Ιερός Ναός Παντοκράτορα (Πρέβεζα)

Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, Πρέβεζα
Είδος	εκκλησία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	38°56′56″N 20°44′2″E
Θρησκευτική υπαγωγή	Ιερά Μητρόπολις Νικοπόλεως και Πρεβέζης
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Πρέβεζας
Χώρα	Ελλάδα
δεδομένα (π)

Ο Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή απλούστερα Ιερός Ναός του Παντοκράτορα είναι, στις μέρες μας, ένας από τους τρεις ενοριακούς ναούς των περιχώρων της Πρέβεζας. Ο πρώτος ναός κατασκευάστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και ήταν ιδιόκτητος, των ιερωμένων Αθανασίου Σταμάτη, Ιωάννη Δεβάρη και Άνθιμου Μοντεσάντου. Ο ναός φαίνεται ότι υπέστη σημαντικές ζημιές κατά τον «Χαλασμό της Πρέβεζας» του 1798 και σταδιακά εγκαταλείφθηκε. Το 1953 εγκαινιάστηκε νέος ναός, που κτίστηκε στον ομώνυμο προσφυγικό οικισμό της Πρέβεζας. Ο ναός αυτός κατεδαφίστηκε το 2008 και στη θέση του ξεκίνησε η ανέγερση του υπάρχοντος σήμερα μεγάλου ναού.

Ιστορία του ναού

Ο πρώτος ναός

Το 1789, όταν ο αρχιερατικός επίτροπος της Πρέβεζας, Βασίλειος Γκινάκας, απέγραψε τους ναούς της Πρέβεζας –κατόπιν εντολής της Βενετικής Γερουσίας, διά του τότε Γενικού Προβλεπτή της Θάλασσας Francesco Falier‒ ο ναός του Παντοκράτορα δεν υπήρχε και δεν συμπεριλήφθηκε στον απογραφικό κατάλογο των ναών των περιχώρων της Πρέβεζας.

Από δύο συμβολαιογραφικές πράξεις των τελευταίων ετών του 18ου αιώνα, τις οποίες συνέταξε ο Νικόλαος Ρέντζος, Δημόσιος Νοτάριος της Πρέβεζας, συνάγονται οι ακόλουθες πληροφορίες:

• ο ναός κτίστηκε μεταξύ του Μαρτίου 1796 και του Ιουνίου 1797,
• ο ναός ήταν jus patronato privato, δηλαδή ιδιόκτητος, με κτήτορες και ιδιοκτήτες τους Αθανάσιο Σταμάτη, ιερέα, Άνθιμο Μοντεσάντο, ιερομόναχο και Ιωάννη Δεβάρη, ιερέα και
• οι ιδιοκτήτες του ναού, πέραν των εξόδων που έκαναν για την κατασκευή του, είχαν λάβει δάνεια για την ολοκλήρωσή του.

Η πρώτη συμβολαιογραφική πράξη, της 8ης Μαρτίου 1796, κατά το παλαιό ημερολόγιο, αφορά πώληση οικοπέδου εκτάσεως δύο βενετικών στρεμμάτων, στην περιοχή Παργινοσκάλωμα της Πρέβεζας ‒στην πράξη αναφέρεται ως «Παργινή Σκαλοσά»‒ με σκοπό οι αγοραστές, τρεις ιερωμένοι, «να χτίσουν μίαν εκκλησίαν εις την θρησκείαν των Χριστιανών, ονομαζομένην ο άγιος Παντοκράτωρ …». Πωλήτρια «του χωραφιού» ήταν η Αφέντρα, χήρα του Χρήστου Καρκατζούλη, η οποία έλαβε από τους τρεις αγοραστές, συνολικά, δεκαέξι τούρκικα γρόσια. Αγοραστές ήταν ο ιερέας Αθανάσιος του Σταμάτη, ο ιερέας Ιωάννης Δεβάρης, γιος τού ιερέα Γεωργίου Δεβάρη, και ο ιεροδιάκονος Άνθιμος, γιος του Ανδρέα Μοντεσάντου. Η πράξη υπογράφεται από τον Δημήτριο Σκέφερη «διά ονόματος της χήρας Αφέντρας συζύγου του ποτέ Χρήστου, μην ηξέροντας να γράφει, ως λέγει», και από τους Πάνο Αυγερινό και Σπύρο Λούση ως μάρτυρες.

