Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά

Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (1946).
Συγγραφέας	Νίκος Καζαντζάκης
Τίτλος	Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά
Γλώσσα	νέα ελληνική γλώσσα
Ημερομηνία δημιουργίας	1941
Ημερομηνία δημοσίευσης	1946
Μορφή	μυθιστόρημα
Τόπος	Κρήτη
LC Class	OL11376451W
δεδομένα ()

Ο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά είναι ένα από τα γνωστότερα και ίσως το πιο αγαπητό στο κοινό μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1946. Βασίζεται στη ζωή του Γεωργίου Ζορμπά. Ο μυθιστορηματικός «Αλέξης Ζορμπάς» υπήρξε πραγματικό πρόσωπο που πρωτοσυναντήθηκε με τον Καζαντζάκη στο Άγιο Όρος το 1914, όπου έγιναν φίλοι. Το 1917 ο Καζαντζάκης υπογράφει ένα συμβόλαιο μίσθωσης ορυχείου στην Πραστοβά της Μάνης και προσλαμβάνει ως βασικό του συνεργάτη τον Γιώργη Ζορμπά. Η επιχείρηση αποτυγχάνει, αλλά θα χρησιμοποιηθεί ως βιωματική πρώτη ύλη για το μυθιστόρημα.

Είπε ο Καζαντζάκης: «Ο Ζορμπάς μ” έμαθε ν” αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο. Αν ήταν στη ζωή μου να διάλεγα έναν ψυχικό οδηγό, έναν γκουρού όπως λένε οι Ινδοί, ένα γέροντα όπως λένε οι καλόγεροι στο Άγιον Όρος, σίγουρα θα διάλεγα τον Ζορμπά.»

Το βιβλίο γράφτηκε στην Αίγινα το 1941, με τον αρχικό τίτλο Το συναξάρι του Ζορμπά. Η τελική μορφή του ολοκληρώνεται το 1943. Μέρος του προλόγου δημοσιεύεται στο περιοδικό Κρητικές σελίδες, τχ. 11-12 (Δεκ. 1936 - Ιαν. 1937) 290-292· πιθανότατα, ο Καζαντζάκης σχεδίαζε από τότε το μυθιστόρημα.

Γράφει η Ελένη Καζαντζάκη για την περίοδο εκείνη: «Οι μέρες μίκραιναν, τα τρόφιμά μας λιγόστευαν. Για να μην χάσουμε τις δυνάμεις μας, μέναμε στο κρεβάτι. Τις πιο μαύρες μέρες της πείνας ο Νίκος έγραψε το πιο κεφάτο έργο του: τον Αλέξη Ζορμπά!»

Περίληψη

Ο ανώνυμος αφηγητής, ένας διανοούμενος, ο αφηγητής ετοιμάζεται να επιστρέψει στο γενέθλιο νησί του, την Κρήτη, για να εκμεταλλευτεί ένα λιγνιτωρυχείο. Επιθυμεί να αφιερωθεί σε μιαν εργασία πρακτική, όχι γιατί ενδιαφέρεται για το κέρδος αλλά με την ελπίδα να γιατρευτεί από τη θεωρητική του αδράνεια.

«Νοίκιασα σ' ένα κρητικό ακρογιάλι, προς το Λυβικό πέλαγο, ένα παρατημένο ορυχείο λιγνίτη και κατέβαινα τώρα στην Κρήτη, να ζήσω με απλούς ανθρώπους, εργάτες, χωριάτες, μακριά από τη συνομοταξία των χαρτοπόντικων. Ετοιμάστηκα να φύγω και ήμουν πολύ συγκινημένος, σα νά ’χε κάποιο πολύ κρυφό νόημα το ταξίδι μου ετούτο· μέσα μου είχα πάρει απόφαση ν’ αλλάξω στράτα. “Ως τώρα, ψυχή μου,  έλεγα,  έβλεπες τον ίσκιο και χόρταινες, τώρα σε πάω στο κρέας”.»

Στον Πειραιά συναντά έναν ηλικιωμένο μιναδόρο (εργάτη στα μεταλλεία) μακεδονικής καταγωγής, που του ζητάει να τον πάρει μαζί του. Έχει περάσει πολλές περιπέτειες, έχει κάνει πολλές διαφορετικές δουλειές, και παίρνει τη ζωή όπως έρχεται, χωρίς πολλή σκέψη. Το σαντούρι είναι ο πιστός του σύντροφος στη χαρά και στη λύπη.

Κοίταξα τα χέρια αυτά που κάτεχαν να δουλεύουν τον κασμά και το σαντούρι – γιομάτα ρόζους και χαραμάδες, παραμορφωμένα και νευρικά. Άνοιξαν με προσοχή και τρυφεράδα, σα να 'γδυναν γυναίκα, το σακούλι κι έβγαλαν ένα παλιό μαγληνό σαντούρι, με πλήθος κόρδες, με μπρούντζινα και φιλντισένια στολίδια και με μιαν κόκκινη μεταξωτή φούντα στην άκρα. Τα χοντρά δάχτυλα το χάδεψαν όλο, αργά, παθητικά, σα να χάδευαν γυναίκα. Κι ύστερα πάλι το τύλιξαν, όπως τυλίγουμε αγαπημένο σώμα μη μας κρυώσει.

