Μεγαλοψυχία

Η μεγαλοψυχία από τις λέξεις μεγάλος και ψυχή (το αντίθετο είναι η μικροψυχία) μεταφράζεται ενίοτε και ως γενναιοδωρία, επίσης ως προθυμία να αντιμετωπίσει κανείς τον κίνδυνο ή η δράση για ευγενείς σκοπούς.

Το εννοιολογικό πλαίσιο

Η μεγαλοψυχία ορίζεται ως αρετή και συνεπώς εντάσσεται στο εννοιολογικό πλαίσιο που καθορίζει τι είναι η αριστοτελική αρετή . Βάσει της αριστοτελικής διδασκαλίας η αρετή είναι μια «ποιότητα» που δείχνει την ψυχοσύνθεσή μας, έτσι όπως αποκαλύπτεται σε συγκεκριμένους τύπους συμπεριφοράς. Τούτη η ποιότητα δεν είναι εγγενής στην ανθρώπινη φύση, αλλά επίκτητη και εξαρτώμενη από τον τρόπο που επιλέγει να πράττει ο άνθρωπος στην καθημερινότητά του. Στην αριστοτελική σύλληψη η ηθική αρετή είναι έθος, μια άσκηση της ψυχής προς το καλόν και χαρακτηρίζεται από τη μεσότητα ή την τήρηση του μέσου, έτσι όπως καθορίζεται από τον λόγο, εκείνη τη διανοητική ποιότητα, η οποία φαίνεται να κατέχει στην ηθική του Αριστοτέλη την ίδια θέση που κατέχει η γνώση στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα.

Δεδομένου ότι η αρετή δεν είναι εγγενής στην ανθρώπινη φύση, ο άνθρωπος οδηγείται στην τελείωση μέσω της διαδικασίας του έθους, της συνειδητής επανάληψης πράξεων που τείνουν προς το καλόν που προϋποθέτουν επιλογή στην ανθρώπινη δράση. Η ηθική αρετή ορίζεται ως το μέσον ανάμεσα σε δύο ακρότητες. Η επίτευξη του ηθικού μέσου είναι δυνατή υπό την εποπτεία της φρόνησης και συνεπώς της γνώσης του ηθικού αγαθού.

Η αρετή της μεγαλοψυχίας

Η λέξη μεγαλοψυχία που χρησιμοποιείται στο βιβλίο IV, κεφ 3. των Ηθικών Νικομαχείων του Αριστοτέλη σημαίνει το μεγαλείο της ψυχής. Αν και ως λέξη συνδέεται παραδοσιακά με την αριστοτελική φιλοσοφία, χρησιμοποιείται με υποδηλώσεις από το εννοιολογικό πλαίσιο του χριστιανισμού και στη μεσαιωνική και τη νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία.

Στη μεγαλοψυχία, την πέμπτη αρετή που συζητά ο Αριστοτέλης, η τιμή είναι σημείο αιχμής στο συνολικό ζήτημα της αρετής και ταυτόχρονα εκείνη που διαμορφώνει την αντίληψη για το αναφαίρετο αγαθό που βρίσκεται μέσα μας. Ο μεγαλόψυχος αξίζει και απαιτεί την ανάλογη τιμή. Εκείνος που αξίζει την τιμή, αλλά δεν την απαιτεί, είναι μικρόψυχος, ενώ εκείνος που την απαιτεί χωρίς να την αξίζει, είναι κενόδοξος. Είναι καλύτερο να είναι κανείς κενόδοξος παρά μικρόψυχος, επειδή η ματαιοδοξία διορθώνεται με φυσικό τρόπο από την εμπειρία ζωής. Ο μεγαλόψυχος διατηρεί τη μεγαλοσύνη του σε κάθε μία από τις αρετές, δείχνοντας πόσο καλή είναι η ενάρετη ζωή. Προκειμένου να υπάρξει η αρετή της μεγαλοψυχίας και να είναι αντάξια του μέγιστου, θα πρέπει να είναι κανείς καλός με την αληθή σημασία και να κατέχει το μεγάλο σε όλες τις αρετές. Η μεγαλοψυχία είναι η πρώτη από τις τέσσερεις αρετές που απαιτεί την παρουσία όλων των αρετών του χαρακτήρα. Εμφανίζεται ως κόσμημα των ηθικών αρετών, αφενός γιατί τις καθιστά μεγαλύτερες, αφετέρου γιατί δεν υπάρχει χωρίς αυτές.

