Ο Καραγκιόζης είναι κεντρικός φανταστικός χαρακτήρας του παραδοσιακού ελληνικού και τουρκικούθεάτρου σκιών, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις αποκαλείται με το όνομα του πρωταγωνιστή του. Στα τούρκικα ονομάζεται Karagöz (Καραγκόζ) ή Karagiöz (Καραγκιόζ) που σημαίνει Μαυρομάτης.
Μετά από εισήγηση του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας στην UNESCO, το 2010 ο Καραγκιόζης (Karagöz) περιελήφθηκε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας.[1]
Διαφορετικοί θρύλοι έχουν διαμορφωθεί σχετικά με την καταγωγή του Καραγκιόζη, με κάποιες εκδοχές να κάνουν λόγο για καταγωγή του από την Ινδία ή την Άπω Ασία (πρώην Σοβιετικές Λαϊκές Δημοκρατίες)[2]. Παραδοσιακά πιστεύεται ότι δημιουργός του ήταν ο Σεΐχ Κιουστερί, που καταγόταν από την Προύσα και πέθανε εκεί το 1366[3]. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν, ο πρώτος ως επιστάτης και ο δεύτερος ως εργάτης. Οι διάλογοι των δύο ανδρών ήταν τόσο διασκεδαστικοί ώστε οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Όταν ο σουλτάνος πληροφορήθηκε για την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Αργότερα μετάνιωσε για την πράξη του και ο Σεΐχ Κιουστερί δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων, με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο. Μια παραλλαγή του μύθου, λέει πως ο Χατζηαβάτης δημιούργησε φιγούρες για να παρηγορήσει τον Πασά.
Ο "μύθος" του Μαυρομάτη
Αυτός ο "μύθος" λέει πως ο Γιάννης Μαυρομάτης έφερε τον Καραγκιόζη από την Κίνα στην Τουρκία.
Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων.[εκκρεμεί παραπομπή]
Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι. Το θεατρικό θέαμα διαδόθηκε και άρχισε έκτοτε να παίζεται στην ελληνική γλώσσα, διατηρώντας τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας όμως παράλληλα ξεχωριστό περιεχόμενο, αντλημένο από την ελληνική παράδοση.[εκκρεμεί παραπομπή]
Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας, εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα (Η παράγκα του Καραγκιόζη), είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι (το παλάτι) του Βεζίρη.
Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι συνήθως σατιρικά, προκαλώντας γέλιο στους θεατές ενώ πολλές φορές αναφέρονται σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα που ενδιαφέρουν τον κόσμο ή και ιστορικά.
Οι χαρακτήρες του θεάτρου σκιών - του ελληνικού Καραγκιόζη -
Φιγούρες των κεντρικών ηρώων που εκτείθενται στο Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου ΣκιώνΟ Χατζηαβάτης ή Χατζεηβάτης, δουλοπρεπής φίλος του Καραγκιόζη, συνήθως κάνει θελήματα του Πασά (π.χ. ως τελάλης). Ο Καραγκιόζης τον αποκαλεί " Χατζατζάρη" ή "Χατζηχαβιάρη" και τον σφαλιαρίζει σε πρώτη ευκαιρία.
Το Κολλητήρι (ή Σπίθας), ο Κοπρίτης ή Σβούρας ή Σκορπιός και ο Μυριγκόγκος ή Μπυρικόκος ή Πιτσικόκος (ή Μπιριγκόγκος ή Μιρικόκος ή ακόμα και Μπιτσικόκος), τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ή και Κολλητήρια, όταν τα φωνάζει όλα μαζί). Ο Πιτσικόκος είναι το μικρότερο παιδί του Καραγκιόζη. Ο Κοπρίτης, το μεσαίο παιδί του Καραγκιόζη, είναι εύσωμος παρά την έλλειψη φαγητού. Ο Κολλητήρης είναι ο μεγαλύτερος γιος του Καραγκιόζη και η μικρογραφία του.
