Θεόδωρος ο Φωκαεύς

Θεόδωρος ο Φωκαεύς
Ο Θεόδωρος ο Φωκαεύς στο Αποσημειώματα Χρονογράφου 1800-1913 του Μανουήλ Γεδεών
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Θεόδωρος ο Φωκαεύς (Ελληνικά)
Γέννηση	1790 Φώκαια
Θάνατος	3ιουλ. / 15  Οκτωβρίου 1851γρηγ. Κωνσταντινούπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Οθωμανική Αυτοκρατορία
Ιδιότητα	μουσικός, καθηγητής και ψάλτης

Ο Θεόδωρος ο Φωκαεύς (1790 - 3 Οκτωβρίου 1851) ήταν ένας από τους μεγάλους μουσικοδιδασκάλους της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Εξέδωσε πολλά μουσικά βιβλία, καθώς και πολύτομη ολοκληρωμένη συλλογή όλων των ψαλλόμενων μελών του Εσπερινού, του Όρθρου και της Θ. Λειτουργίας. Εξέδωσε κατά τη Νέα Μέθοδο μουσικής σημειογραφίας των τριών μουσικοδιδασκάλων. Δραστήριος μελοποιός και επιμελητής εκδόσεων βασικών βιβλίων, απεβίωσε στην Κωνσταντινούπολη.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στη Φώκαια της Ιωνίας και ήταν γιος τού ιερέως Παράσχου, στον οποίο έκανε τα πρώτα μουσικά βήματά του. Έχασε την όρασή του το διάστημα 1805-1814, πράγμα που εμπόδισε τις σπουδές του. Ο Θεόδωρος έμαθε την Παλαιά Μέθοδο της μουσικής σημειογραφίας στις Κυδωνίες από τον αδελφό του Αθανάσιο. Εκεί έμαθε καλά τη μουσική τέχνη καθώς είχε γρήγορη μουσική αντίληψη. Έπειτα μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και ανέλαβε λαμπαδάριος (αριστερός ψάλτης) στον Άγ. Δημήτριο στα Ταταύλα, με πρωτοψάλτη (δεξιό ψάλτη) τον Χουρμούζιο τον Χαρτοφύλακα, ο οποίος υπήρξε δάσκαλός του. Έμεινε εκεί έξι έτη. Έγινε μαθητής τού Γεωργίου τού Κρητός. Ο ζήλος του για την τελειοποίηση της ψαλτικής τέχνης τον οδήγησε στον Γρηγόριο τον Πρωτοψάλτη, λαμπαδάριο της Μεγάλης τού Χριστού Εκκλησίας. Η ενασχόληση τού Θοδώρου με τα τραγούδια και την έκδοσή τους πρέπει να έχει τις καταβολές της στον Γρηγόριο. Για 25 έτη έψαλλε ως πρωτοψάλτης στον Άγ. Νικόλαο τού Γαλατά με λαμπαδάριο τον Σταυράκη τον Βυζάντιο. Το 1843 ο ίδιος αναφέρει ότι «έκαμα παύσιν τού ψάλλειν καθότι οι σωματικαί δυνάμεις μου δεν συγχωρούσι το έργον τούτο εις το εξής». Ο Γρηγόριος ο Πρωτοψάλτης, ο Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλαξ και ο Χρύσανθος εκ Μαδύτου μεταρρύθμισαν τη Μουσική σημειογραφία το 1814 με τη Νέα Μέθοδό τους. Το διάστημα 1815-21 λειτούργησε η 3η Πατριαρχική Μουσική Σχολή, με τη νέα σημειογραφία.

