Αντνάν Μεντερές

Αντνάν Μεντερές Adnan Menderes
9ος Πρωθυπουργός της Τουρκίας
Περίοδος 22 Μαΐου 1950 – 27 Μαΐου 1960
Πρόεδρος	Τζελάλ Μπαγιάρ
Προκάτοχος	Σεμσετίν Γκιουναλτάι
Διάδοχος	Τζεμάλ Γκιουρσέλ
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση	1899, Κοτσαρλί, Επαρχία Αϊδινίου, Τουρκία
Θάνατος	17 Σεπτεμβρίου 1961 (61 ετών) Ιμραλί, Τουρκία
Εθνότητα	Τουρκική
Πολιτικό κόμμα	Φιλελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα Δημοκρατικό Κόμμα
Σύζυγος	Μπερίν Μεντερές
Σπουδές	Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Άγκυρας
Θρήσκευμα	Σουνιτισμός
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα

Ο Αντνάν Μεντερές (τουρκικά: Adnan Menderes‎‎, 1899 - 17 Σεπτεμβρίου 1961) ήταν Τούρκος πολιτικός, 9ος Πρωθυπουργός της Τουρκίας.

Βιογραφία

Γεννήθηκε το 1899 στις Τράλλεις. Φοίτησε στο Αμερικανικό Κολέγιο της Σμύρνης και στη συνέχεια στη Νομική Σχολή της Άγκυρας. Κατά την διάρκεια Ελληνικής Στρατιωτικής παρουσίας στην Ιωνία (1919 - 1922) ήταν επικεφαλής ομάδας ατάκτων (τσέτες), βαρυνόμενος με τη σφαγή των 31 νεαρών χριστιανών προσκόπων του Αϊδινίου, τον Ιούνιο του 1919. Το επίθετό του προέρχεται από την ελληνική λέξη Μαίανδρος και τo έλαβε μετά την υπό του Κεμάλ Ατατούρκ επιβολή της υποχρεωτικής πατρογονικής επωνυμίας, από τον ποταμό Μαίανδρο, όπου και διατηρούσε πολλά πατρικά κτήματα.

Ασχολούμενος με την πολιτική, εκλέχθηκε στην αρχή βουλευτής Αϊδινίου και υπήρξε πρόεδρος και εισηγητής διαφόρων κοινοβουλευτικών επιτροπών. Το 1945 ίδρυσε το Δημοκρατικό Κόμμα. Μετά τη νίκη του Δημοκρατικού Κόμματος στις εκλογές της 14 Μαΐου 1950, ανέλαβε την προεδρία της τουρκικής κυβέρνησης. Τότε ως Πρωθυπουργός συνοδευόμενος από τον υπουργό Εξωτερικών Φουάτ Κιοπρουλού επισκέφθηκε την Αθήνα κατά τον Απρίλιο του 1952, όπου είχε σοβαρές συνεννοήσεις με την ελληνική κυβέρνηση επί κοινού αμυντικού δόγματος (οργάνωση κοινής άμυνας με συντονισμό κοινής πολιτικής) για την είσοδο αμφοτέρων των χωρών στο ΝΑΤΟ. Τον Οκτώβριο του 1952 μετέβη με τον ίδιο υπουργό Εξωτερικών στο Λονδίνο, μετά από πρόσκληση της Αγγλικής Κυβέρνησης, για συνεννόηση σχετικά με την οργάνωση της άμυνας στη Μέση Ανατολή. Ανέλαβε πέντε φορές Πρωθυπουργός της Τουρκίας.

Το 1960 συνελήφθη μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα και μαζί με τον τέως Πρόεδρο Τζελάλ Μπαγιάρ και άλλους υπουργούς οδηγήθηκε σε πολύμηνη δίκη κατηγορούμενος για πλείστα αδικήματα, μεταξύ των οποίων και για τους διωγμούς των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, γεγονότα που έμειναν γνωστά ως «Σεπτεμβριανά». Τελικά από τις εκδοθείσες κατά κεφάλαια της όλης κατηγορίας αποφάσεις καταδικάστηκε τετράκις σε θάνατο δι' απαγχονισμού, καταδίκη η οποία εκτελέστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 1961 στη νήσο Ιμραλί στη θάλασσα του Μαρμαρά.

Βιογραφία

Ο Αμερικανός πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ συναντά τον πρόεδρο Τζελάλ Μπαγιάρ και τον πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές στην προεδρική κατοικία Τσανκάγια (Δεκέμβριος 1959).

