Βότανο

Τα βότανα είναι αυτοφυή φυτά, που αναπτύσσονται σε διάφορες άγονες ή και σε καλλιεργημένες περιοχές και χρησιμοποιούνται ευρέως στη μαγειρική, τη φαρμακοποιία, την αρωματοποιία, αλλά και την εμπειρική ιατρική και την παρασκευή κοσμητικών προϊόντων. Επίσης, κάποια βότανα αξιοποιούνται για σε πνευματικές ή/και θρησκευτικές τελετές.

Ιστορικά στοιχεία

Στην αρχαιότητα, φυτά που κατά τη μάσηση παρουσίαζαν πικράδα, γλυκάδα ή και αρωματική γεύση αξιοποιούνταν ως φαρμακευτικά. Τις ιδιότητες αυτές οι πρώτοι άνθρωποι τις απέδιδαν σε μαγικές ικανότητες που είχαν τη δύναμη, όταν εισέλθουν στον οργανισμό ενός πάσχοντος, να τον ανακουφίσουν ή και να τον θεραπεύσουν από οποιαδήποτε αρρώστια. Τέτοια φυτά αποτέλεσαν, μαζί με άλλες οργανικές και ανόργανες ουσίες, τη βάση της θεραπευτικής, η οποία, στηριζόμενη στη μακρόχρονη εμπειρία, δρούσε με αντικειμενική επίδραση στη νόσο, χωρίς να αποκλείεται και η αυθυποβολή της προσωπικότητας του θεραπευτή, κάτι που συμβαίνει ακόμα και στις μέρες μας.

Στην Αρχαία Ελλάδα

Ο πατέρας της Ιατρικής, Ιπποκράτης ο Κώος (460 - 377 π.Χ.), στα συγγράμματά του, που αποδίδονται στην εμπειρία του, αναφέρει 400 δείγματα φαρμακευτικών ουσιών από φυτά. Ο μεγάλος φιλόσοφος, Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης (384 - 322 π.Χ.), ασχολήθηκε με τα φυτά στο έργο του «Περί Φυτών», αλλά το σύγγραμμα χάθηκε από την αρχαιότητα κιόλας , ίσως επισκιαζόμενο από το σύγγραμμα «Περί Φυτών Ιστορίαι», του ακολούθου του, Θεόφραστου (372 - 287 π.Χ.). Το έργο αυτό σώθηκε ως τις μέρες μας και αποτέλεσε το θεμέλιο για τη σύγχρονη επιστήμη της Βοτανικής. Ο Θεόφραστος μάζευε από παντού πληροφορίες και στα 450 φυτά που περιγράφει, αναφέρει και τις φαρμακευτικές τους εφαρμογές . Ο Διοσκουρίδης (Κιλικία, 1ος μ.Χ. αι.) θεωρείται ο «θεμελιωτής της φαρμακολογίας». Οι γνώσεις του για τη θεραπευτική δράση των φυτών δεν ξεπεράστηκαν για αιώνες. Ο άλλος μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας, ο Γαληνός (129 - 199 μ.Χ.), παρασκεύασε τα φυσικά θεραπευτικά σχήματα, που ονομάστηκαν «Γαληνικά σκευάσματα», τα οποία ίσχυαν έως τον 18ο αιώνα. Συνέγραψε 300 περίπου βιβλία, σε ένα από τα οποία αναφέρεται στα φυτά με αλφαβητική σειρά.

Πέρα, αλλά και παράλληλα με αυτά, η εμπειρική γνώση που αποκόμισαν οι αρχαίοι Έλληνες για τη φαρμακευτική δράση των βοτάνων αξιοποιήθηκε για πολλούς αιώνες στα μεγάλα μαντεία, αλλά και στα Ασκληπιεία που λειτουργούσαν ως τα θεραπευτήρια της αρχαιότητας.

