Σκάλες Ποτέμκιν

Σκάλες Ποτέμκιν
Потьомкінські сходи
Είδος	σκάλα
Αρχιτεκτονική	κλασικισμός
Γεωγραφικές συντεταγμένες	46°29′19″N 30°44′31″E
Διοικητική υπαγωγή	Οδησσός
Χώρα	Ουκρανία
Έναρξη κατασκευής	1825
Ολοκλήρωση	1841
Αρχιτέκτονας	Francesco Boffo, Avraam Melnikov και Charles Michel Potier
Βραβεία	Treasure of European Film Culture
Προστασία	cultural heritage site in Ukraine και μνημείο αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Εθνικής Σημασίας της Ουκρανίας
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Οι Σκάλες Ποτέμκιν

Σκηνή από την ταινία «Θωρηκτό Ποτέμκιν».

Οι Σκάλες Ποτέμκιν (ουκρανικά: Потьомкінські сходи, ρωσικά: Потёмкинская лестница) βρίσκονται στην Οδησσό της Ουκρανίας και αποτελούν το πιο ιστορικό σύμβολο της πόλης. Οι σκάλες ξεκινούν από την παλιά πόλη και το δενδρόφυτο πεζόδρομο Πριμόρσκι Μπουλβάρ (ουκρανικά: Пріморскій бульвар, ρωσικά: Приморский бульвар) - όπου διάσημοι επισκέπτες και κάτοικοι της Οδησσού, όπως ο Πούσκιν, ο Γκόγκολ και ο Τσέχωφ, απολάμβαναν τον περίπατό τους - και κατηφορίζουν τη λοφοπλαγιά, καταλήγοντας στην προκυμαία και το λιμάνι της Οδησσού.

Ιστορικό κατασκευής

Οι Σκάλες Ποτέμκιν, με τα 200 αρχικά σκαλοπάτια, σχεδιάστηκαν το 1825 από τους αρχιτέκτονες Φ. Κ. Μπόφο (F. K. Boffo) και Αβραάμ Ιβάνοβιτς Μέλνικοφ (Avraam Ivanovitch Melnikov, 1784 - 1854) από την Αγία Πετρούπολη. Κατασκευάστηκαν μεταξύ 1837 και 1841. Οι σκάλες έχουν ύψος 27 μέτρων και το κεφαλόσκαλο στην κορυφή τους είναι πλάτους 12.5 μέτρων, ενώ το χαμηλότερο σκαλί στη βάση της σκάλας είναι 21.7 μέτρων. Μία διάβρωση του εδάφους κατέστρεψε τα σκαλοπάτια το 1933. Με τη διαβρωτική επέκταση του λιμανιού, οκτώ σκαλιά χάθηκαν κάτω από την άμμο, μειώνοντας έτσι τον αριθμό τους στα σημερινά 192 σκαλιά.

Στα σοβιετικά χρόνια, το 1955, οι Σκάλες Πριμόρσκι, όπως αρχικά ονομάζονταν, μετονομάστηκαν σε Σκάλες Ποτέμκιν, για τον εορτασμό της 50ης επετείου από την εξέγερση του Θωρηκτού Ποτέμκιν. Μετά την ανεξαρτησία όμως της Ουκρανίας, οι Σκάλες Ποτέμκιν ξαναπήραν και πάλι το αρχικό τους όνομα Σκάλες Πριμόρσκι, αν και χρησιμοποιείται ευρύτατα και σήμερα το όνομα Σκάλες Ποτέμκιν.

Η ανταρσία του Ποτέμκιν

Το θρυλικό θωρηκτό του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας Ποτέμκιν Ταβριτσέσκυ (Potemkin Tavrichesky) ήταν αγκυροβολημένο έξω από την Οδησσό, όταν το πλήρωμά του στασίασε κατά την πρώτη αποτυχημένη επανάσταση του 1905 εναντίον του τσαρικού καθεστώτος, με αφορμή τις περιορισμένες μερίδες φαγητού και τα σάπια τρόφιμα. Οι ναύτες καταλαμβάνουν το σκάφος, πετούν στη θάλασσα τους αξιωματικούς και κατευθύνονται στην Οδησσό. Στις 14 Ιουνίου 1905 υψώνουν κόκκινη σημαία και ξεσηκώνουν το λαό σε εξέγερση εναντίον του Τσάρου.

Οι κάτοικοι της Οδησσού κατέβηκαν τρέχοντας τα σκαλοπάτια για να υποστηρίξουν τους ναύτες, αλλά πυροβολούνται ανελέητα από τους Κοζάκους και την τσαρική αστυνομία. Η εξέγερση καταπνίγεται στο αίμα και τα σκαλιά της Οδησσού βάφονται κόκκινα.

Οι Σκάλες Ποτέμκιν στη λογοτεχνία

Η ανταρσία στο θωρηκτό του ρωσικού ναυτικού Ποτέμκιν το 1905 και η ανηλεής καταστολή της από τα στρατεύματα του τσάρου, εκτός από την ιστορία, πέρασε και στη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας Νίκος Θέμελης περιγράφει με έξοχη ζωντάνια τα γεγονότα στο εκτενές μυθιστόρημά του «Η ανατροπή», ως εξής:

"Αρχές Ιουνίου κατέπλευσε στο λιμάνι το καμάρι του αυτοκρατορικού στόλου, το θωρηκτό Ποτέμκιν...Οι άθλιες συνθήκες μες στις οποίες ζούσαν οι ναύτες είχανε φθάσει πια στο μη παρέκει...Η καθημερινή ζωή του πληρώματος καθρέφτισμα της ζωής χιλιάδων και χιλιάδων υπηκόων του τσάρου(...).

Κάποιοι αρνήθηκαν να φάνε σάπιο κρέας και με συνοπτικές διαδικασίες καταδικάσθηκαν για ανυπακοή σε θάνατο με το τουφέκι. Σκοτώθηκε ο πρώτος. Φούντωσε η οργή κι αυτή ξεπέρασε τις απαντοχές τους...Αυτό δεν ήταν διαδήλωση ή απεργία, ήτανε ανταρσία. Δεν ήτανε ανταρσία, ήτανε επανάσταση. Δεν ήταν επανάσταση, ήταν η ίδια η ανατροπή (...).

Ξεχύθηκαν στην προκυμαία, κρατώντας το πτώμα του συντρόφου τους που είχε πέσει, ζητώντας τρόφιμα και κάρβουνο, φωνάζοντας συνθήματα κατά του τσάρου...Οι περαστικοί παρακολουθούσαν άναυδοι...Μια λάβα ανθρώπινη που φούσκωνε, κινιόταν απειλητικά, πλησιάζοντας τις σκάλες(...).

Στην κορυφή της πέτρινης σκάλας, μπροστά στο άγαλμα του Ρισελιέ, μια χούφτα από εργάτες είχε ήδη ανεβεί στου βάθρου του τα σκαλοπάτια...Ακούστηκε ξαφνικά η πρώτη πιστολιά από την άλλη άκρη...Πέσανε πάλι κάποιοι πυροβολισμοί... Οι στρατιωτικές δυνάμεις ξεκίνησαν συντεταγμένες, με τη λόγχη απειλητικά προτεταμένη, να προχωρούν προς τους συγκεντρωμένους...Ο κλοιός πλήρης και στεγανός φαινότανε σιγά σιγά να σφίγγει, με επίκεντρο τους εξεγερμένους στην κορυφή της σκάλας(...).

Την ώρα εκείνη έδωσε ο αξιωματικός παράγγελμα και κίνησε ο στρατός να χτυπηθεί στήθος με στήθος με τους εξεγερμένους, προγκώντας τους, όσο γινόταν, για να τους εξωθήσουνε να υποχωρήσουνε στις σκάλες...Κι ενώ οι επαναστάτες δείχνανε σιγά σιγά να υποχωρούνε, παρ' όλα αυτά οι πυροβολισμοί πυκνώνανε και οι ιαχές μαζί με τα καλέσματα συμφιλίωσης, οι κραυγές αγωνίας μαζί με τις φωνές πόνου, γέμιζαν τα κενά τους".

Κινηματογραφικές παραγωγές

Τα 192 σκαλοπάτια της Οδησσού έγιναν διάσημα από το Ρώσο σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν (Sergey Eisenstein, 1898 - 1948), ο οποίος γύρισε σ' αυτά τις σκηνές της σφαγής για το ιστορικό έπος του «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925). Θέμα της ασπρόμαυρης επικής ταινίας του βωβού κινηματογράφου αποτελεί η ναυτική ανταρσία που ξέσπασε στο πολεμικό πλοίο του ρωσικού στόλου Ποτέμκιν τον Ιούνιο του 1905.

Μια από τις πιο δραματικές σκηνές της ταινίας είναι αυτή στην οποία το παιδικό καροτσάκι με το μωρό κατρακυλάει στα 192 σκαλοπάτια. Ανάλογη σκηνή υπάρχει και στην ταινία «Οι Αδιάφθοροι» (1987) του Μπράιαν ντε Πάλμα.

Η ταινία του Αϊζεστάιν θεωρήθηκε στις χώρες της Ευρώπης ιδιαίτερα προκλητική και απαγορεύτηκε. Με την απειλή της γενικής απεργίας του 1926 στην Αγγλία, ένα χρόνο μετά την ταινία του Ρώσου σκηνοθέτη, οι βρετανικές αρχές αποφάσισαν να μην εξωθήσουν τους εργάτες σε εξέγερση και απαγόρευσαν την προβολή της ταινίας. Μέχρι το 1954, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» δεν είχε προβληθεί στην Αγγλία και την Ευρώπη.

Πηγές

• Βάνα Χαραλαμπίδου: "Τόποι του μύθου και της ιστορίας", Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα, 2006.
• Νίκος Θέμελης: "Η ανατροπή" (μυθιστόρημα), 11η έκδοση, Εκδόσεις Κέδρος Α.Ε., Αθήνα, 2000.
• "Οδησσός-Σεβαστούπολη-Γιάλτα", Lonely Planet Publications Pty Ltd 2003. Προσαρμογή για την ελληνική γλώσσα, Εκδόσεις Οξύ Α.Ε., Αθήνα, 2004.
• Αγγλόφωνο λήμμα "Potemkin Stairs" της wikipedia.