Νο

Σύγχρονη παράσταση Νο

Αυτό το λήμμα αφορά σε είδος Θεάτρου. Για αποσαφηνίσεις, δείτε: NO.

Το Θέατρο Νο (ιαπ.:能 Nō) ή Νογκάκου (能楽 Nōgaku) αποτελεί παραδοσιακό είδος ιαπωνικού δράματος. Η λέξη Νο σημαίνει «ταλέντο, δεξιότητα».

Ιστορία

Η παλαιότερη σκηνή θεάτρου Νο, στο νησί Ιτσουκουσίμα

Το θέατρο Νο αναπτύχθηκε μαζί με το κιόγκεν και εμφανίστηκε τον 14ο αιώνα. Έχει τις ρίζες του στο θρησκευτικό τελετουργικό, αλλά εξελίχθηκε μέσα από αριστοκρατικές και λαϊκές μορφές τέχνης. Το θέατρο Νο άντλησε στοιχεία από το σαρουγκάκου (sarugaku), που περιελάμβανε παντομίμα, ακροβατικές επιδείξεις, χορό συνδυασμένο με τελετουργίες Σίντο. Επίσης, το θέατρο Νο επηρεάστηκε από το ντενγκάκου (dengaku), που περιελάμβανε χορούς, που συνδέονταν με το θερισμό. Οι παραστάσεις επιχορηγούνταν από ναούς και είχαν ως σκοπό να ψυχαγωγήσουν και να παρουσιάσουν θρησκευτικές διδασκαλίες. Η αισθητική του θεάτρου Νο επηρεάστηκε από τον Ζεν βουδισμό όπως και άλλες Ιαπωνικές τέχνες (π.χ. η ανθοδετική, η τέχνη του τσαγιού, το χαϊκού, η ιαπωνική καλλιγραφία κ.α).

Μεταξύ δύο παραστάσεων έργων Νο παρεμβάλλεται πάντα ένα έργο κιόγκεν, που έχει εύθυμο και κωμικό χαρακτήρα, για να χαλαρώσουν οι θεατές από τη δραματική φόρτιση των έργων Νο. Ο Μάριος Πλωρίτης σε ένα άρθρό του έχει επισημάνει τις ομοιότητες μεταξύ του θεάτρου Νο και της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας. Όπως στο θέατρο Νο πάντα το κιόγκεν συνοδεύει τις παραστάσεις των έργων Νο, έτσι και στην αρχαία Ελλάδα η παράσταση τραγωδιών συνδυαζόταν με ένα σατυρικό δράμα. Ένα άλλο κοινό στοιχείο ανάμεσα στο θέατρο Νο και την αρχαία Ελληνική τραγωδία είναι το θρησκευτικό, λατρευτικό υπόβαθρο και των δύο αυτών μορφών θεατρικής τέχνης. Τέλος, και στα δύο θεατρικά είδη ηθοποιοί ήταν μόνο άνδρες, που φορούσαν μάσκες και υποδύονταν ανδρικούς και γυναικείους ρόλους.

Η μορφή, που διατηρείται μέχρι σήμερα, δόθηκε στο Νο, κατά την περίοδο Μουρομάτσι (1336-1573), από τον Κανάμι Κιγιοτσούγκου και τον γιο του Ζεάμι Μοτοκίγιο, όταν και επιχορηγούνταν από τους σογκούν Ασικάγκα. Παραστάσεις συνεχίζονταν κατά τους επόμενους αιώνες, αλλά νέα έργα σταμάτησαν να δημιουργούνται μετά τον 16ο αιώνα.

Στις αρχές του 17ου αιώνα αποκλείστηκαν για λόγους δημόσιας ηθικής οι γυναίκες ηθοποιοί, από το Νο, αλλά και το καμπούκι. Κατά την περίοδο 1868-1912, παρόλο που το Νο έχασε την κρατική επιχορήγηση, αναγνωριζόταν ως ένα από τα τρία είδη εθνικού θεάτρου της Ιαπωνίας.

Σήμερα, υπάρχουν περίπου 1500 επαγγελματίες ηθοποιοί θεάτρου Νο, ενώ το σύγχρονο ρεπερτόριο περιλαμβάνει 250 έργα, που καλύπτουν πέντε κατηγορίες ανάλογα με το περιεχόμενο του κάθε έργου. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται έργα, που αναφέρονται σε θεότητες και σε ιερά. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν έργα με πολεμικό περιεχόμενο με πρωταγωνιστές ιστορικά πρόσωπα. Η τρίτη κατηγορία αναφέρεται σε γυναικείες μορφές. Στην τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνονται έργα ποικίλου περιεχομένου με θέματα από την καθημερινή ζωή. Στην πέμπτη κατηγορία ανήκουν έργα με δαιμονικά ή υπερφυσικά όντα.

