Μυστικισμός

Ο όρος μυστικισμός δηλώνει την άμεση και αδιαμεσολάβητη σχέση του ανθρώπου με το θείο. Ο μυστικισμός αποτελεί ένα είδος υπερβατικής πνευματικότητας κάτω από το οποίο υπάγονται διαφορετικές ιδέες, αντιλήψεις, πνευματικές πρακτικές, ασκήσεις και μέθοδοι. Ετυμολογείται από το ρήμα «μύω» που σημαίνει «κλείνω τα μάτια ή τα χείλη». Ως εκ τούτου «μυστικιστής» είναι αυτός που κατέχει κάποια γνώση ή κάποιο βίωμα που δεν μπορεί ή δεν πρέπει να αποκαλύψει. Ο μυστικισμός εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές σε διαφορετικά έθνη, παραδόσεις και θρησκείες.

Μυστικισμός και θρησκεία

Ο μυστικισμός σχετίζεται συνήθως με την πίστη σε ένα ιεραρχικό μεταφυσικό κοσμικό σύστημα, στο οποίο συνήθως ο υλικός κόσμος αποτελεί ένα από τα κατώτερα επίπεδα. Στόχος του μυστικισμού και των μεθόδων του, είναι η υπέρβαση της ύλης και η επαφή του μυστικιστή με κάποιο ανώτερο επίπεδο (π.χ. τον χώρο των ιδεών στον πλατωνισμό) ή δύναμη. Κοινή είναι η αντίληψη πως σε κάθε άνθρωπο εμπεριέχεται ένα υπερκόσμιο, άυλο πνεύμα το οποίο κατάγεται από ανώτερα μεταφυσικά επίπεδα αλλά έχει "φυλακιστεί" στον υλικό κόσμο και μέσω του μυστικισμού αποκτά ξανά επαφή με το μέρος απ' όπου προήλθε. Σε κάποια συστήματα το ανώτερο αυτό μεταφυσικό επίπεδο ταυτίζεται με τον Θεό.

Συχνά, μεταφυσικά συστήματα που αποδέχονται τον μυστικισμό είναι μονιστικά, θεωρώντας πως καθετί είναι τμήμα ενός Όλου και ότι τα πάντα εκπορεύονται, άμεσα ή έμμεσα, από το ανώτερο επίπεδο της μεταφυσικής ιεραρχίας. Έτσι, για παράδειγμα, στον νεοπλατωνισμό όλος ο κόσμος απορρέει από τον Θεό όπως εκπέμπεται το φως από τον Ήλιο, ενώ στον ερμητισμό τα πάντα θεωρούνται σκέψεις στον νου του Θεού. Στόχος του μυστικισμού είναι να γίνει συνειδητή η επίγνωση αυτής της Ολότητας, η οποία έχει πάρει κατά καιρούς, και ανάλογα με το εκάστοτε σύστημα αντιλήψεων, διάφορα ονόματα: Το Βασίλειο των Ουρανών, Η Γέννηση του Πνεύματος, Βυθός, Φώτιση, Ένωση, Αυτοπραγμάτωση, Νιρβάνα, Γνώση, κ.α.

Ο όρος αναφέρεται επίσης σε ορισμένα παρακλάδια των "επίσημων" θρησκευτικών συστημάτων, όπως για παράδειγμα η Καμπαλά, που αποτελεί μυστικιστικό παρακλάδι του ιουδαϊσμού, και ο σουφισμός που είναι μυστικιστικό κίνημα του Ισλάμ. Ο γνωστικισμός ιστορικά υπήρξε ένα άθροισμα από παρεμφερείς μυστικιστικούς θρησκευτικούς πυρήνες, κάποιοι εκ των οποίων κατείχαν ορισμένα χαρακτηριστικά κοινά με τον χριστιανισμό. Αν και οι μεγάλες ανατολικές ασιατικές θρησκείες θεωρούν την έννοια του μυστικισμού πλεονασμό, η μη παραδοσιακή τους γνώση και ορισμένα τελετουργικά θεωρούνται τύποι εσωτερισμού, όπως για παράδειγμα η Βαραγιάνα από τον βουδισμό. Η βεντάντα (βεδάντα) θεωρείται μυστικό παρακλάδι του ινδουισμού.