Εντυπωσιασμένος από το πάθος και τον αντισυμβατικό χαρακτήρα του Ζορμπά,και τον προσλαμβάνει ως επιστάτη.

Όπως είχε ίσως μαντέψει από την αρχή της γνωριμίας τους, ο Αλέξης Ζορμπάς θα του αποκαλύψει έναν ανεξάντλητο θησαυρό από εμπειρίες, που μαγεύουν τον διανοούμενο. Όπως γράφει στον πρόλογο του έργου ο ίδιος ο αφηγητής, ο Ζορμπάς «είχε ό,τι χρειάζεται ένας καλαμαράς για να σωθεί». και “ο Ζορμπάς μ' έμαθε ν' αγαπώ την ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο".

Είναι άνθρωπος πρωτόγονος, μια ύπαρξη αχόρταγη, χωρίς προκαταλήψεις, που αποδέχεται και ρουφάει τη ζωή, αντί να πιστεύει πως είναι όλα μια πλάνη, μια ψευδαίσθηση.

“Να πέφτεις όπου να ’ναι, με τα μούτρα ! Να πέφτεις με τα μούτρα στη δουλειά, στο κρασί, στον έρωτα και να μη φοβάσαι το Θεό, μήτε το διάολο. Αυτό θα πει παλικάρι !”

«Κατάλαβα πως ο Ζορμπάς ετούτος είναι ο άνθρωπος που τόσον καιρό τον ζητούσα και δεν τον έβρισκα· μια ζωντανή καρδιά, ένα ζεστό λαρύγγι, μια ακατέργαστη μεγάλη ψυχή, που ακόμα δεν αφαλοκόπηκε από τη μάνα της, τη Γης. Τί θα πει τέχνη, έρωτας της ομορφιάς, αγνότητα, πάθος – ο εργάτης ετούτος μου το ξεδιάλυνε με τα πιο απλά ανθρώπινα λόγια."

Αρχικά φτάνοντας στην Κρήτη οι δύο μένουν στο πανδοχέιο της μαντάμ Ορτάνς μιας γερασμένης και ξεπεσμένης Γαλλίδας πρώην σαντέζας, που σύντομα γίνεται ερωμένη του Ζορμπά.

Στη συνέχεια οι δύο άντρες στήνουν παράγκα στο ακρογιάλι, κοντά στο ορυχείο του λιγνίτη. Εκεί, λοιπόν, στο φως των αστεριών σχεδόν κάθε βράδυ ο Ζορμπάς εξιστορεί τη ζωή του στο συγγραφέα και του μεταδίδει τις αξίες του. Σύντομα αποδεικνύεται ότι το λιγνιτωρυχείο ήταν ένα πρόσχημα· ο αφηγητής δεν ενδιαφέρεται για κέρδη και επιχειρήσεις, αλλά αναζητεί απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα που τον τυραννούν.

Προχωρώντας το στήσιμο της δουλειάς, ο Ζορμπάς πηγαίνει στο Κάστρο για να αγοράσει τα υλικά για «τον εναέριο διάδρομο». Εκεί γνωρίζει μια νέα κοπέλα, τη Λόλα και για χάρη της παραμένει στο Κάστρο για αρκετό καιρό, επιστρέφοντας μόνον αφού σπαταλήσει όλα τα χρήματα.

Η Μαντάμ Ορτάνς  αναζητά τον Ζορμπά και ο Καζαντζάκης τον δικαιολογεί για τη μακρόχρονη απουσία του και την παρηγορεί λέγοντας της ψέματα ότι, μόλις επιστρέψει, θα την παντρευτεί. Ο ίδιος ο Ζορμπάς, επιστρέφοντας, από την καλή του καρδιά, της προτείνει γάμο.

Την ίδια περίοδο στο χωριό ένας νέος, ο Παυλής, που ήταν ερωτευμένος με τη χήρα, αυτοκτονεί, γιατί  αυτή έδειχνε ενδιαφέρον για τον Καζαντζάκη και οι κάτοικοι στρέφονται εναντίον της.

Αργότερα, το Πάσχα, η Μαντάμ Ορτάνς αρρωσταίνει βαριά και μετά από λίγο πεθαίνει, με τον αγαπημένο της Ζορμπά στο πλευρό της.

Ωστόσο τα γεγονότα στο χωριό εξελίσσονταν  ραγδαία και οι κάτοικοί του εξαπολύουν κυνηγητό στη χήρα,  κατηγορώντας την  για το θάνατο του Παυλή. Ο Ζορμπάς προσπαθεί να την προστατέψει, αλλά τελικά η γυναίκα βρίσκει φρικτό θάνατο από τον πατέρα του νέου.

Οι δυο φίλοι, με τις τόσο αντίθετες προσωπικότητες, έχουν κάτι κοινό: την ανησυχία, στον Ζορμπά παράφορη, στον αφηγητή υποταγμένη, μπροστά στο μυστήριο της ζωής. Ερωτήματα που του ξυπνά ο θάνατος της μαντάμ Ορτάνς και το πλιάτσικο του σπιτιού της από τους ντόπιους.

«Ο Ζορμπάς κοίταξε τ’ αστέρια, με το στόμα ανοιχτό, σα να τα ‘βλεπε για πρώτη φορά.

-Τι να γίνεται εκεί πάνω! μουρμούρισε. Και σε λίγο πήρε την απόφαση, μίλησε:

- Ξέρεις να μου πεις, αφεντικό, είπε κι η φωνή του ασκώθηκε επίσημη, συγκινημένη μέσα στη ζεστή νύχτα, ξέρεις να μου πεις τι πάει να πουν όλα αυτά; Ποιος τα καμε; Γιατί τα καμε; Και πάνω απ’ όλα, ετούτο (η φωνή του Ζορμπά ήταν γεμάτη θυμό και τρόμο): Γιατί να πεθαίνουμε;»

Όπως γράφει ο Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος,

"Το αίτημα της ισορροπίας υλικών και πνευματικών αξιών ο Καζαντζάκης το περιγράφει ως αίτημα που υπαγορεύεται από την ελληνική μεσογειακή φύση, όπου ύλη και πνεύμα συνυπάρχουν και συντίθενται ως πρωτογενή συστατικά ενός ενιαίου σύμπαντος. Μέσα σ' αυτό το σύμπαν δε χωρεί κανένας δυιστικός διχασμός του ανθρώπου σε σώμα και ψυχή, σε υλικά και ηθικά αιτήματα· η ενότητα υλικών και πνευματικών αξιών, που εγγυάται την ακεραιότητα και πληρότητα της ύπαρξης, επιβάλλεται ως αυταπόδεικτη πραγματικότητα"

Στα εγκαίνια του «εναέριου διαδρόμου» το έργο καταρρέει, βάζοντας σε κίνδυνο τη ζωή των παρευρισκόμενων.

Όταν φεύγουν όλοι, οι δύο άνδρες απομένουν μόνοι στην παραλία. Τρώνε μαζί και ο συγγραφέας ζητά από το Ζορμπά να του μάθει χορό.

Την επόμενη μέρα οι δυο φίλοι χωρίζουν, παίρνοντας ο καθένας το δρόμο του.

Αραιά και που, ο Ζορμπάς στέλνει στον αφηγητή τα νέα του. Μετά από κάποια χρόνια, ο συγγραφέας, υποκινούμενος από ένα άσχημο προαίσθημα για τον φίλο του, έγραψε την ιστορία που τον συνέδεσε με τον Ζορμπά και το προαίσθημά του επαληθεύεται όταν μαθαίνει, από τη σύζυγο του Ζορμπά, πως ο φίλος του πέθανε, αφήνοντας σε κείνον το σαντούρι του,  που δεν το αποχωριζόταν ποτέ!!!

Με την απλή λογική του και την πείρα του πολύτάραχου βίου του, ο Ζορμπάς του δείχνει ότι οι απαντήσεις - αν υπάρχουν - δεν βρίσκονται στα βιβλία, αλλά μέσα στην ίδια τη ζωή, αρκεί να τη ζει κανείς με πάθος, λυτρωμένος από ελπίδες και προσδοκίες.

Αποδοχή

Το έργο πρωτοκυκλοφόρησε το 1943, στα χρόνια του πολέμου. Η κριτική ήταν θετική. Γράφει χαρακτηριστικά ο Καζαντζάκης σε επιστολή του προς τον Πρεβελάκη: «Έλαβα την κριτική του Βάρναλη. Πρώτη φορά τα ψακωμένα χείλια του είπαν έναν καλό λόγο. Ας είναι καλά ο Ζορμπάς!»

Μέσα στα επόμενα χρόνια, είναι ενθουσιώδης η υποδοχή που γνωρίζει το βιβλίο σε κάθε μία από τις γλώσσες που μεταφράζεται. Οι New York Times εγραψαν: «Μια αναζωογονητική εξόρμηση στις πιο ηλιόλουστες περιοχές τού ανθρώπινου πνεύματος. Εντελώς διαχρονικό…» Το περιοδικό Time γράφει:

"Who is Zorba? He is Everyman with a Greek accent. He is Sinbad crossed with Sancho Panza. He is the Shavian Life Force poured into a long, lean, fierce-mustached Greek whose 65 years in the Mediterranean sun have neither dimmed his hawk eyes nor dulled his pagan laughter. From the moment when he pounces on the nameless narrator of the story with an abrupt offer—"Taking me with you? ... I can make soups you've never heard or thought of"—Zorba makes the heroes of most modern fiction seem like dyspeptic ghosts."

Οι πρώτες αγγλικές εκδόσεις του 1952 (Λονδίνο) και του 1953 (Νέα Υόρκη) του άλλαξαν τον τίτλο σε "Ζορμπάς ο Έλληνας", Zorba The Greek, ο οποίος και καθιερώθηκε, κάνοντας το Ζορμπά κατά κάποιον τρόπο χαρακτηριστικό τύπο Έλληνα.

Η γαλλική έκδοση «Alexis Zorba» από τις εκδόσεις Plon [στη σειρά Feux Croisés]: «Ανάμεσα στον αρρωστημένο από τον πολιτισμό άντρα, τον αγκυλωμένο από επιφυλάξεις και θρεμμένο με ανατολίτικη φιλοσοφία, και σ’ αυτόν τον εξηντάρη, που κινητοποιείται από ισχυρά ένστικτα, υφαίνεται ο δεσμός μιας φανατικής φιλίας. […] Κατανοεί κανείς πώς ένα τέτοιο έργο μπορούσε να έχει πάνω στον Τόμας Μανν αυτή τη σοκαριστική δύναμη που έχουν οι πρώτες συναντήσεις: ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας δεν δίστασε να το παραλληλίσει με τα αριστουργήματα της αρχαίας εποποιΐας. [..] Αντηχεί μοναδικά στη σύγχρονη λογοτεχνία μας, πλησιάζοντας, ταυτόχρονα, τους μεγάλους Ρώσσους αφηγητές και τους τραγικούς.»

Το 1954 έλαβε το βραβείο του καλύτερου ξένου μυθιστορήματος που εκδόθηκε στη Γαλλία. Συγκαταλέγεται στα 100 Καλύτερα Βιβλία όλων των Εποχών, σύμφωνα με την έκθεση που συντάχθηκε το 2002 από τη Νορβηγική Λέσχη του Βιβλίου.

Το έργο ενέπνευσε πάμπολλες διασκευές στο χώρο της τέχνης του θεάματος.

Το 1964 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη με τίτλο Αλέξης Ζορμπάς (Zorba the Greek) ενώ το 1968 έγινε και μιούζικαλ με τίτλο Zorba σε στίχους Fred Ebb, και μουσική John Kander, το ντουέτο που έγραψε θρυλικές επιτυχίες όπως "Σικάγο" και "Καμπαρέ".

Επίσης ως θεατρικό έργο παρουσιάστηκε στην αθηναϊκή σκηνή από το Γιάννη Βόγλη στον ομώνυμο ρόλο, με μαντάμ Ορτάνς στη Σμάρω Στεφανίδου.

Εκδόσεις

Στην Ελλάδα

• Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Δημητράκου 1946, 1954
• Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Δίφρος 1955, 1957, 1959
• Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 (όπου και νεότερες επανεκτυπώσεις  ή τυχόν επανεκδόσεις)
• Ν. Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Νέα Αναθεωρημένη Σύγχρονη Έκδοση, (εισαγωγή Θ. Αγάθος, επιστημ. επιμέλεια-επίμετρο Ν. Μαθιουδάκης), Αθήνα: εκδ. Καζαντζάκη 2014 [β΄ έκδ: 2017]

