Οικογένεια Καράτσι

Από αριστερά προς τα δεξιά, οι Aνίμπαλε, Λουντοβίκo και Aγκοστίνο Καράτσι.

Οι Καράτσι, ιταλ.: Carracci , ήταν μία οικογένεια καλλιτεχνών της Μπολόνια. που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη τού στυλ μπαρόκ στη ζωγραφική. Οι αδελφοί Aνίμπαλε (1560–1609) και Aγκοστίνo (1557–1602) μαζί με τον εξάδελφό τους Λουντοβίκo (1555–1619) εργάστηκαν συλλογικά. Η οικογένεια Καράτσι άφησε την κληρονομιά της στη θεωρία της τέχνης, ξεκινώντας μία σχολή για καλλιτέχνες το 1582. H σχολή ονομαζόταν Accademia degli Incamminati και ο κύριος στόχος της ήταν να αντιταχθεί και να αμφισβητήσει τις μανιεριστικές καλλιτεχνικές πρακτικές και αρχές, προκειμένου να δημιουργήσει μία ανανεωμένη τέχνη νατουραλισμού και εκφραστικής πειθούς.

Θεωρία της Τέχνης

Η καλλιτεχνική και θεωρητική δραστηριότητα των Καράτσι αναγνωρίζεται από κριτικούς και ιστορικούς, όπως ο Αντρέ Σαστέλ και ο Τζούλιο Κάρλο Αργκάν, ότι συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση τού εικονιστικού μπαρόκ και σε νέες εικαστικές λύσεις, που βασίζονται στην ανάκτηση της κλασικής και αναγεννησιακής παράδοσης, με ανανεωμένη μελέτη της φύσης. «Από κοινού πραγματοποίησαν μία καλλιτεχνική μεταρρύθμιση, που ανέτρεψε τη μανιεριστική αισθητική και ξεκίνησε το μπαρόκ».

Η κρίση της κουλτούρας τού Καθολικισμού επισημάνθηκε μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση (το 1517 ο Μαρτίνος Λούθηρος εξέθεσε τις 95 θέσεις του στη Βιτεμβέργη) και τη διαδοχική "λεηλασία της Ρώμης" από τα στρατεύματα τού Καρόλου Ε΄ το 1527, γεγονότα που έκαναν την παπική πρωτεύουσα περισσότερο ανασφαλή και ασταθή και λιγότερο ελκυστική για τους καλλιτέχνες της εποχής, που στα τέλη του 16ου αι. ήταν λιγότερο διατεθειμένοι να δημιουργήσουν ένα νέο καλλιτεχνικό κίνημα.

Η μανιεριστική τέχνη που αναπαρήγαγε κουρασμένα το στυλ των διδασκάλων της Αναγέννησης, δίνοντας έμφαση στις επίσημες περιπλοκές και τη δεξιοτεχνία, δεν υπάκουε πλέον στην ανάγκη για σαφήνεια και αφοσίωση. Η Μπολόνια βρισκόταν στο κέντρο μίας περιοχής, στην οποία το έργο των καλλιτεχνών είχε παραδοσιακά έντονο λατρευτικό και ευσεβή χαρακτήρα και επηρεάστηκε από τη βορειοϊταλική και βενετική τέχνη. Πάνω σε αυτές τις πολιτιστικές και αισθητικές βάσεις, οι Καράτσι ανέπτυξαν το έργο τους ως θεωρητικοί της καλλιτεχνικής ανανέωσης, δίνοντας έμφαση στην ανθρωπιά των θεμάτων και στη σαφήνεια των ιερών σκηνών.

Ο εκλεκτικισμός της τέχνης τους, ο σεβασμός στην παράδοση και μία γλώσσα προσαρμοσμένη στους δημόσιους χώρους, που σύχναζαν οι εργατικές τάξεις, ικανοποίησαν τις επιθυμίες της Εκκλησίας της Αντιμεταρρύθμισης, που χρειαζόταν έναν νέο τρόπο, για να εκφράσει την υπεροχή της έναντι των άλλων θρησκειών και να επιβεβαιώσει, ότι η τέχνη μπορούσε και έπρεπε να είναι όχημα προς την πίστη.

Οι Καράτσι ταίριαζαν τέλεια στην πολιτική και καλλιτεχνική στιγμή της εποχής: αναγνώρισαν την ανάγκη για ένα καλλιτεχνικό στυλ, που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει τις νέες επιθυμίες και που να είναι απαλλαγμένο από την τεχνοτροπία και την πολυπλοκότητα τού μανιερισμού.

Μία άλλη αρχή τού δόγματος Καράτσι ήταν η λατρευτική πτυχή, ο σεβασμός της ορθότητας της αναπαριστώμενης ιστορίας. Οι Καράτσι ακολούθησαν τις οδηγίες, που περιέχονταν στο έργο των θεωρητικών της εποχής, όπως τού καρδινάλιο Γκαμπριέλε Παλεότι, συγγραφέα το 1582 τού De sacris et profanis imaginibus («για τις ιερές και βέβηλες εικόνες»), που υποστήριξε τον έλεγχο από την πλευρά της εκκλησιαστικής εξουσίας τού περιεχομένου των ιερών σκηνών (οι άγιοι και οι ιδιότητές τους έπρεπε να είναι εύκολα αναγνωρίσιμα και να σέβονται την παράδοση, επιπλέον οι ιστορίες έπρεπε να επιδεικνύουν πιστότητα στα ιερά κείμενα), ενώ οι καλλιτέχνες διατηρούσαν την «ελευθερία» να επιλέξουν το πιο κατάλληλο στυλ.

Ένα άλλο σημείο αναφοράς ήταν το έργο του Τζιοβάνι-Αντρέα Τζίλιο, συγγραφέα τού Due Dialoghi...degli errori dei pittori («δύο διάλογοι...για τα λάθη των ζωγράφων») το 1564, στο οποίο επέκρινε τις υπερβολές της τελειοποίησης, των αλληγοριών και τις περίεργες εφευρέσεις της μανιεριστικής τέχνης. Οι ιστορίες και οι χαρακτήρες που αποδίδονται ζωντανά με μίμηση της φύσης, έπρεπε στη συνέχεια να εξευγενιστούν με την άσκηση της τέχνης και να τελειοποιηθούν στο παράδειγμα των μεγάλων διδασκάλων τού παρελθόντος, όπως ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ-Άγγελος, αλλά και οι Τιτσιάνο, Βερονέζε, Τιντορέτο, Κορρέτζιο, και Παρμιτζανίνo.

Ο Aγκοστίνo ήταν επίσης ένας σημαντικός αντιγραφέας, αναπαράγοντας έργα διδασκάλων από τον 16ο αι. (κυρίως Κορέτζιo και Βερονέζε) ως παραδείγματα προς μίμηση για τους πολυάριθμους μαθητές της σχολής τους. Ο Aνίμπαλε ήταν ο πιο ταλαντούχος και αυτός που -μετά το ταξίδι του στη Ρώμη το 1595, όπου τα έργα θα εκτίθεντο μέχρι το τέλος του το 1609- άσκησε καθοριστική επίδραση στη μοίρα της ιταλικής ζωγραφικής στην αυγή τού 17ου αι.

Accademia degli Incamminati

Καθοδηγούμενη από την επιθυμία να εξερευνήσουν και να μοιραστούν τη νέα προσέγγισή τους στη ζωγραφική, η οικογένεια Καράτσι ίδρυσε συλλογικά μία σχολή τέχνης στη Μπολόνια γύρω στο 1582. Αρχικά ονομαζόταν Accademia dei Desiderosi ("Ακαδημία των επιθυμητών"), και η σχολή πιθανότατα ξεκίνησε ως μία άτυπη συγκέντρωση νέων καλλιτεχνών στο στούντιο τού Λουντοβίκο Καράτσι. Γύρω στο 1590, η Ακαδημία μετονομάστηκε σε Accademia degli Incamminati ("Ακαδημία των προοδευτικών" ή "Ακαδημία των ταξιδιωτών") και υιοθέτησε ένα πιο διδακτικό ακαδημαϊκό πρόγραμμα.

Υπάρχει κάποια συζήτηση σχετικά με την οργάνωση και την ακαδημαϊκή δομή της σχολής. Ωστόσο, είναι πιθανό η Ακαδημία να λειτουργούσε ως συνδυασμός εργαστηρίου ζωγράφων και επίσημου ιδρύματος, και την παρακολούθησαν τόσο φοιτητές όσο και καταξιωμένοι καλλιτέχνες.

Κάθε μέλος της οικογένειας Καράτσι έκανε μία μοναδική συνεισφορά στην ακαδημία. Πιστεύεται ότι ο Λουντοβίκο κατείχε διοικητική θέση, ενώ ο Aγκοστίνo ήταν υπεύθυνος για τη συλλογή νέων πληροφοριών και ο Aνίμπαλε για την παροχή δημιουργικότητας, έμπνευσης και μαθημάτων για την τεχνική της ζωγραφικής. Ο Λουντοβίκo συγκέντρωσε και ενοποίησε νέα υλικά, για να τα χρησιμοποιήσει ως βοηθήματα διδασκαλίας, συμπεριλαμβανομένης μίας συλλογής γύψινων εκμαγείων κλασικών έργων. Ο Aγκοστίνo έφερε στο σχολείο έναν πλούτο γνώσεων σε μία ποικιλία θεμάτων, όπως η τέχνη, η μουσική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η αστρονομία, η γεωγραφία, η χαρτογραφία, η ανθρωπολογία και η φυσική ιστορία. Χρησιμοποίησε τις γνώσεις του στην ανατομία για να κατασκευάσει λεπτομερή σχέδια της ανθρώπινης μορφής και παρείχε βιβλία και μετάλλια από τη δική του συλλογή προς όφελος των μαθητών. Ο Aνίμπαλε, ο πιο έμπειρος καλλιτέχνης της ομάδας, μοιράστηκε τις γνώσεις του στη ζωγραφική μέσω συνεργατικών έργων με τους μαθητές του.

Οι Καράτσι σκόπευαν να παράσχουν στην μορφωμένη επόμενη γενιά καλλιτεχνών μία εκπαίδευση, που θα ήταν έγκυρη τόσο από πρακτική, όσο και από θεωρητική άποψη. Οι μαθητές εκπαιδεύτηκαν σε διάφορα θέματα για να δημιουργήσουν ένα πνευματικό υπόβαθρο, από το οποίο θα μπορούσαν να αναπτύξουν τις καλλιτεχνικές τους δεξιότητες. Δόθηκε μεγάλη έμφαση στη μελέτη της φύσης και οι μαθητές ενθαρρύνθηκαν να εξασκηθούν στο σχέδιο από τη ζωή. Οι Καράτσι οδήγησαν τους μαθητές τους στη μελέτη τού πειραματικού σχεδίου, της καρικατούρας, της ζωγραφικής τοπίου, της μίμησης, της ανατομίας, της προοπτικής και της καλλιτεχνικής θεωρίας. Οι μαθητές διδάσκονταν επίσης ιστορία, μύθους και ποιητικές επινοήσεις, από τις οποίες αντλούσαν έμπνευση.

Αξιοσημείωτοι μαθητές της Ακαδημίας Καράτσι περιλαμβάνουν Φραντσέσκο Αλμπάνι, Γκουίντο Ρένι, Ντομένικο Τζαμπιέρι (Ντομενιτσίνο), Τζιοβάνι Λανφράνκo, Aντόνιο Καράτσι, και Σίστο Μπανταλότσιo.

Το άνοιγμα της Accademia degli Incamminati έφερε το όνομα Καράτσι σε μεγάλη φήμη και προσέλκυσε πολλές παραγγελίες. Αυτά τα έργα συνήθως κατανέμονταν στην οικογένεια από τον Λουντοβίκo ή ολοκληρώθηκαν από κοινού από τους τρεις Καράτσι.