Η Αγλαΐα, η γυναίκα του Καραγκιόζη. Συνήθως δεν εμφανίζεται στην σκηνή, αλλά η χαρακτηριστικά γκρινιάρα της φωνή ακούγεται μέσα από το σπίτι. Πάντα υπομονετική με τα καμώματα του άντρα της.
Ο Μπάρμπα-Γιώργος, θείος του Καραγκιόζη, που κατοικεί στο χωριό. Φοράει φουστανέλα και τσαρούχια και μιλάει με ρουμελιώτικη προφορά. Αν και τύπος αγνού βουνήσιου Έλληνα, είναι τσιγκούνης, προληπτικός και ερωτιάρης. Πάντα προφυλάσσεται από τον ανιψιό του μη του κάνει κανένα "χουνέρι" και εν τέλει του τις βρέχει αγρίως. Είναι όμως ο μόνος που δέρνει το Βεληγκέκα για να προστατεύσει τον Καραγκιόζη και τους άλλους ήρωες. Δημιουργία του Γιάννη Ρούλια, με θερμή υποδοχή απ' το κοινό.
Ο Σταύρακας (Σταύρος), μάγκας, κουτσαβάκης και ψευτοπαλληκαράς του Πειραιά. Φοράει καβουράκι, κρατάει κομπολόι, έχει λυμένο ζωνάρι και στριφτό μουστάκι. Αν κάτι τον ενοχλήσει, το χέρι πάει αμέσως στο μαχαίρι που έχει στο ζωνάρι του. Δημιουργία του Καραγκιοζοπαίχτη Μώρου.
Ο Σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, Ζακυνθινός με Ιταλική παιδεία, ο οποίος φέρει έντονη επτανησιακή προφορά. Ξεπεσμένος αριστοκράτης, που νομίζει πως κατάγεται από αρχοντική οικογένεια. Εμφανίζεται πάντοτε τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια για την Ζάκυνθο. Είναι πάντοτε αξιοπρεπής, ευγενικός και χαριτωμένος, αλλά επίσης και αφελής.
Ο Μορφονιός, δημιουργία του καραγκιοζοπαίχτη Μόλλα. «Μαμάκιας», ερωτύλος, με τεράστια μύτη (χαρακτηριστικό που προστέθηκε αργότερα), πελώριο κεφάλι και ένρινη φωνή που πιστεύει ότι είναι ωραίος. Κάθε φράση του την τελειώνει με ένα "Ουίτ!".
Ο Εβραίος ή Σολομών ή "Σολωμός", όπως τον αποκαλεί κοροϊδευτικά ο Καραγκιόζης. Είναι πλούσιος έμπορος, τσιγκούνης, πονηρός, αλλά και δειλός, φοράει λόγω θρησκείας κιπά στο κεφάλι. Σε κάποιες παρατάσεις παρουσιάζεται ως αυστηρός σπιτονοικοκύρης του Καραγκιόζη. Προκαλεί γέλιο με το ιδιαίτερο σπάσιμο του λαιμού του (η φιγούρα είναι αρθρωτή και στο λαιμό και στη μέση), την προφορά του και το τραγούδι του που δεν βγάζει νόημα.
Ο Βεληγκέκας ή Δερβέναγας, τουρκαλβανός φύλακας στο σεράι, μιλάει σπαστά ελληνικά και συνήθως κακομεταχειρίζεται τον Καραγκιόζη, αλλά δέχεται ξυλοδαρμό από τον μπάρμπα-Γιώργο.
Ο Βεζίρης ή Πασάς, ο ανώτερος άρχοντας του Σαραγιού. Ντυμένος με φανταχτερή στολή, σοβαρός, αυστηρός άλλοτε παρουσιάζεται ως δίκαιος και άλλοτε ως σκληρός και εχθρός των χριστιανών.
Η Φατμέ, η βεζυροπούλα-κόρη του Πασά. Αντικείμενο πόθου του Καραγκιόζη και συχνό "λάφυρο" - δώρο του Πασά στις διάφορες περιπέτειες. "...όποιος μπορέσει και εξοντώσει το καταραμένο θεριό, θα παίρνει πολλά δώρα και την κόρη του Πασά για γυναίκα!".
Άλλοι χαρακτήρες:
Φιγούρες του ελληνικού θεάτρου σκιών στο Λαογραφικό Μουσείο ΑφύτουΟ Σαν Να Λιέμε ή Σαν Να Λέμε, εμφανίζεται λιγότερο από όλους τους άλλους χαρακτήρες, λίγο κουτσός, για αυτό κινείται μόνο με το ένα πόδι, ενώ το άλλο το έχει σχεδόν ακίνητο, εκνευρίζεται κάποιες φορές με το παραμικρό, επαναλαμβάνει συνεχώς το όνομά του, τσιγκούνης.
Ο Γιουσούφ Αράπης, ένας αφρικανός που συχνά τρώει ξύλο και δουλεύει για τον Πασά.
Ο Πεπόνιας, χοντρός αξιωματικός στην υπηρεσία του σαραγιού. Εξαιρετικά λαίμαργος, αλλά και δειλός. Δημιουργία του Αντώνη Μόλλα.
Ο Καραμεμέτης ή Τουρκαλάκι, ή "γίγαντας" στρατιώτης του σαραγιού γνωστός για το μικροσκοπικό του μέγεθος. Βγάζει γέλιο όταν ο μπάρμπα-Γιώργος τον φυσάει και τον παίρνει ο αέρας.
Ο Κρητικός Μανούσος είναι φιγούρα δημιουργημένη από τον καραγκιοζοπαίχτη Μάρκο Ξάνθο. Κατάγεται από την Κρήτη και μιλά με την ανάλογη προφορά. Είναι φίλος του Καραγκιόζη και ανήκει στους δευτερεύοντες χαρακτήρες του θεάτρου σκιών.
Ο Κεκές είναι δημιούργημα του Αντώνη Μόλλα. Πρόκειται για μια καρικατούρα των εκπαιδευτικών της παλιάς Αθήνας. Είναι βραδύγλωσσος, χοντρός και πολύξερος.
Ο Νώντας: είναι φίλος του Σταύρακα. Συνήθως απεικονίζεται σαν νεαρός εκπαιδευόμενος μάγκας με χαρακτηριστική λεπτή και τσιριχτή φωνή. Εντύπωση προκαλεί η στάση των χεριών του, που παραπέμπει στον μάγκικο χαιρετισμό.
Ο Μέγας Αλέξανδρος: είναι η μετουσίωση του Αγίου Γεωργίου ή του "δρακοντοκτόνου βασιλόπουλου". Είναι δημιουργία του Δημήτριου Σαρδούνη ("Μίμαρου"). [4] Στο έργο "Το καταραμένο φίδι" είναι ο ήρωας που απελευθερώνει την πόλη απ' το τρομερό θεριό.
Ο Πέπης ή Μπέμπης ή Μπέπης: είναι πολύ χοντρός και με βαριά φωνή. Συνεχώς λέει - είμαι ο (Μ)ΠΕ(Μ)ΠΗΣ ο χοντρός μία πίσω μια μπρος -.
Ο Σκουλικαντέρας είναι πολύ λεπτός με πολλές ενώσεις. Στρατιώτης του Σεραγίου, με παράξενη φωνή.
Ο Καραγκιόζης... αστροναύτης, φούρναρης, ψαράς, ζητιάνος, μάγειρας, ανθοπώλης, γραμματικός, βαρκάρης, επιστήμονας, στρατιώτης, γιατρός, καφετζής, τραγουδιστής, τρελός, δασοφύλακας, γιατρός με το ζόρι, γιατρός της γειτονιάς, οδοντίατρος, δάσκαλος, η κρεμάλα του πατριάρχη, ο θείος από την Αμερική, η θεία από την Αίγυπτο, το νησί των κατεργαραίων, στο τρελοκομείο. ο γάμος του Μπάρμπα-Γιώργου, το φάντασμα του Σαραγιού, ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι, το στοιχειωμένο ξενοδοχείο, της τύχης τα γραμμένα, τα σαγόνια του καρχαρία, και άλλες πολλές.[εκκρεμεί παραπομπή]
Ανταύγειες από το παρελθόν, Στου Καραγκιόζη το μπερντέ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)