Μαθήτευσε στη Μουσική Σχολή τού Γένους, όμως το 1820-21 έκλεισε η Σχολή αυτή. Δύο-τρία έτη μετά άρχισε να διδάσκει συστηματικά για προσπορισμό την ψαλτική και την εξωτερική (κοσμική) μουσική. Το 1830 άρχισε την εκδοτική δραστηριότητα. Η έγνοια του να ανταποκρίνεται σε αυτήν τον έφθειρε και τον κρατούσε μακριά από τη μελοποιία, όμως τα τελευταία δέκα έτη της ζωής του δημιούργησε το προσωπικό του έργο: τη «Μουσική Μέλισσα» και το «Ταμείον Ανθολογίας», όπου συγκέντρωσε τα δικά του («νέα») συνθέματα. Όπως αναφέρει με ευχαρίστηση «αι προστεθείσαι νέαι μελοποιίαι μου, καθυποβληθείσαι εις την επίκρισιν της Α. Θ. Παναγιότητος και της περί Αυτήν Ιεράς Συνόδου και εξετασθείσαι, επεδοκιμάσθησαν και εκρίθησαν άξιαι δημοσιεύσεως, ως μη νεωτερίζουσαι, αλλά φυλάττουσαι αυστηρώς το ύφος και το μέλος της καθιερωμένης εκκλησιαστικής μουσικής». Απεβίωσε σχετικά νέος στις 3 Οκτωβρίου 1851, άνδρας ενάρετος και φιλογενής, «αναγκαίος έτι εις την κοινωνίαν».

Βιογραφίες του δημοσίευσαν οι γιοί του Κωνσταντίνος (το 1851), Αλέξανδρος (το 1863) και Λεωνίδας (το 1869).

Έργα

• Ευτέρπη, συλλογή εκ των νεωτέρων και ηδυτέρων εξωτερικών μελών 1830

συνεκδότης Σταυράκιος ο Βυζάντιος

• Συλλογή Ιδιόμελων 1831

επιμελήθηκε έκδοση συλλογής τού Μανουήλ Πρωτοψάλτου

• Αναστασιματάριον 1832, β΄έκδοση 1839

επιμελήθηκε επανέκδοση τού έργου τού Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τού 1820

• Ταμείον Ανθολογίας Γρηγορίου Πρωτοψάλτου νυν δεύτερον εκδοθέν μετά προσθήκης πολλών ετέρων 1834, β΄ έκδοση 1837 (δύο τόμοι)

επιμελήθηκε επανέκδοση τού Ταμείου Ανθολογίας τού Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος τού 1824

• Ειρμολόγιον καλοφωνικόν 1835

επιμέλεια

• Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου 1836 (δύο τόμοι)

επιμέλεια επανέκδοσης

• Κρηπίς τού θεωρητικού και πρακτικού της Εκκλησιαστικής Μουσικής 1842. Επίσης το 1893 στην Αθήνα, εκδότης Ν. Μιχαλόπουλος.

εγχειρίδιο διδασκαλίας της Μουσικής, επανέκδοση της «Εισαγωγής» τού Χρύσανθου εκ Μαδύτου (Παρίσι 1821)

• Πανδώρα, συλλογή εκ των νεωτέρων και ηδυτέρων εξωτερικών μελών 1843 (α΄ τόμος), 1846 (β΄ τόμος)

κοσμικά τραγούδια

• Μουσική Μέλισσα 1847-48 (4 τόμοι)

Α΄ τόμος: Αναστασιματάριο Πέτρου τού Πελοποννησίου με δικά του Κεκραγάρια, Θεοτοκία, Απόστιχα και Αίνους. Β΄ τόμος: Αναστασιματάριο σύντομο. Γ΄ τόμος: Στιχηρά ιδιόμελα. Δ΄ τόμος: Ανθολογία Όρθρου και Λειτουργίας.

• Ταμείον Ανθολογίας 1851-55, β΄ έκδοση 1863 (3 τόμοι)

Α΄ τόμος: Ακολουθία τού Εσπερινού 1851. Β΄ τόμος: Ακολουθία τού Όρθρου 1851. Γ΄ τόμος: Ακολουθία Λειτουργίας 1855. Τους δύο τελευταίος τόμους επιμελήθηκε ο υιός του Κωνσταντίνος.

Όλες οι εκδόσεις έγιναν στην Κωνσταντινούπολη «αναλώμασι τού τε ιδίου και των φιλομούσων συνδρομητών».

Αποτίμηση του Έργου του

Ο Θεόδωρος ενδιαφέρει την επιστήμη της Μουσικολογίας α) ως μελουργός, που κατέγραψε μακάμια και τραγούδια β) ως «τονιστής» καθώς μετέγραψε μέλη από την προ τού 1814 σημειογραφία στη Νέα Μέθοδο και γ) ως εκδότης βασικών μουσικών βιβλίων. Το έργο του διαδόθηκε ευρύτατα: ανθολογήθηκε σε χειρόγραφα τού Αγ. Όρους και αλλού· επίσης κέρδισε την προτίμηση των ψαλτών για την απλότητα και την εύρυθμη μελωδικότητά του.