Στη δεύτερη συμβολαιογραφική πράξη, της 17ης Ιουνίου 1797, κατά το παλαιό ημερολόγιο, συμπράττουν οι τρεις ιερωμένοι που είχαν αγοράσει το οικόπεδο, στο οποίο είχαν ήδη ανεγείρει ιδιωτικό ναό. Με τη συμβολαιογραφική αυτή πράξη, οι δύο εξ αυτών –ο Αθανάσιος Σταμάτης και ο Άνθιμος Μοντεσάντος– εξαγόρασαν το μερίδιο του τρίτου, Ιωάννη Δεβάρη, έναντι 260 γροσιών και έμειναν μόνοι κύριοι του ναού.

Από το καπιτολάριο του ναού, το οποίο χρονολογείται την 17η Φεβρουαρίου 1798, κατά το παλαιό ημερολόγιο, και δημοσιεύθηκε από τον Ηλία Β. Βασιλά, προκύπτει ότι οι δύο ως άνω ιερωμένοι, Αθανάσιος Σταμάτης και Άνθιμος Μοντεσάντος, παραχώρησαν τον ναό σε αδελφότητα (αδελφάτο) η οποία συστάθηκε με την υπογραφή του καπιτολαρίου. Μία από τις υποχρεώσεις των μελών του αδελφάτου ήταν να αποπληρωθούν τα δάνεια που είχαν συνάψει για την ανέγερση του ναού οι δύο κτήτορες, μέσω των συνδρομών που θα συγκεντρώνονταν.

Ο ναός του Παντοκράτορα δεν «επέζησε» για πολλά χρόνια, καθώς φαίνεται ότι υπέστη ζημιές κατά τον «Χαλασμό της Πρέβεζας» από τους Τουρκαλβανούς του Αλή πασά, τον Οκτώβριο του 1798. Ο Χριστόφορος Περραιβός, ο οποίος πήρε μέρος στη Μάχη της Νικοπόλεως της 12/24 Οκτωβρίου 1798, είδε τον ναό του Παντοκράτορα λίγο πριν τον «Χαλασμό της Πρέβεζας» και έγραψε μια απλή αναφορά σε αυτόν, στην περιγραφή των γεγονότων που ακολούθησαν της μάχης. Με την αναφορά του διασώζει τα ακόλουθα: Διακόσιοι Γάλλοι παραδόθηκαν στη Νικόπολη, μετά από μικρή αντίσταση, αλλά ογδόντα επτά Έλληνες, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Περραιβός, μη θέλοντας να ακολουθήσουν το παράδειγμα των Γάλλων, διέφυγαν και, μέσω της παραλίας του Ιονίου Πελάγους, έφθασαν στον ναό του Παντοκράτορα. Από εκεί, με τρία πλοία Επτανησίων, πέρασαν απέναντι στη Λευκάδα και σώθηκαν, ενώ οι υπόλοιποι εκατό και πλέον ένοπλοι Έλληνες κατεσφάγησαν από τους Τουρκαλβανούς.

Ο Ηλίας Βασιλάς υποστηρίζει, χωρίς να μας πληροφορεί από πού αντλεί την πληροφορία, ότι ο ναός του Παντοκράτορα καταστράφηκε τον Οκτώβριο του 1798, «πυρποληθείς από τους Τουρκαλβανούς κατά τον Χαλασμό της Πρέβεζας».

Γαλλικοί χάρτες, όμως, του 1818 και 1820, σχεδιασμένοι από τον Jean-Guillaume Barbié du Bocage, σημειώνουν την εκκλησία του Παντοκράτορα, ο μεν πρώτος ως Chapelle (παρεκκλήσιο), ο δε δεύτερος ως Église (εκκλησία).

Επιπλέον, ο Πουκεβίλ, στο έργο του Ταξίδι στην Ελλάδα, του 1820, μας διασώζει σχετικά ότι: «προς την δυτική πύλη [της Πρέβεζας], υπάρχουν χέρσα εδάφη, τα οποία διασχίζουμε για να μπούμε μέσα σ’ έναν ελαιώνα, που σχηματίζει αψίδες αδιαπέραστες από τις ακτίνες του ηλίου μέχρι το παρεκκλήσι και το ακρωτήριο του Παντοκράτορος».

Η θέση του πρώτου ναού

Λεπτομέρεια χάρτη του 1820 του J.G. Barbié du Bocage,
με αναφορά στο Νέο Κάστρο και το Ακρωτήριο του Παντοκράτορα,
όπου σημειώνεται και o ομώνυμος ναός (Eglise).

Η ακριβής θέση του πρώτου ναού του Παντοκράτορα δεν είναι γνωστή. Χάρτης του Γάλλου χαρτογράφου Jean-Guillaume Barbié du Bocage, τον οποίο σχεδίασε το 1818 και τύπωσε το 1820, τοποθετεί τον ναό σχετικά κοντά στο κάστρο του Παντοκράτορα, το οποίο σώζεται.