Ισλαμικός Μυστικισμός

Συνίσταται κυρίως στις πρακτικές τις οποίες έχουν οι λεγόμενοι σούφι.

Ο μυστικισμός στην κοινωνιολογία της θρησκείας

Σύμφωνα με τον Έρνστ Τρελτς είναι μία από τις τρεις μορφές θρησκευτικής οργάνωσης: οι άλλες δύο είναι η Εκκλησία και η Σέκτα ή θρησκευτική μερίδα. Ο όρος μυστικισμός παραπέμπει σε ομάδες που γεννιούνται μέσα στην Εκκλησία με βασικό γνώρισμα την εσωτερικοποιήση της θρησκευτικότητας και τη διαμαρτυρία εναντίον της εκκοσμίκευσης της εκκλησίας. Τα βασικά χαρακτηριστικά του είναι:

• η αμεσότητα και η παροντικότητα, η εσωτερικότητα του θρησκευτικού βιώματος, η προτεραιότητα της αίσθησης

• η κυριαρχία του αυτόνομου ριζοσπαστικού ατομικισμού, της εσωτερικότητας και της ψυχολογικής ενδοσκόπησης

• η θρησκευτικότητα δεν καθορίζεται απο τον νόμο αλλά από το πνεύμα που είναι απελευθερωμένο από τις όποιες ιστορικές προϋποθέσεις

• η εσωτερίκευση του Θεού: δεν βρίσκεται έξω από τον άνθρωπο, ούτε διαμεσολαβείται, αλλά κατοικεί και ενεργεί στην ψυχή ως προϊόν επαφής με το κήρυγμα και την αποκάλυψη. Κυριαρχεί το πνεύμα της θείας υιοθεσίας.

• η Εκκλησία αντιμετωπίζεται ως μια Βαβέλ και κοσμική μάζα, ενώ η Αίρεση ως μια τεχνική αυτοδικαίωση και μια νέα και πιο αυστηρή και πιο εξωτερικευμένη και πιο δεμένη με το γράμμα αναγκαστική κοινότητα.

• η ιστορία υποβαθμίζεται έναντι της προσωπικής εμπειρίας

• σχετικοποιείται το φυσικό δίκαιο αφού προβάδισμα δίδεται στην ελευθερία της συνείδησης ως μια απαίτηση του ανθρώπινου όντος.

• προτάσσεται ένας ριζοσπαστικός και χωρίς κοινότητα ατομισμός: παραδόσεις, λατρείες, θεσμοί ακυρώνονται.

• η κοινωνιολογική μορφή του μυστικισμού συγκροτείται από αναχωρητικές ομάδες, μοναστικές κοινότητες, και μικρούς κύκλους φίλων του Θεού.

Βιβλιογραφία και Πηγές

• Μυστικισμός και θρησκευτική πίστη, Κωνσταντίνος Τσοπάνης - Δόκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θρησκευμάτων, https://web.archive.org/web/20101031034249/http://archive.gr/news.php?readmore=36
• Μάριος Μπέγζος, «Μυστικισμός», Θρησκειολογικό Λεξικό, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999,σελ.406-408
• Χρήστος Νάσιος, Ο Μυστικισμός του Δυτικού Χριστιανισμού, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, ISBN 960-344-904-0
• Ευτύχης Μπιτσάκης, «Επιστήμες και μυστικισμός». Επιστημονική σκέψη τχ. 28 (1986), σελ. 27-34, τχ.29(1986),σελ. 71-77
• Απόστολος Νικολαΐδης, Κοινωνιολογία των αιρέσεων. Από την αίρεση στην εκκλησία και από την Εκκλησία στις αιρέσεις και στο μυστικισμό. Σπουδή στον Ernst Troeltsch και το σύγχρονο αιρετισμό., εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα, 2009,
• Δημήτρης Τσαούσης, Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 1989, σελ.186
• Κατελής Βίγκλας, Μυστικές εμπειρίες υπό την επήρρεια των ναρκωτικών, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2022.