Συντελεστές

Κέντρο: σίτε, κάτω δεξιά: γουάκι, δεξιά: οχταμελής χορωδία, κέντρο πίσω σίτε: τέσσερις μουσικοί, πίσω αριστερά: δύο κόκεν

Οι συντελεστές των παραστάσεων Νο είναι:

1. Σίτε (仕手, シテ shite): ο πρωταγωνιστής της παράστασης. Όταν αρχικά εμφανίζεται ως άνθρωπος ονομάζεται μαεσίτε (maeshite), ενώ όταν αργότερα εμφανίζεται ως φάντασμα, νοτσισίτε (nochishite).
   • Σιτετσούρε (仕手連れ, シテヅレ shitetsure): η συντροφιά του σίτε.
2. Γουάκι (脇, ワキ waki): ο δευτεραγωνιστής της παράστασης. Ο ρόλος αυτός αποτελεί το αντίθετο του σίτε.
   • Γουακιτσούρε (脇連れ, ワキヅレ wakitsure): η συντροφιά του γουάκι.
3. Κόκεν (後見 kōken): όσοι δουλεύουν στα παρασκήνια, συνήθως ένα με τρία άτομα.
4. Γιουτάι (地謡 jiutai): η χορωδία, αποτελούμενη από έξι ως οχτώ άτομα.
5. Χαγιάσι (囃子 hayashi) ή χαγιάσι-κάτα (囃子方 hayashi-kata): οι μουσικοί του θεάτρου. Παίζουν τέσσερα όργανα: φούε (γιαπωνέζικο φλάουτο), το οτσουζούμι (τύμπανο σε σχήμα κλεψύδρας), κοτσουζούμι (τύμπανο που παίζεται στον ώμο) και ταϊκό (τύμπανο με μικρά ραβδία).

Μια κλασική παράσταση Νο περιλαμβάνει οπωσδήποτε τη χορωδία, την ορχήστρα, και το λιγότερο ένας σίτε και ένας γουάκι.

Στοιχεία της παράστασης

Σκηνή

Η σκηνή του Εθνικού Θεάτρου Νο στο Τόκιο

Η σκηνή του Νο αποτελεί ένα κιόσκι, του οποίου η αρχιτεκτονική έχει παρθεί από αυτή των σιντοϊστικών ναών και γενικά κατασκευάζεται εξ ολοκλήρου από χινόκι. Το πάτωμα γυαλίζεται, ώστε να επιτρέπει στους ηθοποιούς να "γλιστράνε" τα πόδια τους πάνω του. Η μοναδική διακόσμηση της σκηνής, είναι το καγκάμι-ίτα (鏡板　 Kagami-ita), η ζωγραφιά ενός πεύκου

"Χάρτης" της σκηνής Νο

1. Χασικαγκάρι (橋掛 hashigakari): στενή γέφυρα στα δεξιά της σκηνής, από την οποία περνάνε οι κύριοι ηθοποιοί. Αργότερα, εξελίχτηκε στο χαναμίτσι του καμπούκι.
2. Σε αυτό το σημείο στέκονταν οι ηθοποιοί του κιόγκεν, πριν μπουν στην κυρίως σκηνή.
3. Η θέση των κόκεν.
4. Η θέση του μουσικού με το ταϊκό.
5. Η θέση του μουσικού με το οτσουζούμι.
6. Η θέση του μουσικού με το κοτσουζούμι.
7. Η θέση του μουσικού με το φούε.
8. Γιουτάιζα (地謡 Jiutaiza): οι θέσεις των γιουτάι.
9. Εδώ καθόταν ο γουάκι, όταν δε βρισκόταν στη σκηνή, πολλές φορές με τον γουακιτσούρε.
10. Στο σημείο αυτό έπαιζε ο γουάκι.
11. Το σημείο στο οποίο έπαιζε ο σίτε.
12. Σίτε-μπασίρα (シテ柱 shite-bashira): η κολόνα του σίτε, κοντά στην οποία ανακοινώνονται τα ονόματα.
13. Μετσούκε-μπασίρα (目付柱 metsuke-bashira): η κολόνα κατόπτευσης.
14. Γουάκι-μπασίρα (ワキ柱 waki-bashira): η κολόνα του γουάκι
15. Φούε-μπασίρα (笛柱 fuebashira): η κολόνα του φούε. Στο χώρο μπροστά του, αποχωρούν οι χορευτές και στέκονται δύο ηθοποιοί όταν δουλεύουν ή ταξιδεύουν μαζί.