Ο Πρεβεζάνος λόγιος φιλόλογος Ηλίας Β. Βασιλάς, σε σχετική με τον ναό του Παντοκράτορα δημοσίευσή του, το 1953, διασώζει πληροφορίες παλαιότερων αυτού Πρεβεζάνων «πως ο ναός ήταν κτισμένος σ’ ένα μικρό ύψωμα, πεντακόσια μέτρα πιο πάνω από το σημερινό φρούριο-φυλακές, στη θέση του τούρκικου πυροβολείου “Κάλκ Μπαμπά”, στην ακτή». Επιπλέον, υπέθεσε ‒αβασίμως, όπως σημειώνει ο Νίκος Δ. Καράμπελας‒ ότι το κτίσιμο του ναού «ενίσχυσαν και ενεθάρρυναν οι “άθεοι” Γάλλοι εις την θέσιν Παργινοσκάλωμα, προς το Ιόνιον, για να μπορούν οι ναύτες να εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, που τα πλοία τους ή δεν μπορούσαν να εισπλεύσουν την στενή και αβαθή μπούκα του Αμβρακικού, λόγω του όγκου τους, ή τα από το Αδριατικό και Ιόνιο πλοία την είχαν σκάλωμα πλέοντας για την Άγια Μαύρα». Η υπόθεση αυτή του Βασιλά μετατράπηκε σε βεβαιότητα στην έκδοση της μελέτης για το κάστρο του Παντοκράτορα από την ομάδα του καθηγητή Γιώργου Βελένη, αναφέροντας ότι «ο ναός ανοικοδομήθηκε σ’ εκείνη την απομακρυσμένη από την πόλη θέση, προκειμένου να εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και οι ναύτες του γαλλικού στόλου, όταν τα πλοία τους δεν μπορούσαν να εισπλεύσουν το στενό στόμιο του Αμβρακικού».

Μια γενική αναφορά του αρχαιολόγου Αλέξανδρου Θ. Φιλαδελφέως ότι «ἐν ἅπασι τοῖς φρουρίοις Πρεβέζης, καὶ ἐν τῷ Ἁγίῳ Γεωργίῳ δηλ. καὶ ἐν τῷ Παντοκράτορι, ὑπῆρχον ναοὶ χριστιανικοί, οὕς ὅμως, μεταβληθέντας ὑπὸ τῶν Τούρκων εἰς πυριτιδαποθήκας, κατέστη μοι ἀδύνατον νὰ ἐπισκεφθῶ», δεν ισχύει για την περίπτωση του κάστρου του Παντοκράτορα, καθώς ο φερώνυμος ναός σημειώνεται εκτός του κάστρου, στον σχεδόν σύγχρονο με την κατασκευή του κάστρου χάρτη του Jean-Guillaume Barbié du Bocage. Από την αναφορά του Φιλαδελφέως, όμως, προκύπτει, εμμέσως, ότι την εποχή που αυτός ανέσκαπτε την αρχαία Νικόπολη (1913-1920) δεν σώζονταν ερείπια του ναού, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα τα είχε δει και περιγράψει.

Συμπερασματικά, ο πρώτος ναός του Παντοκράτορα κτίσθηκε, μετά τις 8 Μαρτίου 1796, από τρεις ιερωμένους: τον ιερέα Αθανάσιο Σταμάτη, τον ιερομόναχο Άνθιμο Μοντεσάντο και τον ιερέα Ιωάννη Δεβάρη. Μετά την ανέγερση του ναού, ένας εκ των ιδιοκτητών του, ο ιερέας Ιωάννης Δεβάρης, πούλησε το μερίδιό του στους άλλους δύο, στις 17 Ιουνίου 1797. Την εποχή εκείνη η Πρέβεζα είχε ήδη περιέλθει στα χέρια των Γάλλων, καθώς, με την κατάληψη της Βενετίας από τις δυνάμεις του Ναπολέοντα, στις 12 Μαΐου 1797, η Πρέβεζα, ως βενετική κτήση, περιήλθε υπό Γαλλική κυριαρχία. Στις 17 Φεβρουαρίου 1798 οι ιδιοκτήτες του ναού, Αθανάσιος Σταμάτης και Άνθιμος Μοντεσάντος, αποφάσισαν να μετατρέψουν τον ναό σε συναδελφικό και υπογράφηκε το καπιτολάριό του. Ο ναός φαίνεται να υπέστη ζημιές τον Οκτώβριο του 1798, κατά τον «Χαλασμό της Πρέβεζας». Λίγα χρόνια αργότερα, περί το 1820, εμφανίζεται σε χάρτες και περιηγητικές αναφορές. Το 1884, ο τοπικός επίσκοπος, Σεραφείμ Ξενόπουλος, δεν τον αναφέρει στην καταγραφή των ναών της Πρέβεζας.

