Στρατιών «Ε» θα κινούνταν προς τον βορρά δια μέσου της πόλης του Μόχατς για να συναντήσει την 6η Στρατιά Πάντσερ SS, κυκλώνοντας την 26η και την 57η Σοβιετική Στρατιά (Επιχείρηση «Διάβολος του Δάσους» [Waldteufel]).
Οι υπόλοιποι σχηματισμοί της Ομάδας Στρατιών «Νότος» είχαν περισσότερο υποστηρικτικό ρόλο. Η 2η Στρατιά Πάντσερ θα έπρεπε να κρατήσει απασχολημένη την 57η Στρατιά, επιτιθέμενη νότια της λίμνης Μπάλατον (επιχείρηση «Παγοθραύστης» [Eisbrecher]) , ενώ η 3η Ουγγρική Στρατιά έπρεπε να κρατήσει το μέτωπο βόρεια, δυτικά της Βουδαπέστης καθ' όλη τη διάρκεια της επίθεσης. Την άμυνα της γραμμής «Margarethe» είχε αναλάβει το IV Σώμα Πάντσερ SS. Καίτοι ελώδης στο μεγαλύτερο μέρος της, η περιοχή γύρω από τη λίμνη Μπάλατον πάγωνε κατά τον χειμώνα, επιτρέποντας την κίνηση των τεθωρακισμένων.[2]
Επρόκειτο για μία εξαιρετικά φιλόδοξη και μάλλον ανέφικτη επίθεση. Η 6η Στρατιά Πάντσερ SS, παρά το βαρύγδουπο όνομά της, μπορεί να διέθετε στο δυναμικό της 4 επίλεκτες μεραρχίες των SS (1η Μεραρχία SS Leibstandarte SS Adolf Hitler, 2η Μεραρχία SS Das Reich, 9η Μεραρχία Πάντσερ SS Hohenstaufen, 12η Μεραρχία Πάντσερ SS Hitlerjugend),[2] όπως και τις μεραρχίες Hohenstaufen και Frundsberg,[1] είχε υποστεί βαριές απώλειες κατά τη μάχη των Αρδεννών τον περασμένο Δεκέμβρη και είχε πολλές ελλείψεις σε ανθρώπινο και άψυχο δυναμικό. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο διοικητής της Ζεπ Ντίντριχ «Αυτοαποκαλούμαστε 6η Στρατιά Πάντσερ (=τεθωρακισμένων) διότι μας έχουν μείνει μόλις 6 πάντσερ»". Για τον Χίτλερ όλα αυτά ήταν όμως άνευ σημασίας. Οι προετοιμασίες για την επίθεση γίνονταν με μεγάλη μυστικότητα – οι Γερμανοί μιμούνταν την επιτυχημένη στρατηγική που ακολουθούσαν οι σοβιετικοί για να παραπλανήσουν τον αντίπαλο ("μασκιροβκα"). Στα πλαίσια της προσπάθειας αυτής, οι Γερμανοί διέταξαν την αφαίρεση των διακριτικών μονάδων και στρατιωτών και απαγόρευσαν σε αξιωματικούς των SS να πραγματοποιούν αναγνωρίσεις στην πρώτη γραμμή.[3] Όλα αυτά γίνονταν όμως εις μάτην, αφού οι Σοβιετικοί όμως γνώριζαν για την εκδήλωση της επίθεσης ήδη από τις 20 Φεβρουαρίου.