Γεννήθηκε στις Τράλλεις της Μικράς Ασίας το 1899. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια γαιοκτημόνων. Πολύ νωρίς έχασε τη μητέρα του, τον πατέρα και τέλος τη μικρή του αδελφή. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι έζησε περιορισμένος, μη έχοντας κανένα παιδικό φίλο πλην του εξαδέλφου του Ετχέμ Μεντερές, φαίνεται να επέδρασαν καταλυτικά στην ψυχοσύνθεσή του.

Ο Μεντερές, κληρονόμος μιας τεράστιας κτηματικής περιουσίας, φοίτησε στο σχολείο «Ένωση και Πρόοδος» στη Σμύρνη και συνέχισε τις σπουδές του στο Αμερικανικό Κολλέγιο (Γυμνάσιο) του Κιζίλτσουλλού. Οι σπουδές του διακόπηκαν, διότι λόγω της έναρξης εν τω μεταξύ του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, εκλήθη να υπηρετήσει ως έφεδρος αξιωματικός.

Μεταβαίνοντας στο μέτωπο ο Μεντερές ασθένησε και επέστρεψε στη Σμύρνη. Μετά την ανακωχή του Μούδρου και την κατάληψη της Σμύρνης και της ενδοχώρας της από τα ελληνικά στρατεύματα ίδρυσε την «Συμμορία της ημισελήνου και του άστρου». Αργότερα έγινε αξιωματικός του ιππικού στα Σώκια και στο Σαντικλή, όπου πρωτοστάτησε στον άγριο σφαγιασμό των 31 μικρών Ελλήνων Προσκόπων και του Τοπικού τους Εφόρου Νικολάου Αυγερίδη στο Αϊδίνι τον Ιούνιο του 1919.

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, και όταν ήδη ασχολείτο με την πολιτική, ο Μεντερές συνέχισε και περάτωσε τις ανώτερες σπουδές του, φοιτώντας στη Νομική σχολή της Άγκυρας.

Ο Μεντερές ενεγράφη στο Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα που ίδρυσε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ το 1930. Το κόμμα αυτό ήταν το μόνο νόμιμο στην Τουρκία την εποχή της παντοκρατορίας του ιδρυτή της νέας Τουρκίας. Το 1931 ο Μεντερές εξελέγη βουλευτής Τράλλεων και συνέχισε να εκλέγεται έκτοτε. Το έτος 1945 διεγράφη από το Ρ.Λ.Κ. μαζί με τους Τζελάλ Μπαγιάρ, Φουάτ Κιοπρουλού και Ρεφίκ Κοραλτάν. Το επόμενο έτος οι τέσσερις ίδρυσαν το Δημοκρατικό Κόμμα, την πρώτη, ουσιαστικά, αντιπολιτευτική κίνηση στην Τουρκία. Στις εκλογές του 1946 το Δημοκρατικό Κόμμα υπήρξε το κατεξοχήν κόμμα της αντιπολίτευσης.

Αν και ο αρχηγός του Δημοκρατικού Κόμματος είναι ο Μπαγιάρ, ο πιο δραστήριος βουλευτής φαίνεται να είναι ο Μεντερές, τόσο στο κοινοβούλιο όσο και στον κομματικό μηχανισμό. Έτσι, μετά τη συντριπτική νίκη του Δημοκρατικού Κόμματος στις εκλογές του 1950 ο Μπαγιάρ ανέλαβε την Προεδρία της Δημοκρατίας, ενώ ο Μεντερές ανέλαβε την πρωθυπουργία.

Ο Μεντερές ακολούθησε πολιτική ενθαρρύνσεως της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, σε αντίθεση με την πολιτική κατευθυνόμενης πρωτοβουλίας, που είχαν ακολουθήσει οι Μ. Κεμάλ και Ι. Ινονού. Ακόμα, έγιναν ασυλλόγιστες δαπάνες στον δημόσιο τομέα, γεγονός που μεγάλωνε την εξάρτηση της χώρας από την ξένη βοήθεια και τον εξωτερικό δανεισμό. Αλλά και ο πληθωρισμός έπαιρνε απειλητικές διαστάσεις. Μέχρι τα τέλη του 1954 η οικονομική πολιτική του Μεντερές είχε αποτύχει. Εν τούτοις, το βιοτικό επίπεδο του μέσου χωρικού και αγρότη βελτιώθηκε –εις βάρος όμως της εθνικής οικονομικής ακεραιότητας– γι’ αυτό και ο Μεντερές διατήρησε τη δημοφιλία του ανάμεσα στις τάξεις του απλού λαού. Έτσι, κέρδισε με αρκετή άνεση τόσο τις εκλογές του Μαΐου του 1954 όσο και τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1957.

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής ο Μεντερές ακολούθησε σαφώς φιλοδυτική πολιτική, σύμφωνη με τις επιλογές των Η.Π.Α.. Απέστειλε μια ταξιαρχία πεζικού (Οκτώβριος 1950) στην Κορέα για να πολεμήσει στο πλευρό των συμμάχων των Η.Π.Α. και της Ν. Κορέας, ενέταξε την Τουρκία στο Ν.Α.Τ.Ο. χωρίς την έγκριση της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης (Φεβρουάριος 1952), υπέγραψε το Βαλκανικό Σύμφωνο μαζί με την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία (Φεβρουάριος 1953) και υποστήριξε το Σύμφωνο της Βαγδάτης (CEN.T.O.) το 1955. Επιπλέον, ακολούθησε αντισοβιετική πολιτική, αν και, λίγο πριν από την ανατροπή του το 1960, ετοιμαζόταν να εξαγγείλει την πραγματοποίηση επίσημου ταξιδιού στη Μόσχα.

Επί των ημερών του Αντνάν Μεντερές ξεκίνησε ο ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας της Ε.Ο.Κ.Α. στην Κύπρο (Απρίλιος 1955). Με υποκίνηση της Μεγάλης Βρετανίας η Τουρκία περιεπλάκη ενεργώς στις κυπριακές εξελίξεις. Ο Μεντερές, έχοντας την πλήρη συμπαράσταση των Άγγλων αλλά και όλων των πολιτικών παρατάξεων στην Τουρκία, ακολούθησε στο Κυπριακό πολιτική η οποία επέτρεψε στη χώρα του, που είχε παραιτηθεί με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) παντός δικαιώματός της επί της Κύπρου, να ξαναμπεί στο παιχνίδι και να αποκτήσει απαιτήσεις και δικαιώματα. Τελικά ο Μεντερές υπέγραψε εκ μέρους της Τουρκίας, μαζί με τον Υπουργό Εξωτερικών Φατίν Ρουστού Ζορλού, τις Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου (Μάρτιος 1959) με τις οποίες ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία.

Ο Αντνάν Μεντερές υπήρξε ο υποκινητής και ενορχηστρωτής του πογκρόμ της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 στην Κωνσταντινούπολη κατά κυρίως των Ελλήνων, αλλά και Αρμένιων και Εβραίων, που έμεινε στην ιστορία με την ονομασία «Σεπτεμβριανά». Κατά τη διάρκεια του πογκρόμ δολοφονήθηκαν περίπου 15 άτομα, ενώ διαπράχθηκαν πολλοί βιασμοί, εμπρησμοί και καταστροφές σπιτιών και επιχειρήσεων.

Τα γεγονότα της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 υπήρξαν η αρχή του τέλους για τον Μεντερές. Από τότε άρχισε να εμφανίζεται η πρώτη οργανωμένη αντιπολίτευση μέσα στο ίδιο το Δημοκρατικό Κόμμα, που έφθασε μέχρι τις αποσκιρτήσεις στελεχών και τη δημιουργία ενός νέου κόμματος, του «Κόμματος της Ελευθερίας» (Νοέμβριος 1958). Επιπλέον υπήρχε η οξεία αντιπολίτευση από το Ρεμπουπλικανικό Λαϊκό Κόμμα. Η κυβέρνηση Μεντερές αντέδρασε με τη λήψη αυστηρών μέτρων ενάντια στην αντιπολίτευση, με λογοκρισία του τύπου, με φυλακίσεις δημοσιογράφων και με οργανωμένα επεισόδια «αγανακτισμένων πολιτών» εναντίον ηγετών της αντιπολιτεύσεως. Όλα αυτά δημιούργησαν πολλές αντιδράσεις, ιδίως ανάμεσα στις τάξεις των διανοουμένων και των φοιτητών. Αλλά και οι στρατιωτικοί, οι οποίοι θεωρούσαν τον εαυτό τους θεματοφύλακα των κεμαλικών παραδόσεων στράφηκαν εναντίον του.