Ο δεύτερος ναός

Η επιγραφή κτήσης του δεύτερου ναού του Παντοκράτορα

Μετά τη δημιουργία του προσφυγικού οικισμού του Παντοκράτορα, κατασκευάστηκε νέος ομώνυμος ναός, με χρήματα που συγκεντρώθηκαν διά του εράνου του αρχιεπισκόπου Αθηνών Σπυρίδωνος Βλάχου περί «Ανεγέρσεως Καταστραφέντων Ναών Ελλάδος» και δωρεών Χριστιανών, ήδη από την περίοδο της αρχιερατείας του μητροπολίτη Νικοπόλεως & Πρεβέζης Ανδρέα Μαντούδη. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε στις 6 Αυγούστου 1953, ημέρα πανήγυρης του ναού, από τον επόμενο μητροπολίτη, Στυλιανό Κορνάρο.

Ο ναός αυτός ήταν μονόχωρος και δεν έφερε κάποιο τοιχογραφικό σύνολο. Το τέμπλο του ήταν κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από μάρμαρο, ένα διαφορετικό υλικό από τα συνήθη στους ναούς της Ηπείρου.

Οι τέσσερις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου του ναού είναι έργα του Φώτη Κόντογλου. Τις αγιογράφησε το 1954, μετά από αίτημα του τότε δημάρχου Πρέβεζας Ιωάννη Θ. Μουστάκη και με έξοδα του Δήμου Πρέβεζας. Σύνδεσμος για την επαφή του Δήμου Πρέβεζας με τον Φώτη Κόντογλου υπήρξε ο εξάδελφος του δημάρχου, Βασίλειος Μουστάκης, ο οποίος συνεργαζόταν τότε στενά με τον Κόντογλου και διηύθυναν μαζί το περιοδικό Κιβωτός.

Ο τρίτος ναός

Ο ναός της δεκαετίας του 1950 κατεδαφίστηκε τον Νοέμβριο του 2008 και στη θέση του ξεκίνησε η ανέγερση του υπάρχοντος σήμερα μεγάλου ναού. Ο νέος ναός έχει αρκετά μοντέρνα στοιχεία, αλλά οι εικόνες του τέμπλου είναι αυτές που αγιογράφησε ο Φώτης Κόντογλου το 1954.

Πηγές

• Βασιλάς, Ηλίας Β. (2012). Νίκος Δ. Καράμπελας, επιμ. Άπαντα. Πρέβεζα: Δήμος Πρέβεζας & Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις. ISBN 978 960 93 3692 5. 
• Καράμπελας, Νίκος Δ. (2023). «Το κάστρο του Παντοκράτορα. Η ιστορική του διαδρομή και ο πρώτος ναός του Παντοκράτορα». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 59-60: 53–104. ISSN 1105-753Χ. 
• Καρύδης, Σπύρος Χρ. (2019). «Η Λευκάδα και οι ηπειρωτικές πόλεις του βενετικού Stato da Mar στην απογραφή ναών και μονών του 1788-1789». Περί Ιστορίας (Κέρκυρα) 9: 51–165. ISSN 1107-1559. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ieim/article/view/24761/20566. 
• Μουστάκης, Γεώργιος (1990). «Ο Φώτης Κόντογλου και η Πρέβεζα». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 24: 24–31. ISSN 1105-753Χ. https://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/28409. 
• Ξενόπουλος, Σεραφείμ (1884). Δοκίμιον ἱστορικὸν περὶ Ἄρτης καὶ Πρεβέζης. Αθήναι. 
• Παπαδημητρίου, Απόστολος Σπ. (2007). «Το σχήμα Ανατολή-Δύση και η τέχνη του Φώτη Κόντογλου. Με αφορμή τις Δεσποτικές εικόνες στο μαρμάρινο τέμπλο του ναού Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στον Παντοκράτορα Πρέβεζας». Πρεβεζάνικα Χρονικά (Πρέβεζα) 43-44: 301-348. ISSN 1105-753Χ. https://www.academia.edu/3124689. 
• Περραιβός, Χριστόφορος (1857). Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας περιέχουσα Την χρονολογίαν αυτών, τας προς τους Οθωμανούς μάχας, κυρίως δε τας προς τον Αλή Πασά Σατράπην της Ηπείρου. Αθήναι. 
• Pouqueville, François Charles Hugues Laurent (2010). Καράμπελας, Νίκος Δ., επιμ. Ταξίδι στην Ελλάδα. Τα Ηπειρωτικά. Τόμος ΙΙΙ. Μτφρ. Βλάχος, Κώστας Π. Πρέβεζα.