Συλλογικά έργα

Υπάρχουν πολλές εικασίες και συζητήσεις μεταξύ των ιστορικών τέχνης, σχετικά με το ποιο από τα μέλη της οικογένειας Καράτσι σχεδίασαν και εκτέλεσαν διάφορες πτυχές των τοιχογραφιών, που ζωγράφισαν. Τα σωζόμενα προπαρασκευαστικά σκίτσα για τις τοιχογραφίες δείχνουν ότι για κάθε έργο τέχνης, τα προκαταρκτικά σκίτσα πιθανότατα δημιουργήθηκαν από όλους τους Καράτσι από κοινού. Ομοίως, οι έτοιμες τοιχογραφίες θα είχαν ζωγραφιστεί και από τους τρεις Καράτσι, αλλά «παρά τη μεγάλη συζήτηση, δεν υπάρχει συναίνεση μεταξύ των μελετητών ως προς την απόδοση πολλών σκηνών». «Όταν ρωτήθηκαν ποιος είχε κάνει κάθε σκηνή, οι Καράτσι, έχοντας ελεύθερα ανταλλαγές ιδεών και σκίτσων, και έχοντας δουλέψει αγκώνα με αγκώνα, ισχυρίζονται ότι απάντησαν, «είναι από τους Καράτσι, το κάναμε μαζί». Μία τέτοια οικεία συνεργασία, στην οποία το ατομικό ύφος έφθινε προς όφελος ενός απρόσκοπτου, ζωηρού και άκρως ιλουζιονιστικού αποτελέσματος, είναι χαρακτηριστικό της πρώιμης περιόδου των Καράτσι»

Από το 1583 έως το 1594, οι Aνίμπαλε, Aγκοστίνo και Λουντοβίκo συνεργάστηκαν για να ζωγραφίσουν τοιχογραφίες σε οροφές και τοίχους ανακτόρων στη Μπολόνια και τη Φεράρα. Μία από τις πρώτες κοινές επιτροπές τους ήταν το Παλάτσο Φάβα στη Μπολόνια. Εδώ οι Καράτσι ζωγράφισαν τοιχογραφίες με τις Ιστορίες της Ευρώπης (1583–84), τις Ιστορίες τού Ιάσονα (1583–84) και τις Ιστορίες τού Αινεία (1586). Το αριστούργημα της οικογένειας Καράτσι, Ιστορίες της ίδρυσης της Ρώμης, ολοκληρώθηκε περί το 1589–90 και βρίσκεται στο κεντρικό σαλόνι στο Οαλάτσο Μανιάνι-Σαλέμ στη Μπολόνια. Το 1592, οι Καράτσι πήγαν στη Φεράρα, για να διακοσμήσουν την οροφή τού Παλάτσο ντέι Ντιαμάντι με σκηνές των «Θεών τού Ολύμπου». Τα επόμενα χρόνια, 1593–94, ανατέθηκε στους Καράτσι να ζωγραφίσουν τοιχογραφίες σκηνών και μορφών της Καινής Διαθήκης σε τρία δωμάτια τού Παλάτσο Σαμπιέρι-Ταλόν στη Μπολόνια.

Η δημοτικότητα των τοιχογραφιών των Καράτσι σε αυτά τα ιταλικά παλάτια (ιδιαίτερα οι πίνακες στο Παλάτσο Μανιάνι) τράβηξε την προσοχή μίας άλλης οικογένειας ευγενών, των Φαρνέζε. Ο δούκας της Πάρμας και της Πιατσέντσα, Ρανούτσιο ΣΤ΄ και ο αδελφός του καρδινάλιος Οντοάρντο πλησίασαν τους Καράτσι το 1593 και τους κάλεσαν να έρθουν στη Ρώμη, για να διακοσμήσουν το Παλάτσο Φαρνέζε. Το 1594 ο Aνίμπαλε και ο Aγκοστίνo πήγαν στη Ρώμη, ενώ ο Λουντοβίκo έμεινε στη Μπολόνια. «Αυτή η πρόσκληση σηματοδότησε το τέλος τού κοινού στούντιο των Καράτσι».

Έργα

• Κεφάλι ενός φαύνου σε μία έγκοιλη εσοχή (σχέδιο σε στρογγυλή εσοχή, π. 1595, National Gallery of Art, Washington DC)
• Η μετανοούσα Μαγδαληνή (ιδιωτική συλλογή)
• Ο Ευαγγελισμός, Mουσείο τού Λούβρου, Παρίσι
• The Lamentation, Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη
• Αμοιβαία Αγάπη, Μουσείο Τέχνης της Βαλτιμόρης
• Τα ερωτικά έργα των Καράτσι

Δείτε επίσης

• Antonio Marziale Carracci

Περαιτέρω ανάγνωση

Γενικά Κείμενα

• CC Malvasia, Felsina Pittrice. Vite de' pittori bolognesi divise in due tomi Roma, 1678
• Denis Mahon, Studies in seicento art and theory Λονδίνο, 1947
• Mostra dei Carracci: disegni catalogo kritiko a cura di Dennis Mahon, Μπολόνια 1956
• Maestri della pittura del Seicento emiliano catalogo della mostra a cura di Giulio Carlo Cavalli, Francesco Arcangeli, Andrea Emiliani, Maurizio Calvesi e Carlo Volpe, Μπολόνια 1959
• The Carracci: σχέδια και πίνακες, κατάλογος della mostra a cura di Ralph Holland, 1961
• Donald Posner, The Roman style of Annibale Carracci and his school, Νέα Υόρκη 1962
• Le incisioni dei Carracci catalogo della mostra a cura di Maurizio Calvesi e Vittorio Casale, Roma 1965
• Le arti di Bologna di Annibale Carracci a cura di Alessandro Marabottini, Roma 1966
• Anna Ottani Cavina, Gli affreschi dei Carracci στο Palazzo Fava, Μπολόνια 1966
• Carlo Volpe, Il fregio dei Carracci ei dipinti di Palazzo Magnani στη Μπολόνια, Μπολόνια 1972
• Anton WA Boschloo, Annibale Carracci στη Μπολόνια: ορατή πραγματικότητα στην τέχνη μετά το Συμβούλιο του Trent, 's-Gravenhage 1974
• Pittori bolognesi del Seicento nelle Gallerie di Firenze, κατάλογος della mostra a cura di Evelina Borea, Firenze 1975
• L'opera completa di Annibale Carracci a cura di Gianfranco Malafarina, Μιλάνο 1976
• Charles Dempsey, Annibale Carracci και οι απαρχές του μπαρόκ στυλ, Glückstad 1977
• Diane De Grazia, Εκτυπώσεις και σχετικά σχέδια από την οικογένεια Carracci: a catalog raisonné, Bloomington 1979
• Le Palais Farnèse, Roma 1980
• Μπολόνια 1584: gli esordi dei Carracci e gli affreschi di Palazzo Fava, catalogo della mostra, Bologna 1984
• Gail Feigenbaum, Lodovico Carracci: μια μελέτη της μετέπειτα καριέρας του και ένας κατάλογος των έργων του, Πρίνστον 1984
• Sydney J. Freedberg, Circa 1600: Annibale Carracci, Caravaggio, Ludovico Carracci: una rivoluzione stilistica nella pittura italiana, Μπολόνια 1984
• Cesare Gnudi, L'ideale classico: saggi sulla tradizione classica nella pittura del Cinquecento e del Seicento, Μπολόνια 1984
• Annibale Carracci ei suoi incisori, catalogo della mostra, Roma 1986
• Nell'età di Correggio e dei Carracci, κατάλογος mostra, Μπολόνια, 1986
• Gli amori degli dei: nuove indagini sulla Galleria Farnese, a cura di Giuliano Briganti, André Chastel και Roberto Zapperi. Roma 1987
• Dall'avanguardia dei Carracci al secolo barocco: Μπολόνια 1580 – 1600 κατάλογος della mostra a cura di Andrea Emiliani, Μπολόνια, 1988
• Les Carrache et les decors profanes, Atti del colloquio (Roma, 2–4 ottobre 1986), Roma 1988
• Roberto Zapperi, Annibale Carracci, Τορίνο, 1988
• Gli scritti dei Carracci: Ludovico, Annibale, Agostino, Antonio, Giovanni Antonio a cura di Giovanna Perini, Μπολόνια 1990
• Ludovico Carracci, catalogo della mostra a cura di Andrea Emiliani, Μπολόνια 1993
• Rudolf Wittkower, Arte e architettura in Italia 1600–1750, Τορίνο, 1993
• Emilio Negro e Massimo Pirondini, La scuola dei Carracci: dall'Accademia alla bottega di Ludovico, Μόντενα 1994
• Il chiostro dei Carracci a San Michele in Bosco a cura di Maria Silvia Campanini, Μπολόνια 1994
• Silvia Ginzburg Carignani, Annibale Carracci a Roma: gli affreschi di Palazzo Farnese, Roma 2000
• Claudio Strinati, Annibale Carracci, Roma, 2001
• Alessandro Brogi, Ludovico Carracci (1555–1619), Ozzano Emilia 2001
• Κατάλογος Annibale Carracci della mostra a cura di Daniele Benati και Eugenio Riccòmini, Μιλάνο 2006

Άρθρα, Δοκίμια και Συνεισφορές

• Alfredo Petrucci, L'incisione carraccesca στο "Bollettino d'arte" n. 35, σελ. 131–144, 1950
• Lionello Venturi, L'"eclettismo" ei Carracci: un post-scriptum in "Commentari" n.3, pp. 163–171, 1950
• Francesco Arcangeli, Sugli inizi dei Carracci στο "Paragone" n.79, pp. 17–48, 1956
• Maurizio Calvesi, Note ai Carracci στο "Commentari" n. 7, σελ. 263–276, 1956
• Augusta Ghidiglia Quintavalle, I Carracci e Parma στο "Aurea Parma" n. 4, σελ. 284–288, 1956
• Roberto Longhi, Annibale, 1584; στο "Paragone" n.89, pp. 33–42, 1957
• Alessandro Del Vita, L'animosità di Agostino Carracci contro il Vasari in "Il Vasari" σελ. 64–78, 1958
• Stephen E. Ostrow, Note sugli affreschi con "Storie di Giasone" στο Palazzo Fava στο "Arte antica e moderna" n. 9, pp. 68–75, 1960
• A. Richard Turner, The Genesis of a Carracci Landscape στο "The Art τρίμηνο" n. 3, σελ. 249–258, 1961
• Guido L. Luzzatto, Le succés des Carraches et de l'école Bolonaise στο «Gazette des beaux-arts» n. 103, σελ. 85–92, 1961
• Stephen Pepper, Annibale Carracci ritrattista στο "Arte illustrata" n. 6, σελ. 127–137, 1973
• Carlo Volpe, Sugli inizi di Ludovico Carracci στο "Paragone" n.317/319, pp. 115–129, 1976
• Silvana Macchioni, Annibale Carracci, Ercole al bivio: dalla volta del Camerino Farnese alla Galleria Nazionale di Capodimonte. Genesi e interpretazioni in "Storia dell'arte" n. 41/43, σσ. 151–170, 1981
• Roberto Zapperi, Per la datazione degli affreschi della Galleria Farnese in Mélanges de l'École française de Rome n. °93, σελ. 821–822, 1981
• Diane de Grazia, Η επιρροή του Parmigianino στα σχέδια των Agostino και Annibale Carracci στο Le arti a Bologna e in Emilia dal XVI al XVII secolo a cura di Andrea Emiliani, pp. 141–150, 1982
• Luigi Spezzaferro, I Carracci tra Naturalismo e Classicismo in Le arti a Bologna e in Emilia dal XVI al XVII secolo, pp. 203–228, 1982
• Luigi Grassi, I luoghi determinanti nella vicenda kritika dei Carracci ei disegni relativi al fregio di Palazzo Magnani in Studi in onore di Giulio Carlo Argan, pp. 207–218, 1984
• Eugenio Riccòmini, I Carracci in Storia illustrata di Bologna a cura di Walter Tega, pp. 201–220, 1989
• Charles Dempsey, Gli studi sui Carracci: lo stato della questione στο «Arte a Bologna» n. 1, σελ. 21–31, 1991
• Andrea Emiliani, Gli esordi dei Carracci in La pittura in Emilia e in Romagna. Il Seicento σελ. 77–112, 1992
• Ann Sutherland Harris, Ludovico, Agostino, Annibale: "... l'abbiam fatta tutti noi" στο "Atti e memorie dell'Accademia Clementina" n. 33/34, σσ. 69–84, 1995
• Charles Dempsey, Annibale Carracci in L'idea del bello: viaggio per Roma nel Seicento con Giovan Pietro Bellori catalogo della mostra a cura di Evelina Borea e Carlo Gasparri σελ. 199–211, Roma 2000
• Ann Sutherland Harris, Agostino Carracci in L'idea del bello ... σελ. 212–228, Roma 2000
• Charles Dempsey, I Carracci a Palazzo Farnese in L'idea del bello ... σελ. 229–257, Roma 2000
• Silvia Ginzburg, Sulla datazione e sul significato degli affreschi della Galleria Farnese in Studi di storia dell'arte in onore di Denis Mahon a cura di MG Bernardini, S. Danesi Squarzina e C. Strinati, σελ. 95–108, 200

L'arte in Emilia e in Romagna: da Correggio a Morandi catalogo della mostra a cura di Andrea Emiliani e Michela Scolaro, pp.