Ο μεγαλόψυχος θεωρεί τον εαυτό του άξιο για μεγάλα πράγματα και η συγκεκριμένη υποδήλωση ώθησε ορισμένους μεταφραστές να μεταχειριστούν την έννοια μεγαλοψυχία ως «υπερηφάνεια» με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, αν και ο όρος θα μπορούσε να εισάγει αρνητικά συμφραζόμενα. Εδώ, ο φιλόσοφος προσπαθεί να καθορίσει τι σημαίνει η λέξη ως αρετή. Αναφέροντας τις ακρότητες διαμορφώνει τη μεσότητα. Εκείνος που απαιτεί περισσότερα από όσα αξίζει είναι κενόδοξος –η μία ακρότητα- ενώ εκείνος που απαιτεί λιγότερα από ό,τι αξίζει είναι μικρόψυχος –η δεύτερη ακρότητα που καθορίζει και τον ζωτικό χώρο της μεσότητας.

Ο Αριστοτέλης εστιάζει επίσης στο ερώτημα τι είναι αυτά τα μέγιστα πράγματα για τα οποία είναι κανείς αντάξιος. Μιλά με όρους εξωτερικών πραγμάτων, καθώς χρησιμοποιεί το μέγεθος, αλλά παρατηρεί ότι το μέγιστο από όλα τα πράγματα είναι η τιμή, επειδή αυτό αποδίδουμε στους θεούς. Προσθέτει, ωστόσο, ότι οι πραγματικά μεγαλόψυχοι άνθρωποι είναι πραγματικά καλοί άνθρωποι και τέλειοι από κάθε άποψη και τους αποδίδει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο όχι τον φιλοσοφικό-θεωρητικό, αλλά τον πρακτικό χαρακτήρα της ηθικής αρετής.

Ιστορική διαδρομή της έννοιας

Ως έννοια στην πολιτική σκέψη, η μεγαλοψυχία εισάγει έναν θεμελιώδη τρόπο ζωής και πολιτικής πράξης. Από την αρχική αριστοτελική έννοια έως μεταγενέστερες εκδοχές της έννοιας στη διαδρομή της έως τη σύγχρονη πραγματικότητας φαίνεται ότι περιγράφεται ένας τρόπος επίτευξης της ευδαιμονίας μέσω του ορθού βίου στα πλαίσια της ορθής πολιτικής πράξης.

Σε ένα συλλογικό επίπεδο η μεγαλοψυχία οδηγεί τους ανθρώπους στις πλέον ενάρετες παρορμήσεις, ενώ σε ατομικό επίπεδο μπορεί να γίνει το κάλεσμα για την επίτευξη του προσωπικού μεγαλείου. Αν και λίγοι κατορθώσουν να πετύχουν τη μεγαλοψυχία, εντούτοις αυτοί οι λίγοι είναι ορατοί από τους πολλούς, που αντιλαμβάνονται και εκτιμούν τέτοιου είδους μεγαλείο.

Τούτη η αριστοκρατική κατά βάση θεώρηση είναι προβληματική όχι μόνο για τη δημοκρατία της εποχής του Αριστοτέλη, αλλά και για μια σύγχρονη δημοκρατία. Οι εραστές της ισότητας, της ουσίας της δημοκρατίας, θα δυσανασχετούσαν συνήθως απέναντι σε κάθε επίδειξη ατομικού μεγαλείου, ή θα αντιλαμβάνονταν πιθανώς την αριστοτελική έννοια ως παρωχημένη.

Συνεπώς, το ερώτημα αν είναι παρωχημένη ή όχι η έννοια της μεγαλοψυχίας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό αφενός από τις διαφοροποιήσεις που εισήγαγε ο χριστιανισμός και η σύγχρονη άποψη για την αριστοτελική θεώρηση της ηθικής αρετής, αφετέρου από τις δυνατότητες πρακτικής εφαρμογής της συγκεκριμένης αρετής σε ένα σύγχρονο πολιτικό, κοινωνικό και φιλοσοφικό πλαίσιο.

Στην ιστορική πορεία της η έννοια της μεγαλοψυχίας προσέλαβε πολλαπλά χαρακτηριστικά. Στο έργο του De officiis ο Κικέρων δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην πολιτική διάσταση της έννοιας και τη συνδέει με το θάρρος. Η ερμηνεία του, ωστόσο, αποκλείει τα εξωτερικά αγαθά, για χάρη του ηθικού καλού και μόνο, ενώ εισάγει και το χαρακτηριστικό της ανάληψης δύσκολων καθηκόντων . Ο Αλβέρτος ο Μέγας, χαρακτηριστική μορφή της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και διδάσκαλος του Θωμά Ακινάτη εισάγει στη μεγαλοψυχία τα χαρακτηριστικά της ισχύος και της καρτερίας στην πραγματεία του De bono, (Περί Καλού), ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, αποδεχόμενος τα χαρακτηριστικά του Αλβέρτου, προσθέτει ότι η μεγαλοψυχία συγκρατεί κάποιον προσηλωμένο στον στόχο της επίτευξης του καλού μέσω της ελπίδας. Με αυτόν τον τρόπο παράγεται το ηθικό μεγαλείο που επιβάλλει έναν άνθρωπο στη διακυβέρνηση της κοινωνίας του.

Βέβαια, εκκινώντας από την εποχή του Αριστοτέλη, η φιλοσοφία του δέχτηκε καταρχήν την ισχυρή επίδραση του Στωικισμού, από την άλλη την επίδραση των ισλαμιστών σχολιαστών και φυσικά την επίδραση του οντολογικού και γνωσιοθεωρητικού παραδείγματος της Βίβλου, στο οποίο η μεγαλοψυχία είτε απορρίπτεται ή ενδύεται χαρακτηριστικά που την κάνουν συμβατή ή συμπληρωματική αρετή. Ο Leo Strauss στο Εισαγωγή στην Πολιτική Φιλοσοφία υποδεικνύει ότι υπάρχει μεν στενή συγγένεια ανάμεσα στη δικαιοσύνη του Αριστοτέλη και στη δικαιοσύνη της Βίβλου, αλλά η μεγαλοψυχία του Αριστοτέλη είναι ξένη στη Βίβλο, όπου απορρίπτεται η ιδέα του μεγαλόψυχου και εισάγεται η έννοια του θείου νόμου σε αντιπαράθεση με τον φυσικό νόμο.

Η μεγαλύτερη πιθανώς δυσκολία για την κατανόηση της μεγαλοψυχίας σε έναν σύγχρονο κόσμο είναι η αντιφατική σχέση της με την ταπεινότητα, έτσι όπως εισάγεται από τη χριστιανική κοσμοθεωρία. Σύμφωνα με τον Ακινάτη καμία αρετή δε θα έπρεπε να αντιτίθεται σε κάποια άλλη αρετή. Όμως, η ταπεινότητα αντιτίθεται εμφανώς στην αρετή της μεγαλοψυχίας, η οποία ωθεί σε μεγάλα πράγματα, ενώ η ταπεινότητα τα απορρίπτει. Αν δεχθούμε ότι η ταπεινότητα είναι η ηθική αρετή των μικρών πραγμάτων τότε σχετίζεται μεν με τη σωφροσύνη κατά τον Αριστοτέλη, αλλά δε θα μπορούσε να σταθεί στην αριστοτελική αντίληψη για τον πολιτικό βίο, που είναι η επίτευξη της μεγαλοψυχίας για την τιμή, το τέλος της ζωής που βρίσκεται στην υπηρεσία της πόλης.

Η άποψη του Ακινάτη ότι οι δύο αρετές είναι συμπληρωματικές στηρίζεται τόσο στον μετριασμό της υπερβολικής ελπίδας και της παρόρμησης, που επιτυγχάνεται μέσω της ταπεινότητας, όσο και στη συντήρηση της ελπίδας μέσω της μεγαλοψυχίας, που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην επίτευξη του αγαθού για το οποίο είναι ικανός. Φαίνεται στην προκειμένη περίπτωση ότι το αριστοτελικό παράδειγμα έχει υποστεί σημαντική μετατόπιση, τόσο ως προς το ζήτημα της τιμής, όσο και ως προς το ζήτημα του πολιτικού βίου.

Νοηματικές μετατοπίσεις και ο πολιτικός βίος

Η μεγαλοψυχία μεταμορφώθηκε σε μεγαλόψυχη ταπεινότητα, αυτήν που επικαλέστηκαν στη σύγχρονη εποχή ηγέτες όπως ο Μαχάτμα Γκάντι ή ο Βάτσλαβ Χάβελ, διαμορφώνοντας ουσιαστικά ένα διαφορετικό εννοιολογικό πλαίσιο που απομακρύνεται από την αριστοτελική θεώρηση. Στον σύγχρονο κόσμο αναπόφευκτα η αριστοτελική αντίληψη αποκτά την αίσθηση του ανέφικτου, γιατί είναι οι αρθρώσεις και οι αλληλεπιδράσεις των ιδεών και των αξιών τέτοιες, που παράγουν διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρήσεις για τον πολιτικό βίο.

Ο Αριστοτέλης, κατεξοχήν αριστοκρατικός στις πολιτικές προτιμήσεις του, παραμένει επίκαιρος ειδικά σε ζητήματα που άπτονται πολιτικών και κοινωνικών θεωρήσεων. Είναι αρκετοί οι σύγχρονοι ερευνητές που αναφέρονται διαρκώς στο έργο του, ανακαλύπτοντας έννοιες χρήσιμες για την ανάλυση σύγχρονων πολιτικών και κοινωνικών φαινόμενων. Πολλοί είναι επίσης εκείνοι που εμπνέονται από το περιεχόμενο της φιλοσοφίας του για να κατασκευάσουν νέες θεωρίες σχετικές με τη λειτουργία και την εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών.

Η μεγαλοψυχία ως διακριτή έννοια παραμένει μια ιδιάζουσα περίπτωση, γιατί στο αριστοτελικό παράδειγμα είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με όλες τις άλλες αρετές, η ύπαρξη των οποίων είναι προαπαιτούμενη για τη θεμελίωσή της , όπως επίσης φαίνεται να είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένη με την τιμή, όπως όμως αυτή ορίζεται στην κοινωνική και θεολογική πρακτική της εποχής του. Είναι εμφανές ότι τόσο το κοινωνικό όσο και το θεολογικό παράδειγμα μετατοπίζονται στο πέρασμα του χρόνου διαμορφώνοντας νέες ηθικές αξίες, ένα διαφορετικό παράδειγμα ηθικής σκέψης. Συνεπώς η συγκεκριμένη έννοια δεν μπορεί να έχει εννοιολογικές προεκτάσεις στον πρακτικό και ηθικό βίο του παρόντος κόσμου, παρά μόνον στον θεωρητικό βίο και εφόσον ληφθούν υπόψη οι επιδράσεις των κοινωνικών και θεολογικών αλλαγών στην ηθική σκέψη.

Βιβλιογραφία

• Αθανασόπουλος Κ. 2001, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, Τομ. Α΄, ΕΑΠ. Πάτρα.
• Αριστοτέλης, 2006, Ηθικά Νικομάχεια, Βιβλία Α΄-Δ΄, (εισ. μτφρ., σχ. Δ. Λυπουρλής), Ζήτρος, Αθήνα.
• Κόντος Π. 2000, «Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία» στο Βιρβιδάκης Σ. κ.ά. Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως τον 20ό Αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα.
• Κόντος, Π. 2000β, Η Αριστοτελική Ηθική ως Οντολογία, Κριτική, Αθήνα.
• Cicero 1994, De officiis ed. Winterbottom, M. Clarendon Press, Oxford.
• Davis, M. 1996, Τhe Politics of Philosophy: A Commentary on Aristotle's Politics, Rowman & Littlefield, Lanham.
• During, Ing. 1994, Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, (μτφρ. Α. Γεωργίου- Κατσιβέλα, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
• Keys, Mary M. 2003, "Aquinas and the Challenge of Aristotelian Magnanimity", History of Political Thought, XXIV (1), Spring, 37-65.
• Strauss, Leo 1989, "Progress or Return? The Contemporary Crisis in Western Civilization", Αn Introduction to Political Philosophy, Wayne State University Press, Detroit.
• Villey Μ. 1975, Leçons d'Histoire de la Philosophie du Droit, Dalloz, Paris.