Φόλλις

Ο Φόλλις ήταν το χάλκινο νόμισμα που έκοψε ο Αναστάσιος Α' και ήταν ίσο με Μ' = 40 νούμμια. Διατηρήθηκε ως τη νομισματική μεταρρύθμιση του Αλέξιου Α' Κομνηνού. Μαζί με τον σόλιδο ήταν τα χαρακτηριστικά νομίσματα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον 5ο ως τον 11ο αι.

Ιστορία

Φόλλις του Μαυρίκιου: D[OMI]N[VS] MAVRICIVS P[ERPETVVS] AV[GVSTVS]. Άλλη όψη: M' ANNO XV THEUP[OLIS] Γ'

Ο Διοκλητιανός πήρε μια σειρά μέτρων και αντιμετώπισε την οικονομική κρίση του 3ου αι. Στη νομισματική του μεταρρύθμιση έκοψε τον follis (φόλλις) το 294, ένα μπρούντζινο νόμισμα 10 gr που περιείχε 4% άργυρο. Η λέξη στα Λατινικά σημαίνει τσάντα (ενν. που περιέχει νομίσματα μικρότερης αξίας). Με τα χρόνια έχανε την αξία του και την περιεκτικότητά του σε άργυρο. Ο Κωνσταντίνος Α' έκοψε τέσσερεις μπρούντζινους φόλλεις διαμέτρου 15, 19, 23 και 27 mm. To 498 ο Αναστάσιος Α' κόβει τον πρώτο χάλκινο (aeris, συμβολ. ΑΕ) φόλλι που θα γινόταν ένα χαρακτηριστικό νόμισμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως τον 11ο αι. και ήταν ίσο με Μ' = 40 νούμμια. Αρχικά είχε βάρος 9,34 gr και διάμετρο 24 mm· αργότερα έκανε το βάρος του διπλό, 18,6 gr και τη διάμετρο 33 mm (το 512). Ο Ιουστινιανός Α' το αύξησε σε 25 gr (το 538/9), αλλά ήταν δύσχρηστο και το μείωσε στα 22 gr (το 541/2). Κυκλοφορούσαν και υποδιαιρέσεις των Κ' = 20, Ι' = 10, Ε' = 5 και Α' = 1 αλλά και των Η' = 8, ΙΣΤ' = 16 νουμμίων. Η αξία δηλωνόταν με το ελληνικό αριθμητικό σύστημα, ο Φωκάς όμως, νοσταλγός της παλαιάς Ρώμης, χρησιμοποιούσε το λατινικό: ΧΧΧΧ = 40 νούμια.

Καθώς περνούσαν τα χρόνια ο φόλλις άρχισε να μικραίνει σε βάρος και διάμετρο, έτσι σταμάτησαν οι κοπές των μικρών υποδιαιρέσεων και εμφανίστηκε η υποδιαίρεση Λ' = 30 νούμμια. Τον 7ο αι. οι πλούσιες επαρχίες της Αιγύπτου και της Συρίας χάθηκαν στους Άραβες και οι Σλαύοι που πέρασαν τον Δούναβη εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην αυτοκρατορία: τα προβλήματα αυτά αντανακλώνται στην περαιτέρω μείωση του βάρους των φόλλεων και στην κακή ποιότητά τους. Οι φόλλεις του Κώνσταντα Β' ζύγιζαν μόλις 3 gr. Οι επόμενοι αυτοκράτορες αύξαιναν το βάρος του φόλλι στις πρώτες κοπές τους κατά την ανάρρηση στο θρόνο, προσπαθώντας να αποκαταστήσουν το βάρος του, αλλά λίγο αργότερα το μείωναν πάλι. Ο Μιχαήλ Β' αύξησε το βάρος σε 8 gr. Το 1092 έγινε η νομισματική μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α' Κομνηνού και ο φόλλις αντικαταστάθηκε από το χάλκινο τεταρτηρόν και το τραχύ εκ κράματος (χαλκού και λίγου αργύρου, δηλ. billon). Ο Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος έκοψε χάλκινα ασσάρια και ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος τορνέζια και φόλλαρα. Τα τελευταία είχαν βάρος 0,56 gr. Ήδη ενωρίτερα οι Λομβαρδοί στη Β. Ιταλία κόβουν μιμίσεις των φόλλεων που τις ονομάζουν φόλλαρα. Όταν οι Άραβες είχαν κατακτήσει τμήματα της Αυτοκρατορίας, μιμήθηκαν τους φόλλεις τόσο που είναι δυσδιάκριτοι από αυτούς της Κωνσταντινούπολης· τους ονόμαζαν fels ή fals.

Fels των Ομμεϋαδών 663-699 που μιμείται φόλλι της ίδιας περιόδου

Η εξέλιξη των παραστάσεων

Φόλλις του Κωνσταντίνου ΣΤ' με τη μητέρα του: CONSτANτ' CE ZOΗ. Άλλη όψη: COnSτAnτΙΝΟC CE ZOΗ bASILIS ROMEOn

Στη μια όψη εικονιζόταν ο αυτοκράτορας, όπως και στα χρυσά και αργυρά νομίσματα. Στην αρχή η προτομή του αυτοκράτορα ήταν σε κατατομή (profile), ο Ιουστινιανός Α' όμως την άλλαξε σε κατ' ενώπιον (en face) και πρόσθεσε το έτος της βασιλείας του. Στην οπίσθια όψη η παράσταση ήταν τυποποιημένη: ένα μεγάλο Μ στη μέση, αριστερά ΑΝΝΟ (έτος), δεξιά το έτος της βασιλείας του αυτοκράτορα, π.χ. V = 5ο έτος, κάτω το νομισματοκοπείο, π.χ. THEOU = Θεούπολις (η Αντιόχεια) και κάτω από το Μ' ο αριθμός του τμήματος (officina) του νομισματοκοπείου (αν ήταν περισσότερα από ένα), π.χ. Α' = 1ο τμήμα. Επάνω ίσως υπήρχε ένα άστρο (ο ήλιος) ή ένας σταυρός. Έτσι αν ένας φόλλις του Ιουστινιανού Α' (527-565) αναγράφει έτος ΧΙΙ, τότε είναι του έτους 527+12 = 539. Οι φόλλεις του Κώνσταντα Β' έχουν την πρώτη πλήρη επιγραφή στα ελληνικά ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ. Στην περίοδο της εικονομαχίας, το ΑΝΝΟ με το έτος της βασιλείας, π.χ. ΧΧ δεν ήταν πια κατανοητό από τους υπηκόους και ο χώρος γέμιζε με ένα ΝΝΝ ΧΧΧ· το τμήμα του νομισματοκοπείου είχε ξεχαστεί και αναγραφόταν πάντα το Α', ενώ επειδή δεν υπήρχαν υποδιαιρέσεις δεν αναγραφόταν το Μ'. Από την εποχή του Θεοφίλου και έπειτα αντικαταστάθηκε η τυποποιημένη, μη κατανοητή πια, παράσταση της οπίσθιας όψης με μια μακροσκελή επιγραφή 4 γραμμών, π.χ. LEOn S ALEΞAnDROS bASILEIS ROMAIOn (το S είναι συντομογραφία του ΚΑΙ). Όταν απεβίωσε ο αδελφός τού Λέοντος ΣΤ', η επιγραφή έγινε LEOn En ΘEΩ bASILEVS ROMAIΩn. Ο Ιωάννης Α' Τζιμισκής αντικατέστησε στην εμπρόσθια όψη την εικόνα του αυτοκράτορα με αυτήν του Χριστού και στην άλλη όψη η επιγραφή έγινε + ΙΗSYS XRISTYS bASILEYS bASILEΩΝ. Οι φόλλεις αυτοί, που δεν ξέρουμε ποιού αυτοκράτορα είναι, ονομάζονται ανώνυμοι φόλλεις.

Πηγές

• Philip Grierson, Byzantine Coinage, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington DC, pp 17-22