Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν.Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 16/06/2012.
Φωτο: Αργύριος Δαγκίλας. Από τις ανασκαφικές εργασίες του Αϊ Λιά, 1990-95.Φωτο: Αργύριος Δαγκίλας. Ο προϊστορικός λόφος του Γκραντίστ στα βορειοανατολικά του χωριού.Φωτο: Αργύριος Δαγκίλας. Αρχαίος κεραμικός κλίβανος κλασικής περιόδου, στη δυτική όχθη του ρέματος κάτω από τον λόφο του Γκραντίστ. Πρώτη Ανασκαφή 1993-95(;)1922, Ενθύμιον Προύσσας. Όρθιος από αριστερά ο Γεώργιος Μαυρουδής. Όρθιος από δεξιά ο Αθανάσιος Διαμαντής. Κάτω δεξιά, ο Χαϊδευτός Σερλής. Δημοσιεύθηκε στο βιβλίο "Σανά Χαλκιδικής", Αργύριος Δαγκίλας, Πρώτη έκδοση 1995.1980. Φωτο: Αργύριος Γ. Δαγκίλας. Ο γήλοφος της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής από νότον προς βορράν, με επιφανειακά μαρμάρινα κτερίσματα του μνημείου.
Α΄ΠΠ. Γεώργιος Μαυρουδής. Σύρθηκε αιχμάλωτος πολέμου στο Γκέρλιτς της Γερμανίας, αλλά επέζησε. Επέστρεψε στα Σανά, και επιστρατεύτηκε ξανά στον Μικρασιατικό Πόλεμο.
Το τοπωνύμιο "Σανά", είναι ταυτόσημο με αυτό των "Σιανών" του 13ου αιώνος. Ο κτητορικός ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών εποχής 1850 περίπου, είναι το παλαιότερο κτίσμα του χωριού σήμερα εν χρήσει, και ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Ιερισσού Αγίου Όρους και Αρδαμερίου. Ο Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Σανών πανηγυρίζει στις 8 Νοεμβρίου. Στις 20 Ιουλίου λαμβάνει χώρα ένα άλλο πανηγύρι, το πανηγύρι του Άι-Λια στην ομώνυμη τοποθεσία, η οποία είναι και αρχαιολογικός χώρος, αρχαίο νεκροταφείο εποχής Βυζαντινής περιόδου, αλλά και όψιμης Ρωμαϊκής μέχρι τον 3ο αιώνα. Το μικρό αναστυλωμένο εκκλησάκι από την 10η Ε.Β.Α.Χ. στις ανασκαφές του 1990-95 και μετά, είναι 12ος αιώνας πάνω σε παράπλευρη θεμελίωση του 10ου αιώνος. Τα συμπεράσματα είναι από τις δημοσιευμένες ανασκαφές της αρχαιολογικής υπηρεσίας (10η Ε.Β.Α.), υπό την εποπτεία μελέτη και επίβλεψη του αρχαιολόγου της Ιωακείμ Παπαγγέλου το 1990-93. Άλλος σημαντικός αρχαιολογικός χώρος στα νοτιοανατολικά και σε απόσταση 0,5-1,0 χιλιομέτρου, ακριβώς στη θέση "Καστέλια" ή "Κρυονέρι", είναι το Κάστρο των Σανών στο οποίο βρέθηκε ακόμα και Μυκηναϊκή κεραμική, και το οποίο στην περιμετρική τοιχοποιία του σώζει τοίχους σε κάποια σημεία έως και 1,5-2,0 μ. Το Κάστρο ήλεγχε και κάθετο δρόμο από κόμβο "Παζαρούδας" αρχαίας Εγνατίας οδού (Βήμα του Αποστόλου Παύλου, Απολλωνία η Μυγδονική) προς Όλυνθο, την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας. (Αργύριος Γ. Δαγκίλας, "Σανά Χαλκιδικής", Σανά 1995, 2000, 2007, 2013). Σημαντικός αρχαιολογικός χώρος άλλος του χωριού, βρίσκεται σε απόσταση 0,5-1,0 χιλ. στα δυτικά, και σχεδόν εν επαφή με τον επαρχιακό δρόμο Σανών-Δουμπιών στη θέση "Παλιοκκλήσι". Πρόκειται για γήλοφο ο οποίος από κάτω κρύβει Παλαιοχριστιανική Βασιλική, στην οποία εκσκαπτικό βαρύ μηχάνημα προ 35ετίας, κατέστρεψε καλαίσθητο ψηφιδωτό στα ανατολικά της, πιθανώς μέρος της κόγχης του ιερού (10η Ε.Β.Α.). Ο Παλαιολιθικός-Νεολιθικός οικισμός όμως των Σανών βρίσκεται στη θέση "Γκραντίστ" στα βορειοανατολικά του χωριού (σλαβικό τοπωνύμιο που σημαίνει πόλη, πολίχνη), ενώ στο ρέμα που γλύφει τον ίδιο λόφο και στην δυτική όχθη του, ανεκαλύφθη κεραμικός κλίβανος κλασικής περιόδου (2.500 χρόνων) στη δεκαετία του 1990. Ο οποίος και ανεσκάφη από την ΙΣΤ΄ Ε.Κ.Α. Θεσσαλονίκης, η οποία στη συνέχεια, παρά τις υποσχέσεις και δεσμεύσεις που έδωσε στους κατοίκους, στάθηκε ανίκανη να τον συντηρήσει. Σήμερα (2017) είναι ημι-κατεστραμμένος αν όχι κατεστραμμένος εντελώς. Στον αυχένα προς βορράν του Γκραντίστ και στη θέση "Νερομέλιος", η αρχαιολόγος Ιουλία Βοκοτοπούλου τοποθετεί υποθετικά την δορυφορική πολίχνη Τριποαί της μεγάλης αρχαίας γειτονικής πόλεως των Καλινδοίων (Κ. Σισμανίδης, Καλαμωτό Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1991). Τέλος, στο κλασικό νεκροταφείο προς βορράν και κάτω ακριβώς από το Κάστρο των Σανών, έχουν ανασκαφεί τον περασμένο αιώνα από αρχαιοκαπήλους δεκάδες τάφοι, με σημαντικό αριθμό κτερισμάτων κλοπιμαίων. Οι κάτοικοι των Σανών συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821 ανάμεσά τους διακρίθηκε ο Βασίλειος Γεωργίου Κολοκυθάς[1]. Όπως επίσης και στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Μεγάλο Πόλεμο (Α' ΠΠ), την Εκστρατεία της Μικράς Ασίας, η παρουσία των κατοίκων των Σανών αριθμητικά ήταν αρκετά μεγάλη, 12-15 άτομα, από αυτούς γύρισαν σώοι και αβλαβείς, πάρα πολύ λίγοι 5-6 τον αριθμό. Απόμαχοι του Α' ΠΠ και της Εκστρατείας της Μικράς Ασίας, είναι και οι εικονιζόμενοι στις φωτογραφίες Γεώργιος Μαυρουδής, Αθανάσιος Διαμαντής και Χαϊδευτός Σερλής.
Φωτο: Αργύριος Δαγκίλας. Τα Σανά του 2000
Σύγχρονη Εποχή
Τα Σανά σήμερα είναι ένα μικρό δημοτικό διαμέρισμα του δήμου Πολυγύρου στο νομό Χαλκιδικής το οποίο αριθμούσε 293 κατοίκους στην απογραφή του 2011 2011 ΦΕΚ/ΑΡ.Φ. 630). Τα σχολεία του Δημοτικό και Νηπιαγωγείο, έκλεισαν κατά την περίοδο της διοικητικής εφαρμογής του "Καποδίστρια", σήμερα τα παιδιά των Σανών σχολικής ηλικίας, πηγαίνουν στα σχολεία των γειτονικών χωριών Δουμπιών και Ριζών-Παλαιοχώρας. Ούτε μόνιμο ιερέα έχουν στον κτητορικό ναό τους, έρχεται για τις μεγάλες γιορτές και Κυριακές, ένας νεαρός παπα-καλόγερος που στέλνει η Μητρόπολη Ι. Αγ. Όρους και Αρδαμερίου με έδρα την Αρναία. Στα σύγχρονα αξιοθέατα, το μοναδικό που έχουν να επιδείξουν τα Σανά, είναι το φράγμα ταμιευτήρας-λίμνη σε απόσταση 2,5 χιλιομέτρων βορείως του χωριού, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται την περίοδο της δικτατορίας, αλλά τελείωσε πολύ αργά, το 1980-85. Με σκοπό να αρδεύσει και την μεγάλη αγροτική έκταση του κάμπου των Σανών, 6.000 στρεμμάτων περίπου. Η εβδομαδιαία εφημερίδα "Χάος" που κυκλοφορούσε για 12 χρόνια με έδρα τα Σανά, από το 2000 έως το 2012, σε κάποιο φύλλο της έκανε πρόταση στο δήμο Πολυγύρου να μετατραπεί αυτό σε κωπηλατικό κέντρο, κέντρο αναψυχής, αθλοπαιδιών του υγρού στίβου, καθώς και σε βιβάριο ελεγχόμενης αλιείας για κάποιες οικογένειες των Σανών που θα ήθελαν να ασχοληθούν. Η πρόταση συνεχίζει να παραμένει πρόταση. Για όσους αγαπούν τους περιπάτους στη φύση, σημαντικά είναι οι χαμηλοί λόφοι "Ραχωνούδια" προς νότον του χωριού και κάτω από την κορυφογραμμή του Νέεφτου, το φαράγγι του Αμμίτη ποταμού το οποίο ξεκινάει από τον παλιό "Υδρόμυλο του Πιπερά" βορείως των Δουμπιών, και σβήνει στην περιοχή της Νέας Απολλωνίας. Το ίδιο φαράγγι, μας έχει δώσει και πληθώρα παλαιοντολογικών ευρημάτων εκατομμυρίων ετών, που βρίσκονται στο μικρό παλαιοντολογικό μουσείο της Καλαμωτούς. Πολλά απ' αυτά τα ευρήματα, βρέθηκαν στις όχθες του φαραγγιού κτηματολογίου Σανών. Σήμερα οι κάτοικοι δεν ασχολούνται σχεδόν με τίποτα, είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία συνταξιούχοι αγρότες, πλην ελαχίστων νεαρών που ασχολούνται σοβαρά με την αμπελοκαλλιέργεια, αλλά και κάνα-δυο με κηπευτικές εργασίες, παραγωγές. Η παραγωγή των δημητριακών είναι σε χέρια επιχειρηματιών, οι οποίοι νοικιάζουν τα χωράφια από τους συνταξιούχους γέροντες κατοίκους ιδιοκτήτες. Τα Σανά Βρίσκονται σε απόσταση 20 χιλιομέτρων από τον Πολύγυρο έδρα του ομωνύμου δήμου, και 59 από την Θεσσαλονίκη. Τα Σανά γνώρισαν μεγάλη πολιτιστική άνθηση από το 1975 που ιδρύθηκε, έως το 1985 που άρχισε να ατονεί, με τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σανών "Ο Απολλώνειος". Ο ίδιος σύλλογος εξέδωσε και ιδιόκτητη περιοδική εφημερίδα (8 τεύχη στο σύνολο το 1980-82), με την επωνυμία "ΖΕΡΒΟΧΩΡΙΑ". Άλλη εφημερίδα επαγγελματική με έδρα τα Σανά, εβδομαδιαία μέλος της "Ενώσεως Ιδιοκτητών Επαρχιακού Τύπου (ΕΙΕΤ) http://www.eiet.gr, ήταν το "ΧΑΟΣ" με εκδότη τον Αργύριο Γ. Δαγκίλα, από το έτος 2000 έως το 2012, οπότε και ο εκδότης της συνταξιοδοτήθηκε http://olataprotoselidatouxaous.blogspot.gr/. Μια ποδοσφαιρική ομάδα, ο "Τρίλοφος Σανών" που ιδρύθηκε πολύ παλιά, στο τέλος της δεκαετίας του 1950, αναθερμάνθηκε για μια περίοδο από το 1970 έως το 1998, οπότε και διαλύθηκε ξανά. Έπαιξε με καλή παρουσία το 1997-98 στο τοπικό πρωτάθλημα Β΄ κατηγορίας της ΕΠΣ Χαλκιδικής. Το 2007 ιδρύθηκε και ομάδα καλαθοσφαιρίσεως, η οποία στο πρωτάθλημα Β' κατηγορίας της ΕΚΑΣ Χαλκιδικής, κατέλαβε την 4η θέση, και την επόμενη χρονιά την 3η. Στη συνέχεια διαλύθηκε.
↑Νίκος Εμμ. Παπαοικονόμου, "Προσωπογραφία Αγωνιστών του 1821 από τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη", έκδοση Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 548, ISBN 978-960-9458-12-2
.jpg)