Στην Κίνα και στους Άραβες

Η κινεζική φαρμακοποιία «Pen Tsao» περιλαμβάνει χιλιάδες συνταγές με βότανα. Ο Shen Nong Ben Cao Jin (250 μ.Χ.) έχει γράψει 40 τόμους Κινεζικής Ιατρικής. Ο Li Shizen έγραψε τη φαρμακοποιία «Ben Ca Cang Mu», στα 1596, με 1894 συνταγές.

Η Αραβική Ιατρική, συνέχεια της αρχαίας Ελληνικής, έχει τον Ali Ibu Rabban al Tabri (782-855 μ.Χ.) που έγραψε το «Firdous al Hikman» σε 7 μέρη με φάρμακα και τοξικές ουσίες. Ο χειρουργός Ibne Zakarya (835-932 μ.Χ.) έγραψε 250 βιβλία. Στο «Kitab al Hawi», περιλαμβάνονται αρκετά φυτά και η χρήση τους από την Ελληνική-Αραβική ιατρική. Τέλος, έχουμε τον Abu Ali al-Husayn bin Sina, τον πασίγνωστο Αβικέννα, της Ελληνο-Αραβικής ιατρικής σχολής. Το βιβλίο του «Κανών» περιέχει 1000 περίπου φυτά, ενώ έχει γράψει και άλλα βιβλία σχετικά με φαρμακευτικά φυτά.

Διαχρονική παράδοση

Στο διάβα των αιώνων, οι εμπειρικές γνώσεις για τις φαρμακευτικές δράσεις των βοτάνων διαχύθηκαν στον απλό λαό· δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και σήμερα, παρά την ανάπτυξη της σύγχρονης φαρμακευτικής και ιατρικής, κατά διάφορα χρονικά διαστήματα γεωργοί, αλλά και συλλέκτες βοτάνων τα μαζεύουν ή – όπως συνήθως λένε χαρακτηριστικά – «βοτανίζουν».

Η σπουδαιότητα των βοτάνων έχει περάσει στη συλλογική μνήμη του λαού και αποτυπώνεται σε φράσεις, όπως «δεν βρίσκω βοτάνι για να γιάνω τις πληγές μου». Άλλες φορές πάλι, η αξία τους αποτυπώνεται στα ονόματα που τους έχουν αποδοθεί βάσει της χρησιμότητάς τους: π.χ το θερμοβότανο χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που ο ασθενής έχει πυρετό· το μυρμηγκοβότανο χρησιμοποιείται για τις διάφορες δερματικές εκβλαστήσεις· το σερνικοβότανο το λαμβάνουν οι εγκυμονούσες γυναίκες που επιθυμούν να κάνουν αγόρι· το χελωνοβότανο το χρησιμοποιούν στη χοιράδωση (φυματίωση των λεμφαδένων) κ.α.

Βότανο επίσης θεωρεί ο λαός κάθε φυτό στο οποίο από πρόληψη αποδίδονται μαγικές δυνάμεις, όπως λ.χ. το βοτάνι της αγάπης ή το βοτάνι για το μάτι. Στα αρχεία των διαφόρων φαρμακευτικών εγκυκλοπαιδειών πολλοί συλλέκτες βοτάνων προσπάθησαν να περιβάλουν τη συλλογή των βοτάνων με μυστήρια, καθώς και με μέσα και συνήθειες γεμάτες από μία αποπνικτική μαγεία, γι’ αυτό και απομάκρυναν με πειστικότητα κάθε ακατατόπιστο από την πραγματικότητα και του ενέπνεαν μαζί με την έγνοια και τον φόβο. Λ.χ. διέδιδαν πως για να έχουν δύναμη τα βότανα, πρέπει να συλλέγονται τη νύχτα και μάλιστα τα μεσάνυχτα, τις σκοτεινές βραδιές, με άδειο η γεμάτο φεγγάρι, κάνοντας έτσι τους αφελείς να πιστεύουν πως η συγκομιδή τους πρέπει να γίνει στα σταυροδρόμια ή σε πυκνές δασώδεις περιοχές, γιατί τότε θα ήταν δραστικά.