Η μάχη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η γερμανική επίθεση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
«Πρελούδιο» της επίθεσης ήταν η επιτυχημένη εξάλειψη του Σοβιετικού προγεφυρώματος στο Έργκστρομ. Μόλις ωστόσο οι Σοβιετικοί αντιλήφθηκαν την ύπαρξη ανδρών των επίλεκτων SS στην περιοχή, συνειδητοποίησαν το μέγεθος της επίθεσης και άρχισαν να ενισχύουν την άμυνά τους.[3]
Η 6η Μαρτίου ξημέρωσε υπό βαριά χιονόπτωση που δυσχέραινε δραματικά την επίθεση. Ως επιστέγασμα των δυσκολιών, οι γρεναδιέροι των SS διατάχθηκαν να καλύψουν πεζή τα 18 χιλιόμετρα που τους χώριζαν έτσι ώστε να μην γίνει η αντιληπτή η συγκέντρωση μονάδων στο μέτωπο από τους Σοβιετικούς. Οι Σοβιετικοί βέβαια το γνώριζαν προ πολλού, αλλά εκείνη τη στιγμή τα SS δεν μπορούσαν να το γνωρίζουν. Η πορεία μέσα στο χιόνι και τη λάσπη ήταν μαρτυρική και η έλλειψη συγχρονισμού καταστροφική. Στις 4.30 τα χαράματα, την προκαθορισμένη ώρα για την προπαρασκευή πυροβολικού, μόνο το I Σώμα Πάντσερ SS είχε λάβει θέσεις εφόρμησης. Το αποτέλεσμα ήταν το ΙΙ Σώμα Πάντσερ SS να επιτεθεί κατόπιν εορτής και να υποστεί βαριές απώλειες από τους Σοβιετικούς, οι οποίοι είχαν επανδρώσει τις θέσεις τους μετά το πέρας της εχθρικής προπαρασκευής.[3] Παρ' όλα ταύτα, δεδομένης της απελπιστικής κατάστασης των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων, τα SS έκαναν αξιοσημείωτη προέλαση, ιδιαίτερα το ΙΙ Σώμα Πάντσερ SS, το οποίο διείσδυσε 40 χιλιόμετρα μέσα στις εχθρικές γραμμές. Το Ι Σώμα Πάντσερ SS δεν είχε την ίδια επιτυχία, καταφέρνοντας να προελάσει μόνον 8. Η Βουδαπέστη, ωστόσο, βρισκόταν ακόμη πολύ μακριά. Επιπλέον, στις μέρες που ακολούθησαν, η Σοβιετική άμυνα ισχυροποιήθηκε αποφασιστικά. Ο ίδιος ο Υπουργός Προπαγάνδας Γιόζεφ Γκαίμπελς έγραφε στις 14 Μαρτίου στο προσωπικό του ημερολόγιο πως «Η αποτυχία της επίθεσης… είναι πιθανή.» Στην πραγματικότητα, ήταν μάλλον εγγυημένη. Οι μονάδες της 6ης Στρατιάς Πάντσερ SS είχαν πλέον κολλήσει στη λάσπη.
Οι υποστηρικτικές επιθέσεις των υπολοίπων μονάδων απέτυχαν. Η προέλαση της 2ης Στρατιάς Πάντσερ απ' τα νότια της λίμνης Μπάλατον ήταν μάλλον πενιχρή. Η επίθεσή της ξεκίνησε στις 4 τα ξημερώματα της 6ης Μαρτίου από το Ναγκυμπαγιόμ (Nágybajom) με κατεύθυνση προς το Κάποσβαρ, με τον κύριο όγκο του δυναμικού της να αποτελεί το LXVIII Σώμα Στρατού και η 16η Μεραρχία Γρεναδιέρων Πάντσερ SS Reichsführer-SS. Οι μονάδες αυτές δεν διέθεταν άρματα μάχης, αλλά μόνο πυροβόλα εφόδου και τεθωρακισμένα οχήματα και καθηλώθηκαν μέχρι τις 9 το πρωί λίγα χιλιόμετρα ανατολικά του Ναγκυμπάγιομ. Η πρόταση να μετατοπιστεί ο άξονας της επίθεσης από ανατολικά στα νοτιοανατολικά απορρίφθηκε από την Ομάδα Στρατιών «Νότος». Μέχρι την σοβιετική αντεπίθεση στις 16 Μαρτίου είχε κερδίσει ελάχιστο έδαφος,[4] ενώ η Ομάδα Στρατιών «Ε» του Λαιρ συνάντησε ισχυρή άμυνα από τους γιουγκοσλάβους αντάρτες του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, την 1η Βουλγαρική Στρατιά και την Ερυθρά Αεροπορία, με αποτέλεσμα να καθηλωθεί νότια του Ντράβα.
Η σοβιετική αντεπίθεση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στις 16 Μαρτίου, και ενώ η γερμανική επίθεση έπνεε τα λοίσθια, οι Σοβιετικοί αντεπιτέθηκαν με τη σαρωτική ισχύ 42 περίπου μεραρχιών και 8 ταχυκίνητων σωμάτων εναντίον των ισχνών γερμανικών δυνάμεων. Την επίθεση υποστήριζαν η 17η και η 5η Αεροπορική Στρατιά των Σοβιετικών. Η 6η Στρατιά μόλις που γλύτωσε την περικύκλωση, καθώς οι σοβιετικές «λαβίδες» απείχαν 3 χιλιόμετρα η μία απ' την άλλη πριν κλείσουν πίσω της. 24 ώρες μετά την εκδήλωση της αντεπίθεσης, οι Γερμανοί είχαν απωθηθεί ως τις θέσεις που κατείχαν στις αρχές Μαρτίου.
Την 21η Μαρτίου, η 5η Μεραρχία SS Wiking εγκατέλειψε το Σζεκεσφεχερβάρ (Székesfehérvár) αγνοώντας την παράλογη διαταγή του Χίτλερ που απαιτούσε την υπεράσπισή του «μέχρι τον τελευταίο άνδρα». Την επόμενη μέρα, η σοβιετική 6η Στρατιά Φρουρών απείλησε να περικυκλώσει αρκετές μεραρχίες των SS, αποκόπτοντας πίσω τους έναν «διάδρομο» πλάτους 3 περίπου χιλιομέτρων ανάμεσα στις θέσεις της και στη λίμνη Μπάλατον. Η μεραρχία των SS «Frundsberg» κατάφερε να τον κρατήσει ανοιχτό και να σώσει τις υπόλοιπες μεραρχίες από την περικύκλωση, αλλά η ίδια υπέστη μεγάλες απώλειες στην προσπάθειά της αυτή.
Οι μονάδες της 6ης Στρατιάς Πάντσερ SS έπρεπε να αρχίσουν να υποχωρούν προς το βόρειο Μπούργκενλαντ και τη Βιέννη, καταδιωκόμενες από 3 σοβιετικές στρατιές Φρουρών. Το ίδιο έπρεπε να πράξει πλέον και η 6η Στρατιά προς το νότιο Μπούρκερλαντ και τη Στυρία, την οποία καταδίωκαν η 26η και η 27η Στρατιά Φρουρών. Έτσι σχηματίστηκε το Μάρτιο ένα κενό μεταξύ του μετώπου, στο μέσο Μπούργκερλαντ – την περιφέρεια Ομπερπούλλεντορφ. Αυτό το εκμεταλλεύθηκαν οι μεραρχίες της 6ης Τεθωρακισμένης, της 4 και της 9ης Στρατιάς Φρουρών για την εισβολή τους στην Αυστρία.
Απώλειες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην τελευταία αμυντική του επιχείρηση κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κόκκινος Στρατός πλήρωσε αρκετά υψηλό τίμημα, χάνοντας 32.899 άνδρες, από τους οποίους οι 8.942 ήταν νεκροί και 24.407 τραυματίες,[5] όπως και 152 τεθωρακισμένα και 415 αντιαρματικά πυροβόλα. Οι απώλειες της Βέρμαχτ και των SS υπολογίζονται περίπου σε 12.358 νεκρούς, τραυματίες και αγνοούμενους και 31 τεθωρακισμένα.[6] Ο σχετικά χαμηλός αυτός αριθμός απωλειών σε τεθωρακισμένα οχήματα ως τις 15 Μαρτίου αντανακλά το γεγονός πως λόγω των δυσκολιών στη μετακίνηση και των μηχανικών προβλημάτων, πολλά τεθωρακισμένα δεν μπόρεσαν καν να συμμετάσχουν στην επιχείρηση.
Ένα μεγάλο μέρος τεθωρακισμένων και βαρέων όπλων αφέθηκε λόγω της βιαστικής υποχώρησης πίσω στην Ουγγαρία. Μάλιστα, στη δυτική όχθη της λίμνης Μπάλατον και των ορέων Μπάκονυ έπεσαν αμαχητί στα χέρια του Κόκκινου Στρατού τόσα γερμανικά τεθωρακισμένα που έφτασαν για τη συγκρότηση μιας ολόκληρης ίλης τεθωρακισμένων.[7]
Για την επιχείρηση «Ξύπνημα της Άνοιξης» οι Γερμανοί διέθεσαν πάνω από 700 πολύτιμα τεθωρακισμένα, αριθμός που αντιστοιχούσε στο 30% όλων των τεθωρακισμένων που διέθεταν. Λίγα από αυτά απέμειναν στους Γερμανούς μετά την απαγορευμένη από τον Χίτλερ και το Γενικό Επιτελείο Ενόπλων Δυνάμεων (OKW, Oberkommando das Wehrmacht) χαοτική υποχώρηση των Γερμανών απ' την Ουγγαρία στα τέλη Μαρτίου 1945.[8]
Η «Διαταγή των Περιβραχιονίων»[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η αποτυχία της επιχείρησης «Ξύπνημα της Άνοιξης» δεν έγινε δεκτή με ιδιαίτερο ενθουσιασμό από τον Χίτλερ, ο οποίος άρχισε να βρίζει τα στρατεύματα των SS και να τα κατηγορεί για ανικανότητα και δειλία. [9] Διέταξε έτσι, εφ' όσον θεώρησε ότι τα SS απέτυχαν να σταθούν «στο ύψος των περιστάσεων», την αφαίρεση των περιβραχιονίων (στα οποία είχε κεντηθεί ο τίτλος "Adolf Hitler") από τους άνδρες της μεραρχίας Leibstandarte SS Adolf Hitler, η οποία ήταν πλέον «ανάξια» να φέρει αυτόν τον τίτλο. Ο ίδιος ο στρατάρχης των SS Χάινριχ Χίμλερ ανακλήθηκε από το σανατόριο των SS στο Χόχενλιχεν για να μεταφέρει αυτοπροσώπως τη διαταγή στον Ντίτριχ.[9] Ο Χίμμλερ δεν διέθετε ωστόσο το ψυχικό σθένος να κάνει κάτι τέτοιο και προσπάθησε να μεταβιβάσει το καθήκον στον στρατηγό Χάιντς Γκουντέριαν, ο οποίος αρνήθηκε. Τελικώς, η εντολή έφτασε εγγράφως. Ο Ντίτριχ εξαγριώθηκε και διέταξε τους διοικητές του να αγνοήσουν την διαταγή.[10] Ο ίδιος έλεγε με πικρία «[ο Χίτλερ] μας λέει δειλούς! Τα δύο τρίτα των ανδρών μου βρίσκονται κάτω απ' τη γη και αυτός μας λέει δειλούς!»[9]
Αυτό αδιαμφισβήτητα συνέβαλε στην επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ του Χίτλερ και των SS, αλλά τα στρατεύματα αυτά θα συνέχιζαν να πολεμούν με αμείωτο και καταστροφικό φανατισμό μέχρι την αυτοκτονία του Χίτλερ (30 Απριλίου) και την άνευ όρων συνθηκολόγηση της Γερμανίας στους Συμμάχους στις 8 Μαΐου 1945.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Eberle & Uhl, σ. 320
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Williamson, σ. 184
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Williamson, σ. 185
- ↑ Paul Josef Puntigam, Vom Plattensee bis zur Mur, Hannes Krois Medienhaus, Feldbach 1993, σ. 51
- ↑ G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, Λονδίνο 1997, σ. 110
- ↑ K.-H. Frieser, Krisztián Ungváry u.a., Das deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Band 8, München 2007, σ. 942
- ↑ K.-H. Frieser, Krisztián Ungváry u.a., Das deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, τ. 8, Μόναχο 2008, σ. 948
- ↑ K.-H. Frieser, Krisztián Ungváry u.a., ό.π., σ. 943
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Eberle & Uhl, σ. 321-323
- ↑ Williamson, σ. 186-187
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Gordon, Williamson (2007). SS, Οι Λεγεώνες του Τρόμου. Από τις οδομαχίες του Βερολίνου στα Waffen-SS. Αθήνα: Εκδόσεις Anubis. ISBN 9789603066262.
- Eberle, Henrik· Uhl, Mattias (2007). Το Βιβλίο Χίτλερ. Ο απόρρητος φάκελος για τον Χίτλερ που παρέδωσαν στο Στάλιν οι Σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. ISBN 978-960-04-3499-6.
- Josef Paul Puntigam: "Vom Plattensee bis zur Mur", Verlag Hannes Krois Medienhaus, Feldbach 1993
- Karl-Heinz Frieser, Krisztián Ungváry: "Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Band.8: Die Ostfront - Der Krieg im Osten und an den Nebenfronten ", im Auftrag des Militärgeschichtlichen Forschungsamtes der Bundeswehr, Deutsche Verlags-Anstalt DVA, Μόναχο 2007, ISBN 978-3-421-06235-2