Βλαττοειδή
| Βλαττοειδή (Κατσαρίδες) Χρονικό πλαίσιο απολιθωμάτων: 300–0Ma | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Συστηματική ταξινόμηση | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Οικογένειες | ||||||||||||||
|
Βλαβερίδες (Blaberidae) | ||||||||||||||
Οι κατσαρίδες είναι έντομα, τα οποία αποτελούν μια τάξη: τα Βλαττοειδή (Blattodea, Blattaria). Από μερικούς ειδικούς το Βλαττοειδή θεωρούνται υπόταξη των δικτυόπτερων.
Υπάρχουν περίπου 3.500 διαφορετικά είδη κατσαρίδων που ταξινομούνται σε 6 βασικές οικογένειες ανά τον κόσμο. Στη Ευρώπη αναφέρονται επί 150 είδη, στην Ελλάδα είκοσι.[1]
Το επιστημονικό όνομα της τάξης «Βλαττοειδή» προέρχεται από το γένος «Βλαττή» (Blatta).
Περιγραφή
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το χρώμα ποικίλλει από ωχρό καστανό μέχρι μαύρο, με ή χωρίς στίγματα (Εικ. 6). Με 80 χιλιοστόμετρα το μεγαλύτερο μήκος παρατηρείται στο είδος Blaberus giganteus. Αντίθετα στο γένος Nocticola υπάρχουν είδη που φτάνουν μόνο δυο χιλιοστόμετρα σε μήκος. Το σώμα κατά κανόνα έχει σχήμα οβάλ και είναι νωτοκοιλιακά πεπλατυσμένο.
Τα στοματικά μόρια είναι μασητικού τύπου. Δεν δείχνουν εμπρός, αλλά προς τα κάτω και πίσω (υπογναθικά). Στο κεφάλι εκφύονται δυο μακριές νηματοειδείς κεραίες, οι οποίες αποτελούνται από πολλά άρθρα. Ξεπερνούν το μήκος του σώματος. Οι σύνθετοι οφθαλμοί κατά κανόνα είναι καλά αναπτυγμένοι. Οφθαλμίδια λείπουν.
Το μεγάλο πρόνωτο έχει τη μορφή δίσκου και σκεπάζει το κεφάλι. Οι ταρσοί των ποδιών είναι πενταμερείς. Επιτρέπουν γρήγορο τρέξιμο, μόνο σε μερικά είδη συναντούμε ειδίκευση των ποδιών στο σκάψιμο. Οι μπροστινές πτέρυγες είναι δερματοειδείς (ψευδέλυτρα). Οι οπίσθιες πτέρυγες είναι μεμβρανώδεις και στη βάση παρουσιάζουν στρογγυλή επέκταση προς τα πίσω (λατινικά: vannus). Η νεύρωση είναι πρωτόγονη με επανειλημμένως κλαδωτές φλέβες επί μήκος και αρκετές εγκάρσιες φλέβες. Μερικά είδη είναι βραχύπτερα ή άπτερα.
Η κοιλία αποτελείται από δέκα ουρομερή και καταλήγει σε ένα ζεύγος κερκιδίων (ή κέρκων, cerci). Οι κέρκοι είναι αρκετά κοντοί αλλά πολυμελείς (Εικ. 1). Ο ωοθέτης είναι ατροφικός. Η μορφή των εξωτερικών γεννητικών οργάνων επιτρέπουν σφιχτή ένωση κατά το ζευγάρωμα
Βιότοποι και γεωγραφική εξάπλωση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Κατά κανόνα τα είδη ζουν στο έδαφος στα οργανικά κατάλοιπα, υπάρχουν όμως και είδη στο φύλλωμα χαμηλών φυτών και ακόμα δενδρόβια είδη, τα οποία βοηθούν στην επικονίαση ανθών. Αναφέρονται και είδη, που ζουν κατά μέρος στο νερό, εξίσου είδη τα οποία αντέχουν τις συνθήκες στις ερημιές. Είδη του γένους Arenivaga κατά της μέρες των ζεστών εποχών σκαρφαλώνουν στα δέντρα, ενώ στις κρύες νύχτες σκάβουν τρύπες στο χώμα και αποτραβιούνται σε αυτές. Μερικά είδη ζουν στις αποικίες των μυρμηγκιών ή στις φωλιές άλλων ζώων. Τα είδη, τα οποία συναντούμε στις οικοδομές, κατά την ημέρα κρύβονται πίσω από εικόνες ή μεταξύ επίπλων και τοίχων, σε ρωγμές μεταξύ πυρότουβλων, κάτω από παλιές ταπετσαρίες, στις σωλήνες αποχέτευσης κ.λ..
Η γεωγραφική τους εξάπλωση είναι παγκόσμια με εξαίρεση τις περιοχές των πόλων και των υψομέτρων πάνω από τα 2.000 μέτρα. Το είδος Eupolyphaga everestinia όμως βρέθηκε σε ύψος 5.639 μέτρων. Το πλήθος των ειδών συναντούμε στα τροπικά και υποτροπικά κλήματα. Μερικά είδη είναι ενδημικά, άλλα, ιδιαίτερα συνανθρώπινα είδη παριστάνουν παγκόσμια εξάπλωση, γεγονός που εκφράζεται λ. χ. στο όνομα «περιπλανητής» του γένους Periplaneta. Στην Ελλάδα αναφέρονται τα εξής είδη:
- Blattella germanica (Linnaeus 1767)[2]
- Loboptera decipiens decipiens (Germar 1817)[3]
- Capraiellus tamaninii (Galvagni 1972)[4]
- 4 είδη του γένους Ectobius Stephens 1835[5]
- 9 είδη του γένους Phyllodromica Fieber 1853[6]
- Supella longipalpa (Fabricius 1798)[7]
- Blatta orientalis Linnaeus 1758[8]
- Polyphaga aegyptiaca (Linnaeus 1758)[9]
- Psammoblatta curtipennis(Chopard 1929)[10]
- Psammoblatta livida (Brunner von Wattenwyl 1865)[11]
Βιολογία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γενικά
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα περισσότερα είδη είναι εδαφόβια και δραστηριοποιούνται κατά τη νύχτα και κρύβονται κατά την ημέρα σε ρωγμές του εδάφους. Προτιμούν αυξημένη υγρασία. Συναντούμε απλές μορφές κοινωνικής ζωής.[12] Γενικά μόνο χρησιμοποιούν ομαδικά τα κατάλληλα καταφύγια κοντά σε πηγές τροφής. Ωστόσο, ρομποτικές κατσαρίδες που συμπεριφέρονται και μυρίζουν όπως οι αληθινές εντάχθηκαν αρμονικά σε μια κοινότητα εντόμων σε εργαστήριο στο Βέλγιο,[13] όπως ανακοινώθηκε από επιστήμονες το Νοέμβριο του 2007.
Τροφή
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα Βλαττοειδή είναι παμφάγα αλλά κατά κανόνα δεν είναι θηρευτές. Μερικά είδη μπορούν να επιβιώνουν σε μακρές περιόδους πείνας. Για την Perplaneta americana αναφέρονται 42 μέρες χωρίς τροφή και νερό. Με νερό χωρίς τροφή μπορούν να επιβιώνουν μερικούς μήνες.
Επίσης, το 2008 Ρώσοι επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι τα έντομα αυτά έχουν την ιδιότητα να είναι πιο ανθεκτικά όταν έχουν συλληφθεί σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας[14]
Άμυνα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Πολλά αρθρόποδα, πουλιά και άλλα σπονδυλωτά τρώνε κατσαρίδες. Τα έντομα αισθάνονται την προσέγγιση με αισθητικά κύτταρα στους κέρκους. Γενικά τα είδη προσπαθούν να ξεφύγουν τρέχοντας ή πετώντας, ενώ άλλα είδη στην επίθεση μυρμηγκιών σφίγγονται τόσο σφιχτά στο έδαφος, ώστε τα μυρμήγκια δεν φτάνουν την ευπρόσβλητη κάτω πλευρά του σώματος. Άλλα είδη διαθέτουν αδένες, οι οποίες εκκρίνουν απωθητικές ουσίες.
Αναπαραγωγή
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η αναπαραγωγική διαδικασία ποικίλλει αρκετά. Σε μερικά είδη δεν παρατηρείται καμία ερωτική προσέγγιση πριν από το ζευγάρωμα, σε άλλα είδη η προσέγγιση είναι περίπλοκη και μπορεί να διαρκεί μέχρι μια ώρα. Υπάρχει περίπτωση, όπου φερομόνες, ειδικοί θόρυβοι ή ιδιαίτερη στάση των πτερύγων ή της κοιλιάς παίζουν σημαντικό ρόλο. Αντίθετα η όραση δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα της ερωτικής προσέγγισης.
Μετά την προξενιά τα θηλυκά επιτρέπουν στα αρσενικά να πλησιάζουν και να παραδίδουν τη σπερματοφορία σε μια σακούλα (λατινικά: bursa copulatrix) κοντά στο στόμα των εσωτερικών γεννητικών οργάνων του θηλυκού. Σε μερικά είδη, τα αρσενικά καβαλικεύουν τα θηλυκά για αυτό το σκοπό, σε άλλα είδη μόνο οι οπίσθιες άκρες της κοιλιάς αγγίζονται, ενώ τα κεφάλια βλέπουν σε αντίθετες κατευθύνσεις.
Σε μια ομάδα ειδών, στη σπερματοφορία κολλάει λίγο ουρικό οξύ του αρσενικού. Αυτό χρησιμοποιείται από τα θηλυκά στην κατασκευή μιας κάψας (αγγλικά: ootheca, ωοθήκη), η οποία περιέχει τα γονιμοποιημένα αυγά (Εικ. 2). Στην απόθεση αυτής της θήκης γονιμοποιημένων ωών το εξωτερικό της σκληραίνει και σχηματίζει μεμβρανώδεις τοίχους. Ο αριθμός αυγών ανά θήκη ποικίλλει ανάλογα με το είδος από τέσσερα μέχρι επί 240.
Συναντούμε τέσσερα επίπεδα εξέλιξης. Τα περισσότερα είδη αποθέτουν τις κάψες με τα γονιμοποιημένα αυγά (Εικ. 3) και η εκκόλαψη γίνεται μετά. Η εκκόλαψη των νυμφών από τη μεμβρανώδη κάψα γίνεται συνεργατικά. Τα έμβρυα καταβροχθίζοντας αέρα αυξάνουν τον όγκο τους και με αυτόν τον τρόπο κάνουν τη θήκη να σπάσει. Στην πορεία της εξέλιξης προς τη ζωοτοκία συναντούμε άλλα τρία επίπεδα. Στη βασική περίπτωση, οι κάψες με τα αυγά διαμένουν στο σώμα του θηλυκού. Στην ακόλουθη περίπτωση, δεν σχηματίζεται κάψα και αποθέτονται τα αυγά λίγο πριν την εκκόλαψη. Στο είδος Diploptera punctata παρατηρείται γνήσια ζωοτοκία. Μετά την εκκόλαψη ξεκινούν τα πρώτα νυμφικά στάδια.
Στο είδος Pycnoscelis surenamensis παρατηρούμε πάντοτε παρθενογενετική ανάπτυξη, σε μερικά είδη η ανάπτυξή είναι ενίοτε παρθενογενετική.
Τα βλαττοειδή ανήκουν στα ημιμετάβολα. Με κάθε έκδυση οι νύμφες μοιάζουν περισσότερο με τα ενήλικα (Εικ. 4).
Παρατηρήσεις στην ταξινόμηση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα].JPG)
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Πιν. 1: Εξωτερική συστηματική α άποψη [15] |
Πιν. 2: Εξωτερική συστηματική β άποψη[16] |
Πιν. 3: Εσωτερική συστηματική σύμφωνα με Gillott[16] |
Μερικά είδη βλαττοειδών τρέφονται από ξύλο. Για να διασπούν την κυτταρίνη χρησιμοποιούν συμβιωτικούς οργανισμούς όμοιους με αυτούς των ισόπτερων. Υπάρχουν και άλλες ομοιότητες και οι τερμίτες (ισόπτερα) από μερικούς ειδικούς θεωρούνται «κοινωνικές κατσαρίδες» (Πιν. 1). Άλλοι ειδικοί θεωρούν τα Μαντώδη την πιο συγγενή τάξη των βλαττοειδών (Πιν. 2). Οι τρεις τάξεις μαζί είναι τα πρώτα τάξα (taxa), στα οποία τα αυγά τοποθετούνται όχι στο νερό, αλλά στη στεριά. Για να αποφεύγουν την αποξήρανση αρχικά τοποθέτησαν τα αυγά σε ομάδες σε μια σταγόνα χυλού, που στεγνώνοντας εξωτερικά, έμεινε εσωτερικά υγρή. Για αυτό το λόγο παραδοσιακά τα τρία τάξα ονομαζόταν ωοθηκάρια. Μαζί με τα δερμάπτερα, πλεκόπτερα, γρυλοβλαττοειδή, φασματώδη, μαντοφασματώδη και ορθόπτερα αποτελούν την ομάδα των βλατοειδών-ορθοπτεροειδών τάξεων.
Πλήθος απολιθωμάτων από τη Λιθανθρακοφόρο περίοδο πριν από περίπου 300 εκατομμύρια χρόνια παριστάνουν βλαττοειδή, τα οποία μοιάζουν με τα σημερινά. Στην Άνω Λιθανθρακοφόρο υπάρχουν είδη από πολλές περιοχές του κόσμου με ακτινωτή προσαρμοστική κλαδογένεση. Τα θηλυκά διέθεταν μεγάλο ωοθέτη, ο οποίος κατά την πορεία της εξέλιξης μεταμορφώθηκε σε άτροφο εσωτερικό όργανο. Από την Παλαιογενή περίοδο τα ευρήματα μπορούν να κατατάσσονται στις σημερινές οικογένειες. (Εικ. 5 40 -50 εκατομμύρια χρόνια).
Και η εσωτερική συστηματική είναι ακόμα υπό συζήτηση. Μια πρόταση που βασίζεται σε διάφορες παράγοντες (μορφολογικά, συμπεριφοριστικά, ΔΝΑ) απεικονίζεται στον Πίν. 3. Στον πίνακα αυτό λείπει η οικογένεια Nocticolidae. Υπάρχουν ενδείξεις, πως η μικρή οικογένεια αυτή έχει στενότερες συστηματικές σχέσεις με τα μαντώδη παρά με τα άλλα βλαττοειδή [17]
Κατσαρίδες και άνθρωπος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα] Blaberus craniifer  Ectobius lapponicus  Gromphadorhina portentosa |
 Blatta orientalis  είδος από την Αυστραλία  Eurycotis discipiens |
 Periplaneta americana  Blattella asahinai  Ectobius sylvestris |
 άγνωστο είδος  από την Αυστραλία  από την Αυστραλία |
 Blatta orientalis  Loboptera decipiens  Ectobius pallidus |
  Periplaneta americana και Blaberus craniifer |
 Gromphadorhina portentosa |
 Εικ. 6: Ποικιλία κατσαρίδων | ||
Στις δυτικές χώρες ο όρος "κατσαρίδα" συνήθως συνδέεται με ανθυγιεινές καταστάσεις. Πολλά είδη βλαττοειδών δεν σχετίζονται με αυτά τα βλαβερά είδη. Δυστυχώς τουλάχιστον το είδος Ectobius duscei εξαφανίστηκε τελείως γιατί ο άνθρωπος κατέστρεψε τους φυσικούς οικοτόπους του. Σε άλλες κοινωνίες οι κατσαρίδες αποτελούν μέρος της τροφής. Η Opistoblatia orientalis χρησιμοποιείται στη λαϊκή κινέζικη ιατρική. Πολλά είδη παίζουν σπουδαίο ρόλο ως πειραματόζωο στις επιστήμες. Ιδιαίτερα η Gromphadorhina portentosa είναι δημοφιλής ως κατοικίδιο ζώο. Πέρα από αυτές τις εξωτικές περιπτώσεις ο πιο σπουδαίος ρόλος των κατσαρίδων είναι πως μπορούν να αποτελούν κίνδυνο για την υγεία.
Καταπολέμηση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Μερικά είδη ζουν σε σπίτια και είναι πιθανοί φορείς ασθενειών. Αλλοιώνουν τα τρόφιμα και μπορούν να διαδίδουν παθογόνους οργανισμούς. Επίσης μπορούν να προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις. Η καταπολέμηση τους από τον άνθρωπο γίνεται συνήθως με τη χρήση εντομοκτόνων, ωστόσο συχνά αναπτύσσουν ανοσία ενάντια στα χημικά.
Περιστατικά
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το γεγονός ότι αποτελεί έντομο που φοβίζει πολύ κόσμο αλλά και ότι είναι βλαβερό και συνδέεται συχνά με τις απαράδεκτες συνθήκες υγιεινής σε έναν τόπο, εξηγεί περιστατικά στα οποία εμπλέκονται κατσαρίδες. Στο Τουρκμενιστάν, η εμφάνιση μιας κατσαρίδας στους τηλεοπτικούς δέκτες στη διάρκεια ζωντανού προγράμματος ήταν αρκετή για να απολυθούν[18] τριάντα εργαζόμενοι με εντολή του Προέδρου Κουρμπανγκουλί Μπερντιμουχαμέντοφ.
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- "'Gillott'" Entomology Third Edition Springer ISBN 1-4020-3182-3
- Grzimek's Animal Life Encyclopedia Vol. 3 Thomson Gale ISBN 0-7876-5779-4
Αναφορές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση των Βλαττοειδών, απαρίθμηση των σχετικών ιστοσελίδων». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Αυγούστου 2009. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Blattella germanica». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του υποείδους Loboptera decipiens decipiens ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Capraiellus tamaninii». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του γένους Ectobius[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του γένους Phyllodromica». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Supella longipalpa[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Blatta orientalis[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Polyphaga aegyptiaca». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Psammoblatta curtipennis». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Fauna Europaea, ταξινόμηση και γεωγραφική εξάπλωση του είδους Psammoblatta livida». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «in.gr - Ρομποτικά ζωύφια γίνονται φίλοι με αληθινές κατσαρίδες - Επιστήμη / Τεχνολογία». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Οκτωβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ «Άρθρο για τις κατσαρίδες του Διαστήματος, in.gr, ανακτήθηκε, 20/1/2008». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιουνίου 2008. Ανακτήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2010.
- ↑ Fauna Europaea, ταξινομία των ισόπτερων[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ 16,0 16,1 Gillott: Entomology Third Edition Springer ISBN 1-4020-3182-3
- ↑ Nathan Lo, Tiziana Beninati, Fred Stone, James Walker, Luciano Sacchi «Cockroaches that lack Blattabacterium endosymbionts: the phylogenetically divergent genus Nocticola» Biol Lett. 2007 June 22; 3(3): 327–330.
- ↑ Καθημερινή, Κατσαρίδα στο δελτίο ειδήσεων και τριάντα απολύσεις, 1 Μαρτίου 2008