Πραξικόπημα, δίκη και εκτέλεση

Στις 27 Μαΐου 1960 ξέσπασε στρατιωτικό κίνημα υπό τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ. Ο Μεντερές, καθώς και εκατοντάδες στελέχη του Δημοκρατικού κόμματος, συνελήφθη.

Την Παρασκευή 15 Σεπτεμβρίου του 1961, έπειτα από διαδικασία που διήρκεσε περισσότερο από 10 μήνες, η πολύκροτη πολιτική δίκη εκατοντάδων στελεχών του καθεστώτος Μεντερές έφτασε στο θλιβερό τέλος της. Οι δίκες διήρκεσαν ένδεκα μήνες και διεξήχθησαν στη νήσο Πλάτη (τουρκ. Γιασίαντα) των Πριγκιπονήσων. Το Ανώτατο Δικαστήριο της Τουρκίας, εκτελώντας εντολές της στρατιωτικής χούντας που κυβερνούσε, ανακοίνωσε την αποτελούμενη από 1.600 σελίδες απόφασή του, σύμφωνα με την οποία 15 ηγετικά στελέχη του καθεστώτος Μεντερές καταδικάστηκαν σε θάνατο. Ο Μεντερές καταδικάσθηκε μεταξύ άλλων και για την οργάνωση του ανθελληνικού πογκρόμ της 6ης–7ης Σεπτεμβρίου 1955. Ωστόσο, εκείνο που βάρυνε ώστε να καταδικασθεί εις θάνατον ήταν η κατηγορία για παραβίαση του τουρκικού συντάγματος. Πέραν του πρωθυπουργού, μεταξύ των καταδικασθέντων σε θάνατο περιλαμβάνονταν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ, ο υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ζορλού, ο υπουργός Οικονομικών Χασάν Πολατκάν, ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης Ρεφίκ Κοραλτάν και Κιράζογλου, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Εμίν Καλαφάτ, ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του κόμματος του Μεντερές, Μπαχά Ασκίτ, τρεις ακόμη βουλευτές του κόμματος αυτού κ.α. Τριάντα ένας ακόμη καταδικάστηκαν σε ισόβια. Λίγες ώρες αργότερα η Επιτροπή Εθνικής Ενότητας του καθεστώτος αποφάσισε να εκτελεστούν μόνο οι Μεντερές, Ζορλού και Πολατκάν, μετατρέποντας σε ισόβια δεσμά τις θανατικές καταδίκες των υπολοίπων 12. Την αυγή του Σαββάτου, 16 Σεπτεμβρίου, οι Ζορλού και Πολατκάν εκτελέστηκαν δι' απαγχονισμού, ενώ ο Μεντερές οδηγήθηκε στο νοσοκομείο έπειτα από απόπειρα αυτοκτονίας με υπνωτικά χάπια.

Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στη νήσο Ιμραλί, στη νότιο θάλασσα του Μαρμαρά, όπου και απαγχονίσθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου του 1961. Στην αρχή τον ξύρισαν και του φόρεσαν χειροπέδες. Στις 14:15 του φόρεσαν τον λευκό χιτώνα των μελλοθανάτων και τον οδήγησαν προς την αγχόνη. Στις 14:21 το σώμα του αιωρείτο άψυχο. Πάνω στο στήθος του, σε μέγεθος αφίσας, υπήρχε ένα έγγραφο με την κατηγορία για την οποία εκτελέστηκε: "Παραβίαση του Συντάγματος". Ένα μήνα αργότερα διεξήχθησαν βουλευτικές εκλογές και η Δημοκρατία αποκαταστάθηκε. Μόνον που ο αρχηγός του πραξικοπήματος, Τζεμάλ Γκιουρσέλ, επιβλήθηκε ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας αυτής, θεσμοθετώντας επίσημα την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική ζωή της Τουρκίας.

Ο Αντνάν Μεντερές μιλούσε ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά. Προς τιμήν του ονομάζεται σήμερα το αεροδρόμιο της Σμύρνης.

Βιβλιογραφία

• Βρυώνης, Σπύρος, Ο μηχανισμός της καταστροφής, Εστία, Αθηνα 2007
• Σαρρής, Νεοκλής, Η άλλη πλευρά, τόμος δεύτερος, βιβλίο ΑΙΙ, εκδόσεις Γραμμή, Αθήνα 1983
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικά, τ.41
• Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ.10, εκδόσεις Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1989

Εξωτερικοί Σύνδεσμοι

Σπάνιο φωτογραφικό ντοκουμέντο του 1952. Ο Μεντερές στην Ελλάδα, Το Βήμα