Μουσικό πεντάγραμμο

Η πρώτη σελίδα από το Κοντσέρτο για άρπα και ορχήστρα σε Ντο μείζονα του Μότσαρτ: διακρίνονται τα πεντάγραμμα κατά ομάδες, με άγκιστρα ή αγκύλες στην αρχή, τα κλειδιά, το μουσικό μέτρο (C), οι νότες, οι διαστολές των μέτρων καθώς και άλλα στοιχεία της μουσικής σημειογραφίας.

Το μουσικό πεντάγραμμο αποτελείται από πέντε παράλληλες ευθείες γραμμές σχεδιασμένες σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους, πάνω και ανάμεσα στις οποίες γράφονται οι μουσικοί φθόγγοι (οι νότες) της δυτικής μουσικής σημειογραφίας. Το πεντάγραμμο δεν διέθετε εξ αρχής πέντε γραμμές· η πρώτη του εφαρμογή από τον Γκουίντο ντ' Αρέτσο χρησιμοποιούσε τέσσερις γραμμές, ένα σύστημα το οποίο χρησιμοποιείται ακόμη και στις μέρες μας, για ορισμένους τύπους μεσαιωνικής φωνητικής μουσικής. Τον 18ο αιώνα, το πεντάγραμμο έφτασε να διαθέτει ακόμη και οκτώ γραμμές (Σκαρλάττι), ωστόσο η εκδοχή των πέντε γραμμών έχει επικρατήσει από τον 15ο αιώνα.

Στην αρχή του πενταγράμμου σημειώνεται ένα κλειδί, το οποίο αποτελεί σημείο αναφοράς για τον ορισμό των νοτών που αντιστοιχούν σε κάθε γραμμή και διάστημα. Υπαρχουν διάφορα μουσικά κλειδιά, με πιο συνηθισμένο αυτό του σολ, που ορίζει ότι στη δεύτερη από κάτω γραμμή του πενταγράμμου η νότα που γράφεται είναι το σολ. Το κλειδί του φα χρησιμοποιείται για τα βαθύφωνα όργανα και ορίζει ότι στην τέταρτη από κάτω γραμμή η νότα που γράφεται είναι το φα. Υπάρχουν και τα κλειδιά του ντο που χρησιμοποιούνται πιο σπάνια και ορίζουν τη θέση που γράφεται η νότα ντο.

Μετά το κλειδί μπορεί να σημειωθεί μια ή περισσότερες υφέσεις ή διέσεις, οι οποίες αποτελούν τον λεγόμενο οπλισμό· με βάση τον οπλισμό διακρίνεται η τονικότητα του έργου. Η απουσία οπλισμού (όπως στο παράδειγμα που παρατίθεται) δεν σημαίνει απουσία τονικότητας, αφού οι τονικότητες της Ντο μείζονας και Λα ελάσσονας δεν έχουν διέσεις ή υφέσεις, ενώ μπορεί να σηματοδοτεί τον φυσικό ελάσσονα τρόπο της Ρε. Παραδοσιακά ο οπλισμός δεν μπορεί να συνδυάζει διέσεις και υφέσεις, ωστόσο στη σύγχρονη κλασική μουσική πολλοί συνθέτες επιλέγουν αυτόν τον αντισυμβατικό τρόπο γραφής. Στα δε έργα τροπικής μουσικής, ο οπλισμός δεν αντιπροσωπεύει τονικότητα, αλλά τον δρόμο πάνω στον οποίο είναι γραμμένο το έργο.

Μετά το κλειδί και τον οπλισμό ακολουθεί το σύμβολο μεγέθους του μέτρου. Συνήθως έχει τη μορφή κλάσματος και διαβάζεται π.χ. τρία τέταρτα ή επτά όγδοα (3/4 και 7/8 αντίστοιχα). Ο αριθμητής αντιπροσωπεύει τη χρονική αξία του κάθε μέτρου, ενώ ο παρονομαστής τη βασική χρονική μονάδα μέτρησης. Το μέτρο των 4/4 που είναι και το πλέον κοινό μπορεί να γραφτεί τόσο ως κλάσμα (4/4), όσο και με το σύμβολο · το μέτρο 2/2, που ενέχει τη σημασία δύο κινήσεων ανά μέτρο, συμβολίζεται αντίστοιχα με .

Για τον διαχωρισμό των μουσικών μέτρων χρησιμοποιείται η διαστολή, από την οποία προκύπτουν τα μέτρα, τα οποία και αποτελούν ενότητες συγκεκριμένης χρονικής αξίας, η οποία αντιστοιχεί στο σημειωμένο μέτρο που αναφέρεται παραπάνω. Τα μέτρα διευκολύνουν τον εκτελεστή να αντιλαμβάνεται ευκολότερα τη χρονική του θέση στο μουσικό έργο, ειδικότερα όταν το μουσικό του μέρος τείνει να είναι επαναληπτικό και να μην έχει ευδιάκριτα σημεία αναφοράς. Η διαστολή εισήχθη στη μουσική σημειογραφία περί τον 15ο αιώνα· μέχρι τότε οι μουσικοί διάβαζαν μουσική χωρίς διαστολές, υπολογίζοντας τη χρονική τους θέση μετρώντας τις αξίες των νοτών και των παύσεων. Κάποιες σύγχρονες γερμανικές εκδόσεις διατηρούν αυτή τη συνθήκη, με την προσθήκη διαστολών ανάμεσα στα πεντάγραμμα κάθε φωνής, ώστε να διευκολύνουν τους εκτελεστές.

Στις μέρες μας υπάρχουν αρκετοί τύποι διαστολής, η καθεμία από τις οποίες εξυπηρετεί συγκεκριμένες ανάγκες: η απλή διαστολή για τον διαχωρισμό των μέτρων, η διπλή διαστολή, που σηματοδοτεί αλλαγή τονικότητας, ρυθμικής αγωγής, ή ενότητας του έργου, και η τελική διαστολή, που σηματοδοτεί το τέλος μιας αυτοτελούς ενότητας (π.χ. μια άρια στα πλαίσια μιας όπερας). Τέλος, στις διαστολές μπορούν να προστίθενται σύμβολα επανάληψης, χάρη τα οποία εξοικονομείται χώρος (χαρτί και μελάνι), αλλά και επίσης αποφεύγεται το γύρισμα πολλών σελίδων.

Τύποι πενταγράμμων

Ο συνδυασμός πολλών πενταγράμμων, για τις ανάγκες σύνθεσης ενός έργου για ορχήστρα π.χ. αποσαφηνίζεται με τη δημιουργία συστημάτων ή ομάδων. Οι ομάδες πενταγράμμων μπορούν να αφορούν σε μία ομάδα οργάνων (π.χ. ξύλινα πνευστά της συμφωνικής ορχήστρας) και ενώνονται στην αρχή τους με μια επιμήκη αγκύλη. Όταν πρόκειται για υποομάδα ενός μεγαλύτερου συνόλου, χρησιμοποιούνται υποαγκύλες, οι οποίες διευκολύνουν τον αναγνώστη να κατηγοριοποιεί τις υποομάδες αντίστοιχα. Στην περίπτωση που δύο ή περισσότερα πεντάγραμμα αντιστοιχούν σε έναν εκτελεστή (όπως στο πιάνο ή την άρπα) χρησιμοποιείται το άγκιστρο. Σε κάθε περίπτωση το αντίστοιχο όργανο αναγράφεται πριν από το κάθε πεντάγραμμο, ολογράφως στην αρχή του έργου και σε συντομογραφία εν συνεχεία.

Στην ομάδα των κρουστών οι γραμμές και τα διαστήματα ενός πενταγράμμου δεν αντιστοιχούν πάντα σε τονικά ύψη, αλλά σε διαφορετικά όργανα. Αυτό διευκολύνει τον εκτελεστή ο οποίος καλείται να παίξει ταυτόχρονα πολλά όργανα (π.χ. ντραμς), χωρίς να χρειάζεται να διαβάσει πολλές ξεχωριστές γραμμές για το κάθε όργανο. Στην περίπτωση που η μουσική είναι περίπλοκη, όπως π.χ. σε έργα για μεγάλη ορχήστρα, όπου ο κάθε εκτελεστής αντιστοιχεί σε ένα κρουστό όργανο, συνηθίζεται η χρήση μονόγραμμου πενταγράμμου (π.χ. γρανκάσα). Καθώς πολλά κρουστά δεν παράγουν συγκεκριμένα τονικά ύψη, είναι συνήθης η απουσία μουσικού κλειδιού, ή η χρήση του φυσικού κλειδιού (ή κρουστό κλειδί). Αυτό δεν αφορά τα κρουστά που παράγουν συγκεκριμένα τονικά ύψη, όπως τα τυμπάνια, το ξυλόφωνο κλπ.

Η κλιμακα Ντο μείζονα, σε ενδεικτική ταμπλατούρα για κιθάρα και τυπική σημειογραφία.

Ένας τύπος πενταγράμμου είναι και η λεγόμενη ταμπλατούρα, η οποία χρησιμοποιείται κυρίως για τα νυκτά όργανα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ (π.χ. Αναγεννησιακό λαούτο, αρχιλαούτο κλπ). Το πεντάγραμμο αυτό διαθέτει συνήθως έξι γραμμές, πάνω στις οποίες συμβολίζονται όχι τα τονικά ύψη αυτά καθαυτά, αλλά η απαραίτητη δακτυλοθεσία που έχει ως αποτέλεσμα τα συγκεκριμένα τονικά ύψη. Οι ταμπλατούρες δεν διαθέτουν μουσικό κλειδί· αντ' αυτού χρησιμοποιείται η συντομογραφία ΤΑΒ και αντί για νότες χρησιμοποιούνται αριθμοί και γράμματα, που δείχνουν στον εκτελεστή τη θέση των δακτύλων στη χορδή.

Οι ταμπλατούρες χρησιμοποιήθηκαν και από άλλα όργανα, όπως το εκκλησιαστικό όργανο και την οκαρίνα, ενώ στις μέρες μας μια εξελιγμένη μορφή τους χρησιμοποιείται ευρύτατα στη τζαζ, την ποπ και ροκ, καθώς και άλλα είδη σύγχρονης μουσικής.