Άλλες φορές πάλι οι βοτανοσυλλέκτες προσπαθούσαν να διασπείρουν στον κόσμο τον φόβο, λέγοντας πως εκείνος που θα τολμούσε, χωρίς να γνωρίζει ορισμένα μυστικά, να μαζέψει θεραπευτικά βότανα, θα τιμωρούταν από τις κακές δυνάμεις με θάνατο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρόπος που έβγαζαν τον μανδραγόρα. Για να βγάλουν τη ρίζα του οι συλλέκτες πήγαιναν νύχτα με φεγγάρι και αφού έβρισκαν το μέρος όπου ήταν το φυτό, έδεναν στην ουρά ενός σκύλου τη ρίζα του, αφού προηγουμένως είχαν παραμερίσει τα γύρω χώματα και εν συνεχεία χτυπούσαν τον σκύλο, ο οποίος φεύγοντας τραβούσε, φυσικά, και τη δεμένη ρίζα του μανδραγόρα. Ο μανδραγόρας, φυτό με ανθρωπόμορφη ρίζα και θρυλικές ιδιότητες που φτάνουν μέχρι τη σφαίρα του μύθου, εικάζεται ότι προκαλούσε κατάσταση ύπνου παρόμοια με κώμα, εξ ου και η αρχαία ελληνική φράση «υπό μανδραγόρα καθεύδειν» .

Πηγές

Πηγές για την ενότητα "Στην αρχαιότητα"

1. Για τα μαντεία και τα θεραπευτήρια (Ασκληπιεία):
   • Kahn, C. H. (2001). "Asclepius and the Healing Temples of Ancient Greece." Επιστημονικές πηγές που εστιάζουν στις πρακτικές των Ασκληπιείων και τη χρήση βοτάνων.
2. Για τον μανδραγόρα:
   • Διοσκουρίδης, De Materia Medica, 1ος αιώνας μ.Χ.
   • Σχόλια στο ανθρωπόμορφο σχήμα και τις ιδιότητες του φυτού.
   • Σύγχρονη ανασκόπηση: Mandragora: A History of the People’s Plant (2019).
3. Για τις τελετουργικές πρακτικές συλλογής:
   • Hill, A. F. (1937). Economic Botany: A Textbook of Useful Plants and Plant Products. Περιγράφει μαγικές πεποιθήσεις και συλλεκτικές πρακτικές.

Πηγές για την ενότητα "Ιστορία"

1. Για τη Rigveda και την αρχαία Ινδία:
   • Wujastyk, D. (2003). The Roots of Ayurveda. Αναφορά στις φαρμακευτικές κατηγορίες φυτών στη Rigveda.
2. Για την κινεζική φαρμακοποιία:
   • Shizhen, Li. Compendium of Materia Medica. Η μεγαλύτερη συλλογή βοτανολογικών πληροφοριών της κινεζικής παράδοσης.
3. Για την αραβική ιατρική:
   • Nasr, S. H. (2007). Science and Civilization in Islam. Αναλύει την ελληνική επιρροή στη φαρμακοποιία της ισλαμικής εποχής.

Πηγές για την ενότητα "Στην Ελλάδα"

1. Για τους Έλληνες φαρμακολόγους:
   • Θεόφραστος, Περί Φυτών Ιστορίαι.
   • Galen, De Simplicium Medicamentorum Temperamentis et Facultatibus.
2. Για τη συμβολή του Ιπποκράτη και του Διοσκουρίδη:
   • Scarborough, J. (1985). Pharmacy and Medicine in Ancient Greece and Rome.
3. Γαληνός και Γαληνικά σκευάσματα:
   • Nutton, V. (2004). Ancient Medicine. Περιγράφει τη χρήση φυτών στη γαληνική ιατρική.