Μονή Προφήτου Ηλιού Βέροιας

Μονή Προφήτου Ηλιού Βέροιας
Είδος	μοναστήρι, εκκλησία και οικισμός
Γεωγραφικές συντεταγμένες	40°28′53″N 22°14′40″E
Θρησκευτική υπαγωγή	Ιερά Μητρόπολις Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Βέροιας και Τοπική Κοινότητα Προφήτης Ηλίας
Χώρα	Ελλάδα
δεδομένα (π)

Η μονή Προφήτου Ηλιού Βέροιας είναι κοντά στα χωριά Ασώματα και Αγία Βαρβάρα της Βέροιας ενώ δίπλα της ρέει ο Αλιάκμονας. Το μοναστικό συγκρότημα βρίσκεται βόρεια του μεγάλου ποταμού. Ανήκει εκκλησιαστικά στη Μητρόπολη Βέροιας, Νάουσας και Καμπανίας.

Ιστορία

Υπήρξε μέλος της μεγάλης μοναστηριακής πολιτείας της κοιλάδας του Αλιάκμονα κατά την ύστερη βυζαντινή καθώς και την οθωμανική περίοδο. Όλα αυτά τα μοναστικά καθιδρύματα ανήκαν στη σκήτη Βεροίας.

Από το παλαιό μοναστήρι σώζεται μονάχα η εκκλησία και ελάχιστα κατεστραμμένα προσκτίσματα. Κάποια νεώτερα κτήρια χτίστηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες των προσκυνητών.

Είναι γνωστό με την ονομασία μονή Προφήτη Ηλία όμως ο ναός ήταν αφιερωμένος στα παλαιότερα χρόνια στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η κτητορική επιγραφή που είναι γραμμένη στην εσωτερική πλευρά του μαρμάρινου ημικυκλικού υπέρθυρου της εισόδου προς τον κύριο ναό αναφέρει: ‘’ΑΝΗςωΡΙΘΕΙ Ο ΘΕΙΩ[C ] Κ(ΑΙ) ΠΑ[ΝCΕΠΤΟC Ν]AωC ΤΗC  ΥΠ[ΕΡΑΓΙΑ]C ΔΕ[CΠΟΙΝΗ]C ΗΜωΝ Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ Κ(ΑΙ) ΑΥΠΑΡΘΕΝΟΥ [ΜΑΡΙΑC] /ΔΙΑ CΥ(Ν)-/ΔΡΟΜΗ[C …ΚΑΙ ΤωΝ ΤΕΚΝωΝ ΑΥΤΟΥ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΒΟ(Ν)ΤΕC Θ[ΕΟ]Φ[ΑΝΟΥC ΒΕΡΡΟΙΑC] ΜΗΝΗ ΑΒΓΟΥςΟ  … Τες Ι /ζ . ο. Η.‘’ σε μεταγραφή'. "Ανιστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας δια συνδρομής … και των τέκνων αυτού, αρχιερατεύοντος Θεοφάνους Βερροίας, μηνί  Αυγούστω εις τες Ι/ΖΟΗ '' ( 7078-5508 = 1570 ).

Από την επιγραφή γίνεται σαφές ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Θεοτόκο και όχι στον Προφήτη Ηλία. Δυστυχώς δεν σώθηκε το όνομα του κτήτορος του ναού.Πότε έγινε η αλλαγή αυτή του ονόματος της μονής δεν είναι γνωστό. Σε κείμενο του κώδικα 1791-1833 του αρχείου της Μητροπόλεως κατά την διάρκεια του Μητροπολίτη Βεροίας Μεθοδίου (1823-1831) η μονή αναφέρεται ως του Προφήτη Ηλία. Σε μετάφραση τούρκικου εγγράφου του 1834 λόγω της απώλειας των τίτλων ιδιοκτησίας (σιπαχικός τίτλος ιδιοκτησίας) που έγινε το 1914 η μονή αναφέρεται πάλι ως του Προφήτη Ηλία.

Μετά την καταστολή από τους Οθωμανούς της Επανάσταση του 1822 ακολούθησαν αντίποινα και η μονή στερήθηκε 430 στρέμματα γης επειδή οι ραγιάδες που καλλιεργούσαν τα κτήματα της μονής βοήθησαν τους επαναστάτες. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα η μονή συνείσφερε στα εκπαιδευτικά πράγματα της Βέροιας. Το μοναστήρι αναφέρεται στα κείμενα του Κανονισμού της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητος της πόλεως Βεροίας του 1892, του 1903 και του 1912 ως ενοριακό. Τον ίδιο καιρό λόγω έλλειψης ηγουμένου πέρασε στην δικαιοδοσία της εκκλησιαστικής επιτροπής του Αγίου Αντωνίου και της Ορθόδοξης Ελληνικής Κοινότητας της Βέροιας.

Η περιοχή γύρω από την μονή λειτούργησε ως πέρασμα του αποσπάσματος Ευζώνων που συνέβαλλε στην απελευθέρωση της Βέροιας στις 16 Οκτωβρίου 1912.

Μετά την απελευθέρωση το μοναστήρι, που ερειπώνονταν χωρίς μοναχούς πλέον, επισκέπτονταν αραιά οι κάτοικοι των γύρω χωριών.

Αρχιτεκτονική

Ο ναός είναι ένα μικρό μονόχωρο κτίσμα με εσωτερικές διαστάσεις 5,58 x 3,70 μ. στεγασμένο με αμφίκλινη στέγη. Ισοπλατής με τον ναό νάρθηκας έχει προστεθεί σε άλλη εποχή.

Εξωτερικά το μνημείο δεν παρουσιάζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον εκτός από τον ανατολικό τοίχο.Το χτίσιμό του είναι με πέτρες και λάσπη χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια. Όλος ο ναός δεν έχει παράθυρα εκτός από αυτό το δίλοβο της κόγχης του ιερού και από έναν φωταγωγό στη νότια πλευρά της στέγης. Η είσοδος γίνεται από μία θύρα στο κέντρο του δυτικού τοίχου. Το ημικυκλικό υπέρθυρο και οι παραστάδες είναι μαρμάρινες. Πάνω από την θύρα υπάρχει τυφλό τόξο με τοιχογραφία της Θεοτόκου. Ο κυρίως ναός είναι τελείως απλός. Το δάπεδο είναι πλακοστρωμένο. Εκτός από την κόγχη του ιερού υπάρχουν άλλες δύο, της πρόθεσης και του διακονικού. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος στο τμήμα που ανήκει στο ιερό έχουν αντικριστά από μία κόγχη.

Τοιχογραφίες

Οι τοιχογραφίες του βόρειου, του νότιου και δυτικού τοίχου σε μεγάλο βαθμό έχουν ασβεστωθεί ή επιζωγραφισθεί. Μόνον ο χώρος του ιερού έμεινε άθικτος. Εκεί σώζονται οι παραστάσεις της Πλατυτέρας  (στον τύπο της Βλαχερνίτισσας) στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης, παρακάτω η σκηνή του Μελισμού με τον Χριστό σε τράπεζα και πάνω Του οι Μέγας Βασίλειος και Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Στο αέτωμα του ιερού βρίσκεται η Ανάληψη και το Άγιο Μανδήλιο. Δίπλα στην κόγχη εκατέρωθεν η σκηνή του Ευαγγελισμού. Τέλος στην πρόθεση παριστάνεται η Άκρα Ταπείνωσις και στο διακονικό ο Άγιος Αθανάσιος.

Στο νότιο τοίχο βρίσκονται οι παραστάσεις της Γέννησης, της Υπαπαντής, του Αγίου Ρωμανού, του Προδρόμου, του αγίου Νικολάου, του Αγίου Παύλου, του Αγίου Αντωνίου και άλλων δύο αδιάγνωστων αγίων. Στο δυτικό τοίχο σώζεται ένα τμήμα της παράστασης της Κοίμησης της Θεοτόκου. Τέλος στον βόρειο τοίχο διατηρούνται οι τοιχογραφίες της καθόδου στον Άδη, του Αγίου Στεφάνου, η σκηνή του οράματος του Αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας, η Παναγία σε θρόνο με αρχαγγέλους με την επωνυμία  "η Πανύμνητος" και ο Άγιος Γεώργιος.

Η γενική κατάσταση των τοιχογραφιών είναι κακή. Φαίνεται ότι το σύνολο έγινε από έναν και μάλλον ντόπιο αγιογράφο - τεχνίτη.

Στις ημέρες μας γίνεται προσπάθεια το μοναστήρι "της Πανυμνήτου", όπως έχει πλέον μετονομαστεί, να επανδρωθεί με γυναικεία αδελφότητα και να συντηρηθούν όλα τα κτήρια.

Βιβλιογραφία

• Παπάζης, Δημ., ''Ανέκδοτα στοιχεία για την ιστορία της Μονής του Προφήτη Ηλία Βέροιας (1828-1876)'', Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής (Τμήμα Θεολογίας), τόμος 10ος (2000), σσ. 165-186.
• Παπαζώτος, Θαν., ''Οι τοιχογραφίες του Καθολικού της Μονής της Παναγίας στον Αλιάκμονα'', Μακεδονικά , τόμος 21ος (1981), σσ. 93-108.