Η διδακτική θεωρητική προσφορά του βρίσκεται στο «περί ορθογραφίας» κεφάλαιο, που ήταν και ο αρμοδιότερος στην εποχής του να συντάξει. Στην καταγραφή και έκδοση των τραγουδιών έχει μεγάλη σημασία το έντεχνο μάθημα που αποκαλεί «Κιάρι, προς χρήσιν των μουσικολογιωτάτων».

Συνεχίζει τη μουσική παράδοση τού Πέτρου τού Πελοποννησίου (β΄ ήμισυ 18ου αι.). Ο ίδιος κινείται στο πνεύμα των τριών διδασκάλων της Νέας Μεθόδου και με την «Ευτέρπη» και την «Πανδώρα» φέρει την επιρροή της αστικής εξωτερικής μουσικής· έτσι προϊδεάζει το μεγάλο ρεύμα τού β΄ ημίσεως τού 19ου αι. που επιβλήθηκε στις αστικές περιοχές.

Η εκδοτική του δραστηριότητα ξεκίνησε το 1830 με την «Ευτέρπη» και τελείωσε με τα δύο δικά του πολύτομα έργα. Τού τελευταίου, τού «Ταμείου Ανθολογίας» πρόλαβε να δει τον πρώτο τόμο το 1851. Συνολικά εξέδωσε 10 έργα. Πολλά από τα μέλη του παραμένουν ιδιαίτερα δημοφιλή (Ανοιξαντάρια, Πολυέλειοι, Χερουβικά και Κοινωνικά).

Στα βιβλία που εξέδωσε, θεωρούσε τα δημιουργήματα των προγενεστέρων και των συγχρόνων του διδασκάλων ως άριστα μελωδήματα και στην «Κρηπίδα» του τα υποδεικνύει ως απαραίτητα μαθήματα, που πρέπει κάποιος να διεξέλθει για να τελειοποιηθεί στην Ψαλτική τέχνη· εξαιρεί το «Λέσβιο Σύστημα» που θεωρεί νεωτεριστικό. Εγκωμιάζει τους ευεργέτες τού Γένους και τους τρεις διδασκάλους της Νέας Μεθόδου σημειογραφίας. Οι εκδόσεις του, μνημεία ιστορικά της Ψαλτικής τένης και καλλιτεχνικά της τυπογραφίας, έβγαιναν σε 2000 αντίτυπα έκαστη. Το «Αναστασιματάριον» και το «Ταμείον Ανθολογίας Γρηγορίου Πρωτοψάλτου» εξέδωσε και δεύτερη φορά. Η εξέλιξη της Ψαλτικής οφείλει πολλά στους εκδοτικούς κόπους τού Θεοδώρου, που συνέβαλλαν στη σταθεροποίηση και διάδοση της ψαλτικής παράδοσης.

Οι κατάλογοι συνδρομητών στο τέλος των εκδόσεών του αποτελούν σπουδαιότατη πτυχή της Νεοελληνικής ιστορίας: περιέχονται ονόματα φιλόμουσων με το επάγγελμα και τον τόπο καταγωγής τους από όλα τα μέρη της Ορθοδοξίας, που ήταν εστίες μουσικού πολιτισμού. Είναι συγκινητικό να διαβάζουμε τα ονόματα ελληνικών κοινοτήτων στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία, που τώρα δεν υπάρχουν πια. Οι κατάλογοι αυτοί των συνδρομητών προβάλουν τη ρωμαίικη ταυτότητά μας.

Πηγές

• Θεοδόσιος Β. Γεωργιάδης, Η Νέα Μούσα : Συνοπτική ιστορική και τεχνική μουσική μελέτη, Εν Σταμπουλ, Τύποις Μάρκου Δημητριάδου, 1936.
• Οικουμενικόν Πατριαρχείον: Βυζαντινόν Μέλος, Θεόδωρος Φωκαεύς υπό Γρηγορίου Στάθη καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών