Ερμές

Μία από τις Ερμαϊκές Στήλες που βρέθηκαν στην αθηναϊκή Αγορά και παριστάνει τον Δημοσθένη. 'Εργο του Πολυεύκτου, 280 π.Χ.

Οι Ερμές (αρχ. ελληνικά Ἑρμαῖ) ήσαν λίθινες, τετράπλευρες ορθογώνιες στήλες, οι οποίες έφεραν στην κορυφή προτομή και καμμιά φορά κορμό άνδρα. Τοποθετούνταν σε διάφορα σημεία της αρχαίας Ελλάδας ως οδοδείκτες ή αφιερώματα ή σύμβολα ορίων μιας ακίνητης περιουσίας. Υιοθετήθηκαν αργότερα και από τους Ρωμαίους, με αποτέλεσμα να εξαπλωθούν και στη δυτική Ευρώπη. Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι πρόκειται για όνομα γένους αρσενικού (ΟΙ Ερμαί, ΤΟΥΣ Ερμάς) και όχι θηλυκού, όπως εσφαλμένως αποκαλούνται ακολουθώντας το γένος τών "στηλών" τις οποίες προσδιορίζουν. 'Ετσι, η ορθή απόδοση στα νέα ελληνικά θα έπρεπε να είναι "οι Ερμήδες" -- αν και, ίσως, η "ασφαλέστερη" διατύπωση είναι "Ερμαϊκές Στήλες".

Προέλευση

Σε αρχαιότερες εποχές οι Ερμές δεν είχαν την τετραγωνισμένη μορφή, που σύμφωνα με τον Παυσανία, τούς τήν έδωσαν οι Αθηναίοι, αλλά ήσαν σωροί από πέτρες (ερμαίοι λόφοι) επάνω στους οποίους τοποθετείτο ένα σύμβολο. Επίσης οι Ερμές πιο παλιά ήταν τεράστιοι φαλλοί λαξευμένοι σε πέτρα ή από άλλα υλικά που στήνονταν όρθιοι σε διάφορα σημεία - ο Ερμής στα πολύ παλιά χρόνια συνδεόταν ιδιαίτερα με τον φαλλό. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι τα σύμβολα αυτά σε διάφορες μορφές οι Έλληνες τα κληρονόμησαν από τους Πελασγούς, ειδικά εκείνα που είχαν επάνω τους ως σύμβολα φαλλούς και αιδοία. Στη συνέχεια πάντως οι Ερμές πήραν την ονομασία τους από τον θεό Ερμή, που, πριν θεωρηθεί προστάτης του εμπορίου και της επικοινωνίας, συνδεόταν με τον Διόνυσο και την ερωτική ορμή ή τη δύναμη.

Οι Ερμές ήσαν σύμβολα που οι Έλληνες θεωρούσαν ότι προστάτευαν την περιουσία τους, τους έφερναν καλή τύχη και απέτρεπαν σαν ξόρκια το κακό και τους εχθρούς τους. Συνάμα ήσαν και σημεία λατρείας προς μια θεότητα - συνήθως τον Ερμή - γι' αυτό και συχνά απέθεταν στο σύμβολο μικρές θυσίες, όπως σύκα και άλλα φρούτα. Οταν αργότερα οι Ερμές πήραν τη μορφή της τετραγωνισμένης στήλης, διατήρησαν όλους αυτούς τούς χαρακτήρες - τής οριοθέτησης, τής προστασίας και τής λατρείας. Στα κατοπινά χρόνια, συχνά δεν έφεραν κεφαλή Ερμού στην κορυφή, αλλά διαφορετικής θεότητας. Μεταγενέστερα έφεραν και για τιμητικούς λόγους προτομές πολιτικών ή στρατηγών ρητόρων κ.α. Εντούτοις διατήρησαν την ονομασία Ερμές και απλώς όταν χρειαζόταν αποσαφήνιση χαρακτηρίζονταν ανάλογα με τη μορφή που έφεραν, όπως π.χ. "Ερμέρως" (η στήλη που έφερε στην κορυφή την θεότητα του Έρωτα), "Ερμαθήνη" (με την Αθηνά), "Ερμηρακλής" (με τον Ηρακλή) ή και περιφραστικά "Ερμής Διονύσου" (η στήλη που έφερε στην κορυφή τη μορφή του Διονύσου). Αργότερα δημιουργήθηκαν και Ερμές με παραπάνω από μία θεότητα, δικέφαλοι ή και τρικέφαλοι Ερμές, απ' όπου προέκυψαν και τα ουσιαστικά Ερμαφρόδιτος κ.α.

Χρήσεις

Στην Αττική πολλούς Ερμές τοποθέτησε ο Πεισιστρατίδης Ίππαρχος σαν οδοδείκτες, για να μετρώνται με ακρίβεια οι αποστάσεις και να αναγράφονται οι διευθύνσεις, με χρήση δηλαδή ανάλογη των σημερινών οδικών πινακίδων. Επάνω σε αυτές είχε δώσει εντολή να αναγράφονται διάφορες προτροπές όπως "μη φίλον εξαπάτα", "στίχε δίκαια φρονών" κ.α.

Ευρύτατη ήταν η χρήση τους ως ενδεικτικών κάποιων ορίων και τότε αποκαλούνταν "Επιτέρμιοι Ερμαί": οι Τεγεάτες είχαν θέσει μια σειρά από Ερμές στα σύνορά τους με τους Αργείους, οι Μεγαλοπολίτες στα σύνορά τους με τους Μεσσηνίους κ.λπ. Ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας περιέγραφε μάλιστα τις περιοχές πού επισκεπτόταν λέγοντας ότι απείχαν π.χ. 3 στάδια "μετά τους ερμάς" ή "ιούσιν από των ερμών" - δηλαδή από τις Ερμαϊκές στήλες - κάτι που δείχνει ότι οι Ερμές θεωρούνταν αυτονόητα σύνορα περιοχών, αποτελώντας δηλαδή ένα είδος φράχτη από αγαλματίδια. Οι Ερμές αυτοί έφεραν συχνά, αλλά όχι πάντα ούτε απαραιτήτως, γεννητικά όργανα στο ύψος που αυτά θα βρίσκονταν αν επρόκειτο για άγαλμα και όχι στήλη.

Πολλοί έβαζαν Ερμές και στην είσοδο του σπιτιού τους, ως δηλωτικό της κατοικίας τους αλλά και ως κάτι ανάλογο με το σημερινό εικονοστάσι, δηλαδή για προστασία και εξορκισμό του κακού.

Περίφημοι ήσαν και οι Ερμές της αθηναϊκής Αγοράς, όπου λειτουργούσαν ως ένα είδος τιμητικής προτομής και ήταν διατεταγμένοι σε σειρά στη "Στοά των Ερμών", οι κεφαλές των οποίων αποκόπηκαν μαζί με πολλές άλλες από άγνωστα άτομα κατά τις παραμονές της Σικελικής εκστρατείας, με τις υποψίες να βαρύνουν τον Αλκιβιάδη.

Εκτός από τους ενόδιους Ερμές, στήλες παρόμοιες τοποθετούνταν και σε τάφους ή στα μεγάλα γυμναστήρια, για να υποδηλώνουν το σημείο εκκίνησης ή την αφετηρία ενός αγώνα ή και σε άλλες περιστάσεις.

Στα ρωμαΪκά χρόνια και αργότερα στην Αναγέννηση οι Ερμές των δυτικοευρωπαίων προσέθεταν και το μπούστο ή και ολόκληρο το σώμα της θεότητας ή του ήρωα που αναπαριστούσαν και εξελίχθηκαν σε διακοσμητικά στοιχεία.

• 
  αρχαϊκή στήλη Ερμού.
• 
  αττική λέκυθος 475–450 π.Χ..
• 
  ερμαϊκή στήλη ηλικιωμένου άνδρα, ίσως φιλοσόφου, Αφγανιστάν, 2ος αιώνας π.Χ..
• 
  Προτομή από ρωμαϊκή διπλή στήλη των Σενέκα του νεώτερου και Σωκράτη.
• 
  Μικρή τερακότα του Ερμή, ελληνιστικό έργο (Μουσείο Κωνστναντινουπόλεως)
• 
  Ερμές στο σπίτι του Ρούμπενς στην Αμβέρσα.
• 
  Διακόσμηση εισόδου αρχοντικού της Πολωνίας, Art Nouveau ή "νεομπαρόκ"
• 
  Διάφοροι τύποι Ερμών

Πηγές

• Παύλου Δρανδάκη, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια