Φακός Λήμνου

Αεροφωτογραφία του Φακού

Τοπίο στο Φακό

Ο Φακός είναι μια ορεινή χερσόνησος της Λήμνου. Βρίσκεται στο νότιο μέρος του νησιού και συνδέεται με αυτό με ένα στενό, αμμώδη ισθμό, το Διαπόρι, πλάτους 400-800 μέτρων.

Ιστορικά στοιχεία

Το 1785 σε χάρτη του Choiseul-Gouffier στη χερσόνησο του Φακού σημειώνεται το Mt. Saint Antoine, το βουνό Άγιος Αντώνιος. Η ονομασία του βουνού επεκτάθηκε στον κόλπο του Μούδρου και τελικά ως Άγιος Αντώνιος επικράτησε να σημειώνεται το λιμάνι του Μούδρου στους γαλλικούς χάρτες, όπως αναφέρουν οι Villoison (1785) και Lacroix (1848). Προφανώς, το αγιώνυμο προήλθε από ομώνυμο ναό, άγνωστο σήμερα. Το 1321 αναφέρεται ένας ναός του Αγ. Αντωνίου σε άγνωστη θέση, ενώ σήμερα υπάρχει ομώνυμο εξωκλήσι στη θέση Σέλινο Τσιμανδρίων.

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το πλάτος του ισθμού δεν ήταν πάντα τόσο μεγάλο και ο Φακός ήταν κάποτε νησί. Και τούτο διότι το έδαφος είναι χαμηλό και κατά ένα ποσοστό έχει δημιουργηθεί από τις προσχώσεις χειμάρρων. Υπάρχει μια αμφιλεγόμενη αναφορά του Ρόδιου σοφιστή Νικόστρατου, που έζησε το 2ο αιώνα μ.Χ., πως ο Φακός ήταν νησί με κάστρο. Επίσης, σε ένα χάρτη επισφαλούς χρονολόγησης, που συνοδεύει το έργο του Bouondelmonti (1418), έχουμε την πρώτη αναφορά του Φακού ως νησί με την ονομασία "Άγιος Αντώνιος" (S. Antoyne). Ως νησάκι με την ονομασία Facos σημειώνεται σε χάρτη του 1588, που συνόδευε την τρίτη έκδοση του βιβλίου του Belon. Αυτή είναι η παλαιότερη αναφορά του τοπωνυμίου.

Ως νησί είτε με την παραλλαγμένη ονομασία Vicuso είτε ως La Condea σημειώνεται σε πολλούς χάρτες του 17ου αιώνα (Γιόχαν Λόρεμπεργκ 1650, Mariette 1654, Αβραάμ Ορτέλιους 1670, Ανώνυμος 1685, Piacenza 1688, Βιντσέντζο Κορονέλλι 1690-95, Nolin 1699). Από τις αναφορές αυτές δεν πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Φακός ήταν όντως νησί πριν από τρεις ή τέσσερις αιώνες αλλά ότι έδινε την εντύπωση νησιού, ίσως διότι η δίοδος ήταν τότε στενότερη και χαμηλότερη. Άλλωστε, υπάρχουν άλλοι τόσοι χάρτες, συχνά πιο αξιόπιστων περιηγητών, που εμφανίζουν το Φακό ως χερσόνησο, χωρίς να την κατονομάζουν.

Χαρακτηριστική της σύγχυσης που είχαν συχνά οι χαρτογράφοι, είναι η περίπτωση του Όλφερτ Ντάπερ (1688), ο οποίος σε έναν χάρτη της Λήμνου εμφανίζει το Φακό ως χερσόνησο και σε άλλο χάρτη (του Αιγαίου) σημειώνει το νησάκι Lacondea νότια της Λήμνου. Ο ισθμός του Διαπορίου φάνταζε τόσο ευάλωτος ώστε το 1785 ο Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ προώθησε την ιδέα να κοπεί με διώρυγα ώστε να συνδεθούν οι δυο εκατέρωθεν κόλποι του Μούδρου και του Κοντιά.

Γεωγραφικά στοιχεία

Οι νησίδες Κόμπι και Καστριά

Η χερσόνησος του Φακού έχει τριγωνικό σχήμα και είναι σχετικά ορεινή. Έχει τρεις κορυφές: το Σκοπό που είναι η δεύτερη σε ύψος κορυφή της Λήμνου (344 μ.), τη Βίγλα (240 μ.) και το Σταυρό (200 μ.). Οι ακτές είναι γενικά απότομες εκτός από την παραλία Κόκκινα. Το έδαφος αποτελείται από ηφαιστειακά πετρώματα, στα οποία έχουν εντοπιστεί απολιθωμένα δέντρα ηλικίας 17-20 εκατομμυρίων ετών. Το έντονο ανάγλυφο δεν επέτρεψε τη δημιουργία κάποιου αξιόλογου οικισμού στο παρελθόν, με αποτέλεσμα ο Φακός να αποτελεί καταφύγιο της άγριας ζωής. Όμως, υπήρχαν μάντρες, υποστατικά και αγροκτήματα, τα οποία ανήκαν είτε σε γαιοκτήμονες είτε σε μετόχια μοναστηριών.

Στα χρόνια του μητροπολίτη Λήμνου Ιωάσαφ (1575-78) αναφέρεται μια διαμάχη μεταξύ των μονών Παντοκράτορος και Διονυσίου του Άθω για την ιδιοκτησία μιας μάνδρας στο Φακό, την οποία είχε καταπατήσει κάποιος Κωνσταντής, ο οποίος τελικά εξαναγκάστηκε να την επιστρέψει. Μεταξύ των "αξιοπίστων μαρτύρων και τιμίων γερόντων" που υπογράφουν την απόφαση σημειώνεται και ο "προτόγερος ο Μανικάτης", όνομα το οποίο ακούγεται μέχρι σήμερα ως τοπωνύμιο στην αγροτική περιφέρεια του Κοντιά. Στην περιοχή Μανικάτη υπάρχουν δυο εξωκλήσια: ο Άγ. Γεώργιος κι ο Άγ. Δημήτριος.

Στο χάρτη του Choiseul-Gouffier σημειώνονται πάνω στη χερσόνησο διάφορα ανώνυμα χωριά (Villages). Επρόκειτο για εγκαταστάσεις αγροτοποιμένων που εργάζονταν είτε σε τσιφλίκια είτε στο μετόχι του Χριστού του Κοντιά. Το μετόχι κατείχε στο Φακό έκταση 1.200 στρεμμάτων, η οποία το 1927 απαλλοτριώθηκε και μοιράστηκε σε κατοίκους του Κοντιά και των Τσιμανδρίων.

Το ανατολικό μισό της χερσονήσου ανήκε ανέκαθεν στα Τσιμάνδρια. Στο νοτιανατολικό άκρο, κοντά στο ακρωτήριο Κόμπι ακούγεται το τοπωνύμιο Καστριά, που υποδηλώνει παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία. Ακριβώς απέναντι βρίσκονται οι βραχονησίδες Κόμπι (ύψους 54 μ.) και Καστριά (ύψους 43 μ.). Στα Καστριά, που έχουν έκταση 24 στρέμματα και περίμετρο 747 μ., το 1858 ο Conze εντόπισε ερείπια μεσαιωνικού οχυρού. Στο Κόμπι, που έχει κωνικό σχήμα υπάρχει φάρος και εξωκλήσι της Αγ. Φωτεινής. Από το 1951 ως 1981 καταγραφόταν μαζί με τις βραχονησίδες ως ξεχωριστός οικισμός της κοινότητας Τσιμανδρίων.

Η Αγιαθυμιά

Όπως, αναφέρει ο Αγγελής Μιχέλης (εφ. Λήμνος, 21/10 ως 4/11/1934):

"Εις τον Κονδιά ανήκει, κατά το ήμισυ, η χερσόνησος Φακός με το ιστορικόν παρεκκλήσιον της Αγίας Ευφημίας ένθα και τα κτήματα του κ. Πολυταρίδη."

Υπονοεί πως το εξωκλήσι κτίστηκε σε ανάμνηση επεισοδίου που συνέβη κατά την περίοδο της εικονομαχίας, όταν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄ διέταξε να ρίξουν στη θάλασσα το λείψανο της Αγ. Ευφημίας. Το περισυνέλεξαν τα αδέρφια Σέργιος και Σεργώνας και το μετέφεραν στη Λήμνο, όπου φυλασσόταν για 30 περίπου χρόνια, ώσπου η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία το μετέφερε πάλι στην Πόλη. Το εξωκλήσι της Αγιαθυμιάς όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της χερσονήσου, στο ακρωτήριο Σταυρός.

Πηγή

• Cdrom Επαρχείου Λήμνου: "Λήμνος αγαπημένη".
• "ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά", εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.