Στο εξωτερικό

• Nikos Kazantzakis, Alexis Zorba ou le Rivage de Crète, μετάφραση στα γαλλικά Yvonne Gauthier, Παρίσι: Editions du Chêne 1947 (μόλις κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Du Chéne, το βιβλίο κατασχέθηκε από τον Hachette, για χρηματικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στους δύο εκδοτικούς οίκους, και εξαφανίστηκε από τα βιβλιοπωλεία). Νέα έκδοση: Alexis Zorba, μετάφραση στα γαλλικά Yvonne Gauthier - Gisèle Prassinos - Pierre Fridas, Παρίσι: εκδ. Plon 1954, 1956, 1958, 1960, 1961, 1965, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1988, 1990, 2002. Παρίσι: εκδ. Club des librairies de France 1957. Γενεύη: εκδ. Famot 1975, 1978 [με πρόλογο Marie-Louise Bidal-Baudier]. Παρίσι: εκδ. G.P. 1970 [με εικονογράφηση Jacques Pecnard]
• Nikos Kazantzakis, Spela för mig, Zorba, μετάφραση στα σουηδικά Börje Knös, Στοκχόλμη: εκδ. Ljus Forlag 1949. Στοκχόλμη: εκδ. Norstedt 1973. Höganäs: Braböcker 1984 [πρόλογος Sven Christofer Swahn]
• Nikos Kazantzakis, O Velho Zorba, μετάφραση στα πορτογαλικά José Geraldo Vieira, Σάο Πάολο (Βραζιλία): εκδ. Saraiva 1951
• Nikos Kazantzakis, Zorba the Greek, μετάφραση στα αγγλικά, Οξφόρδη: Cassirer / Λονδίνο: εκδ. Lehman 1952. Οξφόρδη: Cassirer 1959, 1965. Λονδίνο: εκδ. Faber and Faber 1961
• Nikos Kazantzakis, Zorba the Greek, μετάφραση στα αγγλικά Carl Wildman, εισαγωγή Ian Scott-Kilvert, Νέα Υόρκη: εκδ. Simon and Schuster/ Ballantine Books 1952. Simon and Schuster 1953. Simon and Schuster/ Ballantine Books 1954. Simon and Schuster 1959, 1964. Simon and Schuster / Ballantine Books 1967. Touchstone 1971. Scribner 1981. Scribner Paperback Fiction 1996 [η εισαγωγή του Ian Scott-Kilvert, μόνο στην πρώτη έκδοση]
• Nikos Kazantzakis, Alexis Zorbas: Abenteuer auf Kreta, μετάφραση στα γερμανικά Alexander Steinmetz - Isidora Rosenthal-Kamarinea, Μπράουνσβαϊγκ: εκδ. Otto Erich Kleine 1952. Ζυρίχη: εκδ. Europäischer Buchklub 1953. Αμβούργο: εκδ. Rowohlt 1955, 1963, 1965, 1966, 1967, 1968, 1970, 1971, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1993, 1994, 1995, 1999. Μόναχο/Βερολίνο/Βασιλεία: εκδ. Desch 1962, 1970, 1972. Ζυρίχη: εκδ. Buchklub Ex Libris 1966. Μόναχο: εκδ. Welt im Buch 1970. Gütersloch: εκδ. Bertelsman-Club 1970, 1982. Βερολίνο: εκδ. Welt: 1972, 1973, 1976, 1978, 1981, 1988. Μόναχο/Βερολίνο: εκδ. Herbig 1982. Φραγκφούρτη/Βερολίνο: εκδ. Ullstein 1988, 1993, 1994, 1995, 1996. Στουτγάρδη: εκδ. Das Beste 1996. Μόναχο: εκδ. Herbig 2001, 2003. Μόναχο/Ζυρίχη: εκδ. Piper 2001. Ντύσσελντορφ/Ζυρίχη: εκδ. Artemis und Winkler 2002. Gütersloch: εκδ. Rheda-Wiedenbrück 2004
• Niko Kazantzakis, Fortell Zorbas, fortell. En folkelivsskildring fra Kreta, μετάφραση στα νορβηγικά Aksel Akselson, Όσλο: Johan Grundt Tanum 1953. Όσλο: εκδ. Norske Bokklubben 1963, 1968, 1971
• Nikos Kazantzakis, Kerro minulle, Zorbas, μετάφραση στα φινλανδικά Vappy Roos, Ελσίνκι: εκδ. Tammi 1954, 1968, 1969, 1970
• Nikos Kazantzakis, Spil for Mig, Zorbas, μετάφραση στα δανικά Axel Pille, Κοπεγχάγη: εκδ. Sespersen og Pios 1954, 1964, 1975
• Nikos Kazantzakis, Alexis el griego, μετάφραση στα ισπανικά (από τα γαλλικά) Roberto Guibourg, Μπουένος Άιρες: εκδ. Peuser 1954, 1955, 1963, 1960, 1966. [Με τίτλο Vida y hechos de Alexis Zorba:] Βαρκελώνη: εκδ. Planeta 1977. [Με τίτλο: Alexis Zorbas, el Griego:] Μεξικό: εκδ. Promexa 1979. [Με τίτλο Alexis Zorba el griego:] Μπουένος Άιρες: Carlos Lohlé 1973, 1997. Μαδρίτη: εκδ. Alianza 1985. Μαδρίτη: εκδ. Debate 1990, 1994, 1997. Μαδρίτη: εκδ. Alianza / Μπουένος Άιρες: εκδ. Carlos Lohlé 1985, 1995. Βαρκελώνη: εκδ. Acantilado 2015 [Με τίτλο Zorba el griego (Vida y andanzas de Alexis Zorba), μετάφραση στα ισπανικά Selma Ancira]
• Nikos Kazantzakis, Zorba il Greco, μετάφραση στα ιταλικά Olga Ceretti Borsini, Μιλάνο: εκδ. Martello 1955, 1965. Μιλάνο: εκδ. Mondadori 1966, 1971, 1989
• Nikos Kazantzakis, Doživljaji Aleksisa Zorbasa, μετάφραση στα κροατικά-εισαγωγή Ton Smerdel, Ζάγκρεμπ: εκδ. Zora 1955. Βελιγράδι: εκδ. Izdavacko Preduzece «Rad» 1962, 1969
• Nikos Kazantzakis, AlexisZorbas: AvontuurofKreta, μετάφραση στα ολλανδικά Hans Edinga, Χάγη: εκδ. Gaade 1958. Baarn: De Kern 1982 [με τίτλο Zorba de Griek]
• Nikos Kazantzaki, O bom demónio, μετάφραση στα πορτογαλικά Fernando Soares, Λισαβόνα: εκδ. Ulisseia 1959, 1965, 1968, 1974. Λισαβόνα: εκδ. Clube Port. Do Livro e lo Disco 1974 [με τίτλο Zorba o grego]
• Nikos Kazantzakis, Zorba hayevani, μετάφραση στα εβραϊκά, Τελ-Αβίβ: εκδ. Am Oved 1959
• Nikos Kazantzakis, Doživljaji Aleksisa Zorbasa, μετάφραση στα σερβοκροατικά Marijan Tavčar, Σαράγεβο: εκδ. Svjetlost 1962
• Nikos Kazancakis, Aleksi Ζorba, μετάφραση στα τουρκικά Ahmet Angin, Ισταμπούλ: εκδ. Ataç 1963, 1967 1970. [Mε τίτλο Zorba:] Ισταμπούλ: εκδ. Can 1982, 1984, 1990, 1999, 2000, 2001
• Nikos Kazantzakis, Alexis Zorbàs, μετάφραση στα ισπανικά Jaume Berenguer Amenós, Βαρκελώνη: εκδ. Vergara 1965, 1966. Βαρκελώνη: εκδ. Laia 1984. Βαρ-κελώνη: εκδ. «62» 1995
• Nikos Kazantzakis, AlexisZorbas, μετάφραση στα τσεχικά František Štuřík, Růžena Dostálová, Πράγα: εκδ. Odeon 1967
• Nikos Kazantzakis, Alexis Sorbas, μετάφραση στα ισλανδικά Porgeir Porgeirsson, Ρέικιαβικ: εκδ. Almenna Bokafelagid 1967
• Nikosz Kazantzakisz, Zorbász, a görög, μετάφραση στα ουγγρικά Szabó Kálmán, Papp Árpád, Βουδαπέστη: εκδ. Európa 1967, 1968, 1976,1998
• Nikos Kazantzakis, Zorba, die griek, μετάφραση στην ομιλουμένη της Ν. Αφρικής Abraham H. de Vries, Γιοχάνεσμπουργκ: εκδ. Afrikaanse Pers-Boekhandel 1968
• Nikos Kazantzakis, Alexis Zorba, μετάφραση στα ρουμανικά Marcel Aderca, Βουκουρέστι: εκδ. Pentru Universala 1969. Βουκουρέστι: εκδ. Univers 1987
• Nikosz Kazantzakisz, Zorbász, a görög, μετάφραση στα ρουμανικά Szabó Kálmán, Papp Árpád, Βουκουρέστι: εκδ. Kriterion 1971.
• Nikos Kazantzakis, Grk Zorbas, μετάφραση στα σλοβενικά Marijan Tavčar, Λιουμπλιάνα: εκδ. Cankarjeva 1973, 2005
• Nikos Kazantzaki, Cuoc doi va kinh nghiem cua Alexis Zorba, μετάφραση στα βιετναμέζικα Huu Nguyen Hieu, Hong Ha: εκδ. Thuong Yeu 1973
• Nikos Kazantzakis, AleksisZorbas, μετάφραση στα βουλγαρικά Georgi Kyfov, Σόφια: εκδ. Narodna Kultura 1973. Σόφια: εκδ. Anybic 1995 [εικονογράφηση Ljuben Zidarov]
• Nikos Kazantzakis, Grek Zorba, μετάφραση στα πολωνικά Nikos Chadzinikolau, Βαρσοβία: εκδ. Ksiăzka I Wiedza 1975, 1979, 1986, 1989. Πόζναν: εκδ. «GMP» [1992]. Βαρσοβία: εκδ. Muza 1996.
• Nikos Kazantzakis, ŘekZorbas, μετάφραση στα σλοβάκικα František Štuřík, Růžena Dostálová, Πράγα: εκδ. Odeon 1975. Πράγα/ Litomyšl: εκδ. Paseka 2004
• Nikos Kazantzakis, Alexis Zorbas, μετάφραση στα εσθονικά Astrid Kurismaa, Aleksander Kurtna, Ταλλίν: εκδ.Eesti Raamat 1975
• Nikos Kazantzakis, Zorba, o grego, μετάφραση στα πορτογαλικά Edgar Flexa Ribeiro - Guilhermina Sette, Σάο Πάολο: εκδ. Círculo do Livro 1975. Lagoa: εκδ. Nova Fronteira 1978. Σάο Πάολο: εκδ. Abril Cultural 1983, 1985. Ρίο ντε Τζανέιρο: εκδ. Nova Fronteira [1984;]
• Nikas Kazandzakis, GraikasZorba, μετάφραση στα λιθουανικά Adomas Druktenis, Βίλνιους: εκδ. Vaga 1978
• Nikos Kazantzakis, Xilazuoba, μετάφραση στα κινέζικα Hong Ren Wang, Ταϊπέι: εκδ. Chang jing chu ban she 1978, 1998
• Nikos Kazantzakis, Jeta e Zorbës, μετάφραση στα αλβανικά Ali Podrimja, Πρίστινα: εκδ. Rilindja, Redaksia e botimeve 1978
• Nikos Kazantzakis, AleksisZorbas, μετάφραση στα σκοπιανά Paskal Gilevski, Σκόπια: εκδ. Makedonska kniga 1979, 1982, 1989
• Nikos Kazantzakis, Zorbaelgriego, μετάφραση στα καταλανικά Roberto Guibourg, εικονογράφηση Eduardo ArranzBravo, βιογραφικό σημείωμα Helen N. Kazantzakis, στοχασμοί για το μυθιστόρημα και την ταινία Terenci Moix, Βαρ-κελώνη: εκδ. Círculo de Lectores 1986
• Nikos Kazantzakis, ΚumedniilikhiprigodiAleksisaZorbasa, μετάφραση στα ουκρανικά Anatolija Chergakli, Κίεβο: εκδ. Vidavnichtvo Khudozhn'oi literaturi «Dnipro» 1989
• Nikesi Kashanzhaji zhu, Xilaqirenzuoerba, μετάφραση στα κινέζικα Zhenji Wang και Fan Zhongliang yi, Πεκίνο: εκδ. Zhongguo wen lian 1992
• Nikos Kazantzakis, ViatasiperipetiileluiAlexisZorbas, πρόλογος Πέτρος Χάρης, μετάφραση στα ρουμανικά - χρονολόγιο Elena Lazar, Βουκουρέστι: εκδ. Rombay 1994
• Nikos Kazanxaqis, JetaeAleksisZorbas, μετάφραση στα αλβανικά Stavri Dajo [Σταύρος Ντάγιος], Τίρανα: εκδ. Albin 1996
• Nikos Kazantzakis, DemAlexisZorbassäiLiewenasengUluechten, μετάφραση στην ομιλουμένη του Λουξεμβούργου Henri Muller, Op der Lay, Λουξεμβούργο: εκδ. Centrale 1999
• Nikos Kazantzakis, Zorbagrecul, μετάφραση στα ρουμανικά Marcel Aderca, Βουκουρέστι/Ιάσιο: εκδ. Polirom 1999
• Nikos Kazantzakis, Zōrbā, μετάφραση στα αραβικά Ra'ūf Bēgard, Slēmānī (Ιράκ): εκδ. Sardam 2000
• Nikos Kazantzakis, Sorba nam grikaya, μετάφραση στα σινγκαλέζικα Saddhatissa pari Wadigamangava, Κολόμπο (Σρι Λάνκα): εκδ. Sanhinda 2000

Ηχογραφημένα βιβλία

• Nikos Kazantzakis, Zorba the Greek, ανάγνωση George Guidall, Prince Frederick, MD: Recorded Books 1995, 1996. Μπαθ: BBC Audio Books/Chivers Audio Books 2003 [αφήγηση Στέφεν Θορν]
• Nikos Kazantzakes, Zorba el griego, Κολομβία: εκδ. Disomex 2001
• Nikos Kazantzakis, Alexis Sorbas, ανάγνωση Peter Simonischek. Μόναχο: εκδ. Herbig 2001 (Die Langen-Müller-Audio Books)

Διασκευές για το θέατρο και τον κινηματογράφο

Θεατρικές παραστάσεις - διασκευές

• Νέο Θέατρο του Βλαδίμηρου Καυκαρίδη, διασκευή Φώτος Φωτιάδης, μουσική Αντ. Δημητριάδη, Λευκωσία 1984
• Θίασος Γιάννη Βόγλη, διασκευή Βαγγέλης Ζάχος, 1984
• Θίασος Σταύρου Παράβα, διασκευή Γιώργος Ρεμούνδος, μουσική Μ. Θεοδωράκη, Θέατρο Λυκαβηττού 1988
• Θίασος Αλβέρτου Εσκενάζυ, 2002
• Παράσταση στις Βρυξέλλες, διασκευή Bernard Damien, ίσως το 1982
• Παράσταση στις Βρυξέλλες, μουσική Marc Herouet, στα «Ευρωπάλια» 1982
• Παράσταση στο Μάλμε της Σουηδίας, μουσική Roger Johansson, 1988
• Παράσταση στο Théâtre de la Ronde de Sorgues, κατά τη διάρκεια της «Ελληνικής Εβδομάδας», μουσική Laurent Borel, 1988
• Ανέκδοτη διασκευή από τον Τώνη Τσιρμπίνο, Μουσείο Ν. Καζαντζάκη (Βαρβάροι Ηρακλείου)
• Ανέκδοτη διασκευή στα γαλλικά από τον Bernard Damien, για το θέατρο Rideau de Bruxelles, Μουσείο Ν. Καζαντζάκη (Βαρβάροι Ηρακλείου)

Κινηματογράφος

• Zorba the Greek, σενάριο - σκηνοθεσία Μιχάλης Κακογιάννης, μουσική Μίκης Θεοδωράκης. Παραγωγή: Μιχ. Κακογιάννης - 20th Century Fox 1964. Ηθοποιοί: Anthony Quinn (Ζορμπάς), Alan Bates (συγγραφέας), Ειρήνη Παπά (χήρα), Lila Kedrova (Μαντάμ Ορτάνς). Το 1965, η ταινία κέρδισε τρία Όσκαρ: β΄ γυναικείου ρόλου (Lila Kedrova), καλλιτεχνικής διεύθυνσης (Βασίλης Φωτόπουλος) και φωτογραφίας (Walter Lassaly)· ήταν υποψήφια και για τα Όσκαρ α΄ ανδρικού ρόλου (Quinn), διασκευασμένου σεναρίου, σκηνοθεσίας και καλύτερης ταινίας (Κακογιάννης)
• Michael Cacoyannis, Zorba the Greek, Αθήνα: 20th Century Fox 1963 (φωτομηχανική ανατύπωση του κινηματογραφικού σεναρίου)

Μιούζικαλ

• Zorba the Greek, σκηνοθεσία και παραγωγή Harold Prince, διασκευή Joseph Stein, μουσική John Kanter, στίχοι Fred Ebb. Ανέβηκε από αρκετούς θιάσους σε διάφορες πόλεις των Η.Π.Α. (Βοστώνη 1968, Νιού Χέηβεν 1968, Λος Άντζελες 1970, Μίλ-μπερν Νιου Τζέρσεϋ 1971 με τον Τίτο Βανδή στο ρόλο του Ζορμπά) και σε άλλες χώρες (Ελσίνκι 1970, Λύμπεκ 1971, Βιέννη 1971, Μάλμο 1971, Βαϊμάρη 1972, Λονδίνο 1973, Καν 1974, Ρουέν 1974, Λιέγη 1975, Νάντη 1975, Μπορντώ 1975, Μόσχα 1979, Κάσελ 1980, Μύνστερ 1982, Λειψία 1982, Αντίμπ 1987, Βερόνα 1988, Παρίσι 1991)
• Zorba the Greek, σκηνοθεσία Μιχάλης Κακογιάννης, διασκευή Joseph Stein, Νέα Υόρκη, Μπρόντγουεϊ, με τους Anthony Quinn και Lila Kendrova, 1984-1986
• Zorba the Greek, διασκευή Joseph Stein, μουσική Μ. Θεοδωράκης, Σίδνεϋ 1988

Μπαλέτο

• Zορμπάς, Εθνική Λυρική Σκηνή, μουσική Μ. Θεοδωράκης, 1979
• Μ. Θεοδωράκης, Zorba il Greco, Arena di Verona, 1988. Ηρώδειο, 2005

Μουσική

• Ν. Μαμαγκάκης, Μουσική για τέσσερις πρωταγωνιστές, Μπάυροϊτ, Ορχήστρα της ραδιοφωνίας του Αμβούργου, 1959
• Μ. Θεοδωράκης, Zorba the Greek, 20th Century Fox Records 1964 (η μουσική της ταινίας)
• John Kander, Zorba. Selections, στίχοι Fred Ebb, διασκευή Joseph Stein. Νέα Υόρκη: Times Square Music Publications / Μιλγουόκι: H. Leonard Corp. 1968 (επιλογές από το μιούζικαλ)
• John Kander, Zorba. Selections, στίχοι Fred Ebb, διασκευή Joseph Stein. Χόλυγουντ: Capitol 1969. United States: Broadway Angel 1992 (σειρά Broadway Classics, 5) - επιλογές από το μιούζικαλ
• Joseph Stein, Zorba. A musical book, Νέα Υόρκη: Random House 1969 (το λιμπρέτο)
• John Kander, Zorba. Sound recording - cast recording, Νέα Υόρκη: RCA Red Seal 1983 (επιλογές από το μιούζικαλ)
• Κώστας Μουντάκης - Μάνος Μουντάκης, Αναφορά στον Καζαντζάκη, Μίνως Μάτσας 1976 (τα περισσότερα τραγούδια είναι εμπνευσμένα από τον Ζορμπά)
• Μ. Θεοδωράκης, Zorba il Greco, μπαλέτο, 1988
• Zorba, der Grieche, σύνθεση - διεύθυνση ορχήστρας Μίκης Θεοδωράκης, χορογραφία - σκηνική διεύθυνση Lorca Massine, παραγωγή Claudio M. Riccardi. Γερμανία, Hitron: Castle Communications 1993 (σειρά Arena di Verona) - ηχογράφηση της παρουσίασης του μπαλέτου, Arena di Verona 1988
• Μίκης Θεοδωράκης, Zorba the Greek, Γερμανία: Back Biter, 1994
• M. Theodorakis, Zorbas. Suite-ballet in 23 scenes for solo-alto, bouzoukis (ad libitum), choir and orchestra, Αθήνα: εκδ. Romanos 1995 [η παρτιτούρα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη. (Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2016.)
• Ο Αλέξης Ζορμπάς και το νεοελληνικό πολιτισμικό πρότυπο Εταιρεία Κρητικών Σπουδών, Ίδρυμα Καψωμένου
• Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά της Αντωνίας Καππέ. Θεματοφύλακες Λόγω Τεχνών
• Life Force. Δισέλιδη κριτική (στα αγγλικά) του περιοδικού Time, 20/4/1953