Κοστούμια

Ηθοποιός σίτε στο ρόλο μια θηλυκής θεότητας

Γενικά τα κοστούμια των ηθοποιών Νο είναι πλούσια, φτιαγμένα από αστραφτερό μετάξι, ενώ φέρουν συμβολικά σχήματα, αναλόγως του ρόλου. Το κοστούμι του σίτε ήταν υπερβολικό, ενώ των σιτετσούρε και γουακιτσούρε σταδιακά απλοποιήθηκε.

Στους πρώτους αιώνες, τα κοστούμια των ηθοποιών ήταν σύμφωνα με τους ρόλους τους. Για παράδειγμα, κάποιος αυλικός θα φορούσε επίσημη ρόμπα, ενώ κάποιος απλός άνθρωπος ένα κοινό ένδυμα. Τα τυποποιημένα κοστούμια με τους συμβολισμούς, καθιερώθηκαν στα τέλη του 16ου αιώνα.

Χορός

Οι χορευτικές κινήσεις στο θέατρο Νο είναι υπερβολικά μινιμαλιστικές. Γίνονται συγκεκριμένα βήματα και κάποιες κινήσεις με τα χέρια. Το στυλ χορού εξαρτάται από το περιεχόμενο του έργου. Κάποιες φορές οι κινήσεις των ηθοποιών είναι πολύ λεπτές γλιστρώντας με ελαφρύ βηματισμό πάνω στη σκηνή. Ο ρυθμός της κίνησης έχει στάδια έξαρσης και ύφεσης. Οι κινήσεις των χορευτών μπορεί να περιλαμβάνουν επίσης χτυπήματα με τα πόδια, κράτημα μιας ασπίδας ή έκφραση θλίψης και θρήνου. Η χρήση της βεντάλιας από τους ηθοποιούς δίνει έμφαση στις κινήσεις των χεριών τους. Οι ηθοποιοί κινούνται αργά, τελετουργικά, με απόλυτη ευγένεια και λιτότητα.

Μάσκες

Οι μάσκες του θεάτρου Νο φτιάχνονται από υλικά όπως πηλός, βερνίκι, ύφασμα, χαρτί και ξύλο. Καθώς, οι ηθοποιοί ήταν άντρες στη μέση ηλικία, απεικονίζουν θηλυκά ή μη ανθρώπινα πρόσωπα (θεοί, δαίμονες, ζώα), αλλά και νεαρούς ή γηραιότερους άνδρες. Απ' την άλλη πλευρά όσοι ηθοποιοί δε φοράνε μάσκες, παίζουν το ρόλο ενήλικου ανδρός, στην ηλικία των είκοσι, των τριάντα ή των σαράντα.

Συνήθως, μόνο ο σίτε φοράει μάσκα, ενώ ο γουάκι όχι. Ο σιτετσούρε και ο γουακιτσούρε φοράνε μάσκες κυρίως όταν πρόκειται για γυναικείους ρόλους.

Όσοι ηθοποιοί φορούσαν μάσκα, μη μπορώντας να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με την έκφραση του προσώπου, κατέφευγαν στις χειρονομίες και γενικότερα τη "γλώσσα του σώματος". Παράλληλα, οι μικρές τρύπες των ματιών στις μάσκες, δημιουργούσαν πρόβλημα στους ηθοποιούς, αφού περιόριζαν το οπτικό πεδίο πάνω στη σκηνή.

• 
  Μάσκα εφήβου
• 
  Μάσκα ηλικιωμένης γυναίκας
• 
  Μάσκα γέροντα
• 
  Μάσκα γυναίκας
• 
  Μάσκα δαίμονα
• 
  Μάσκα ενός θηλυκού δαίμονα
• 
  Μάσκα γέροντα
• 
  Οκινά
• 
  Καγκουρά, κακός
• 
• 
  Ξύλινη Μάσκα Νο, 15ος-16ος αιώνας, Ιαπωνία
• 
  Χάννυα
• 
  Χάννυα, 18ος αιώνας, Ιαπωνία

Μουσική

Από αριστερά προς δεξιά: ταϊκό, οτσουζούμι, κοτσουζούμι, φούε

Οι παραστάσεις Νο συνοδεύεται από χορωδία και μουσικούς, τους λεγόμενους νο-μπαγιάσι (Noh-bayashi 能囃子). Έχει χαρακτηριστεί ως "Ιαπωνική Όπερα", αλλά οι φωνές της χορωδίας καλύπτουν λίγες νότες. Πάντως είναι ξεκάθαρο ότι η μελωδία δεν αποτελεί το σημαντικότερο μέρος των τραγουδιών στο Νο. Τα κείμενα είναι ποιητικά, στηριζόμενα σε μεγάλο βαθμό στο ρυθμό της ιαπωνικής ποίησης, ενώ χαρακτηρίζονται και από οικονομία στις εκφράσεις.

Επιρροές στο δυτικό πολιτισμό

Θεατρικοί συγγραφείς

• Μπέρτολντ Μπρεχτ
• Πήτερ Μπρουκ
• Γιέρζυ Γκροτόφσκι
• Χάινερ Μύλλερ
• Ευγένιος Ο'Νηλ
• Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς

Συνθέτες

• Μπέντζαμιν Μπρίττεν
• Ολιβιέ Μεσσιάν
• Καρλχάιντς Στοκχάουζεν
• Ιάννης Ξενάκης
• Ντέιβιντ Μπάιρν
• Χάρι Πάρτζ

Ποιητές

• Έζρα Πάουντ

Σημειώσεις

α. ^{^} Ξύλο από το δέντρο Chamaecyparis obtusa, το λεγόμενο "γιαπωνέζικο κυπαρίσσι".

Πηγές

• Time-Life Παγκόσμια Ιστορία. Τόμος 14. Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος.
• new world encyclopedia άρθρο για το θέατρο Νο στο site new world encyclopedia.
• www.britannica.com άρθρο για το θέατρο Νο στην εγκυκλοπαίδεια Britannica.
• Το θέατρο Νο άρθρο για το θέατρο Νο στο site Ancient History Encyclopedia.

Ελληνική βιβλιογραφία

• D. Keene, Ιαπωνική Λογοτεχνία-Εισαγωγή για αναγνώστες από τη Δύση, εκδόσεις: Καρδαμίτσα, Αθήνα 1987.
• Ανθολογία Ιαπωνικής λογοτεχνίας από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τον 19ο αιώνα, εκδόσεις: Μέδουσα, Αθήνα 1997, ISBN 9789607014405.
• Δερμιτζάκης Μπάμπης, Εισαγωγή στο θέατρο της Κίνας και της Ιαπωνίας, εκδόσεις: ΑΛΔΕ, Αθήνα 2010, ISBN 9789609451055.
• Μια παράσταση του θεάτρου Νο - Κανάμι-Ζεάμι, μετάφραση Δημοσθένη Κορδοπάτη, εκδόσεις: Δωδώνη, Αθήνα 2012, ISBN 978-960-385-650-4.
• Παπαπαύλου Κλαίρη, Νο, το κλασσικό θέατρο της Ιαπωνίας, εκδόσεις: Παπαζήσης, Αθήνα 2013, ISBN 9789600228847.
• Συλλογικό έργο, Το θέατρο στην Ασία, μετάφραση Κονδύλης Φώντας, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1989.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• www.peri-grafis.net άρθρο του Δερμιτζάκη Μπάμπη για το θέατρο στην Ιαπωνία.
• Japanese Performing Arts Resource Center
• japan-zone.com/culture/noh
• www.japan-guide.com
• 13 έργα Νο (πρωτότυπο κείμενο στα Ιαπωνικά και Αγγλική μετάφραση) Αρχειοθετήθηκε 2021-01-15 στο Wayback Machine.
• Ιαπωνικό θέατρο Νο
• Μουσείο Ασιατικής Τέχνης στην Κέρκυρα Αρχειοθετήθηκε 2020-07-20 στο Wayback Machine. Τέχνη της περιόδου Έντο - Θέατρο Νο.
• www.the-noh.com
• Λίστα με μάσκες θεάτρου Νο
• Το θέατρο Νο: ιστορία, μάσκες, κοστούμια, ηθοποιοί και διάσημα έργα Νο
• web-japan.org/factsheet/ noh and Kyogen
• web-japan.org/kidsweb/ noh