Μυστήριο (θεατρικό είδος)

Εικονογραφημένο χειρόγραφο του Ζαν Φουκέ από Βιβλίο των Ωρών που αναπαριστά Μυστήριο με θέμα το μαρτύριο της Αγίας Απολλωνίας (15ος αι.)

Μυστήριο (από το μεσαιωνικό λατινικό ministerium=υπηρεσία, ιεροτελεστία) είναι θεατρικό είδος του μεσαιωνικού θεάτρου. Το είδος εμφανίστηκε τον 13ο αιώνα και βασίζεται σε θρησκευτικά θέματα όπως και τα Θαύματα και οι Ηθικές αλληγορίες. Τα θέματα των Μυστηρίων αντλήθηκαν κυρίως από τη Βίβλο, ένα από τα πιο συνηθισμένα ήταν τα Πάθη του Χριστού αλλά επίσης και η Δημιουργία, ο Αδάμ και η Εύα, η δολοφονία του Άβελ και η Τελευταία Κρίση.

Παρουσίαση

Τα Μυστήρια προέκυψαν από το Λειτουργικό δράμα που από τον 10ο αιώνα είχε αναπτυχθεί στα λατινικά από ιερείς μέσα σε χώρους της εκκλησίας.

Θεατρικό έργο μυστηρίου, Φλάνδρα,15ος αιώνας

Το 1210, καχύποπτος για την αυξανόμενη δημοτικότητα των Λειτουργικών δραμάτων και Θαυμάτων, ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ' εξέδωσε διάταγμα που απαγόρευε στους κληρικούς να εμφανίζονται σε δημόσια σκηνή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μεταφορά της οργάνωσης των δραμάτων στις συντεχνίες των πόλεων που επέφερε αρκετές αλλαγές: τα έργα άρχισαν να παρουσιάζονται στην ομιλούμενη γλώσσα των ντόπιων πληθυσμών και όχι στα λατινικά σε χώρους εκτός των εκκλησιών, αρχικά στο προαύλιο ή τα σκαλοπάτια των εκκλησιών και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σε δημόσιες πλατείες και αγορές. Τα άμφια των ιερέων αντικαταστάθηκαν από ρούχα της εποχής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο αυστηρά θρησκευτικός χαρακτήρας των έργων ατόνισε και προστέθηκαν μη βιβλικές περικοπές: θέματα τροφοδοτημένα από θρύλους και τη λαϊκή παράδοση καθώς και απόκρυφα στοιχεία. Επιπλέον, ανάμεσα στις σκηνές του κεντρικού θρησκευτικού θεάματος ενσωματώθηκαν φάρσες με σατιρικές κωμικές σκηνές που διακωμωδούσαν γιατρούς, στρατιώτες, δικαστές, ακόμη και μοναχούς και ιερείς.

Το 1264, ο Πάπας Ουρβανός Δ΄ καθιέρωσε τη γιορτή του Corpus Christi σε όλη την έκταση της Καθολικής Εκκλησίας με εκδηλώσεις όπως λιτανείες, μεγαλοπρεπείς πομπές και παρελάσεις αρμάτων με αναπαραστάσεις θρησκευτικών θεμάτων που προώθησαν τη θεατρική τέχνη. 

Από τα μέσα του 15ου αιώνα, τα Μυστήρια άρχισαν να αυξάνονται σε περιεχόμενο. Συχνά εκτελούνταν μαζί σε κύκλους που μπορούσαν να διαρκέσουν αρκετές ημέρες. Στη Γαλλία ένα μόνο Μυστήριο, Οι Πράξεις των Αποστόλων, περιείχε 494 μέρη σε πεζό και 61.908 στίχους και οι παραστάσεις του διαρκούσαν 40 ημέρες. Στην Αγγλία, σύνολα 25 έως 50 έργων οργανώθηκαν σε μεγάλους κύκλους, όπως οι κύκλοι του Τσέστερ, του Γιορκ και του Γουέικφιλντ.

Οι παραστάσεις

Οι παραστάσεις Μυστηρίων ήταν αρκετά περίτεχνες. Στην Αγγλία εκτελούνταν πάνω σε άρματα, με σκηνή και καμαρίνια και μπορούσαν να μετακινηθούν εύκολα. Στη Γαλλία και την Ιταλία υπήρχαν σκηνές πλάτους 30 μέτρων, με τον Παράδεισο να αναπαρίσταται στη μια άκρη της σκηνής, την Κόλαση στην άλλη και οι επίγειες σκηνές μεταξύ των δύο. Τα έργα δεν προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις Ενότητες του κλασικού θεάτρου (ενότητα χρόνου, τόπου και δράσης), και ως εκ τούτου παρουσίαζαν διαφορετικές γεωγραφικές τοποθεσίες και χρόνους δράσης. Μηχανικές κατασκευές, καταπακτές και άλλα τεχνάσματα χρησιμοποιήθηκαν για να απεικονίσουν ιπτάμενους αγγέλους, τέρατα που εκτόξευαν φωτιά, θαυματουργές μεταμορφώσεις και μαρτύρια.

Παρακμή

Η μορφή με την οποία αναπτύχθηκαν τα Μυστήρια συνέβαλε στην εξαφάνισή τους στα τέλη του 16ου αιώνα. Στην Ιταλία έδωσαν τη θέση τους σε άλλα θεατρικά είδη, όπως την κομέντια ντελ άρτε. Σε άλλες χώρες απαγορεύτηκαν κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθμισης καθώς η εκκλησία δεν τα υποστήριζε πλέον λόγω της αμφίβολης θρησκευτικής τους αξίας και της προπαγάνδας. Συγκεκριμένα, στη Γαλλία  - το 1548 με εντολή του παρισινού κοινοβουλίου. Στην Προτεσταντική Αγγλία τα Μυστήρια απαγορεύτηκαν με την ίδρυση της Εκκλησίας της Αγγλίας το 1534. Στην Καθολική Ισπανία, συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, τα συνέθεταν κορυφαίοι δραματουργοί, όπως οι Λόπε δε Βέγα, Τίρσο δε Μολίνα, Πέδρο Καλντερόν δε λα Μπάρκα και μόλις το 1756 απαγορεύτηκαν επίσημα με διάταγμα του βασιλιά Καρόλου Γ΄.

Επίσης οι λόγιοι της Αναγέννησης έβρισκαν ελάχιστο ενδιαφέρον στα μακροσκελή κείμενα των Μυστηρίων και το ευρύ κοινό προτιμούσε τις Ηθικές αλληγορίες έως ότου και αυτές αντικαταστάθηκαν από έργα επαγγελματικών περιοδευόντων θιάσων που άρχιζαν να φτάνουν στη Βόρεια Ευρώπη από την Ιταλία και την ανάπτυξη του θεάτρου.

Προσπάθειες αναβίωσης του μυστηρίου ως θεατρικού είδους έχουν γίνει περιστασιακά από τα μέσα του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα.