Σαμανισμός
Με τον γενικό όρο Σαμανισμός εννοείται ένα πολύπλοκο λατρευτικό και μαγικο-θρησκευτικό κίνημα που διαμορφώνεται γύρω από την τεχνική της έκστασης.[1] Θεωρείται μυστικιστική εμπειρία και δεν είναι θρησκεία ή φιλοσοφία καθώς εμφανίζεται πριν από αυτές.[2] Εξ αιτίας της ευρείας γεωγραφικής του εξάπλωσης -Βόρεια Αμερική, Νότια Αμερική, Σιβηρία, Ινδονησία, Ωκεανία κ.λπ.- ο Σαμανισμός δεν παρουσιάζει ομοιομορφία ως προς τη λατρευτική πρακτική του. Κεντρικό πρόσωπο στον Σαμανισμό είναι ο σαμάνος (šamán) ως ιερέας, μάγος-γιατρός και αρχηγός ενίοτε της οικογενειακής θρησκείας.[3] Επιχειρώντας ψυχολογική προσέγγιση του όρου ο Τζόζεφ Κάμπελ ορίζει τον σαμάνο ως άτομο αρσενικού ή θηλυκού φύλου που έχει στραφεί στον κόσμο του ασυνείδητου, εξαιτίας έντονης ψυχολογικής εμπειρίας.[4] Η βάση της σαμανικής πρακτικής είναι αρχέγονα ανιμιστική, αν και διακρίνεται για τις κοσμολογικές της θεωρήσεις σε διαφορετικές τοπικές σαμανικές παραδόσεις.
Στο έργο του Σαμανισμός, ο Μίρτσεα Ελιάντε περιορίζει την έννοια σαμάνος, υποδεικνύοντας ότι δε θα έπρεπε να εφαρμόζεται για οποιονδήποτε μάγο ή μάγο γιατρό αλλά για τους μάγους θεραπευτές της Σιβηρίας και της Κεντρικής Ασίας για τους οποίους αναφέρεται ως εξής:
«[ο σαμάνος] πιστεύεται γενικά ότι θεραπεύει και εκτελεί θαύματα τύπου φακίρ, όπως όλοι οι μάγοι [...] Πέραν αυτού όμως, είναι ψυχοπομπός, επίσης ιερέας, μυστικιστής και ποιητής»[5]
Αν οριστεί με αυτόν τον τρόπο ο Σαμανισμός, ο όρος καλύπτει μια σειρά φαινομένων που μοιράζονται μια μοναδική δομή και ιστορία η οποία απαντάται στις καθαρότερες μορφές της σε κυνηγετικές, τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες, όπως αυτές της Σιβηρίας και της Κεντρικής Ασίας, οι οποίες λατρεύουν έναν ουράνιο θεό ως deus otiosus.[6] Εξετάζοντας σε αυτό το πλαίσιο ο Ελιάντε τον σαμανισμό δίνει έμφαση στην ιδιότητα του σαμάνου να επιδιώκει την κατάσταση του ανθρώπου πριν από την Πτώση στις παρυφές του ιερού χρόνου. Για τον Ελιάντε η πλέον αντιπροσωπευτική μυστικιστική εμπειρία των αρχαϊκών κοινωνιών, και ειδικά του σαμανισμού, είναι η Νοσταλγία του Παραδείσου, η επιθυμία για αποκατάσταση της ελευθερίας και της ομορφιάς του κόσμου πριν την Πτώση του ανθρώπου.[7] Αυτή η επιθυμία, εγγενής σε όλες σχεδόν τις θρησκευτικές τάσεις σύμφωνα πάντα με τον Ελιάντε, εκδηλώνεται με ιδιαίτερους τρόπους στον Σαμανισμό.
Ο Πολ Ραντέν -με αφορμή το παράδειγμα των Γιακούτ της νότιας Καλιφόρνιας- σημειώνει ότι πέραν της θρησκευτικής, ο σαμάνος συμμετείχε στις οικονομικές λειτουργίες της κοινότητας. Χρησιμοποιώντας τον φόβο, το δέος -βάση κάθε θρησκευτικού ενστίκτου σύμφωνα με τη θεώρηση άλλων ανθρωπολόγων- με τις κατάλληλες συμμαχίες και τα δώρα για τις υπηρεσίες του αύξανε τις πηγές του πλούτου, διατηρώντας μονοπώλιο σε συγκεκριμένα ιερά αντικείμενα και υλικά, όπως τα φτερά. Μετατοπίζει, ωστόσο, την έννοια του φόβου στη γήινη δύναμη του αρχηγού της κοινότητας και την υπερφυσική δύναμη του σαμάνου και όχι στον φόβο των πνευμάτων αφεαυτού. Αντιθέτως, θεωρεί ότι η πίστη στα πνεύματα υπήρξε πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης.[8] Βάσει των παραπάνω ο σαμάνος μέσω της κοσμολογίας που αναπτύσσει, χτίζει ένα πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς και οργάνωσης για το περιβάλλον του, στο οποίο υπεισέρχεται και ο οικονομικός παράγοντας.
Ιστορία του σαμανισμού
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κατανόηση του Σαμανισμού είναι εν γένει προβληματική εξαιτίας της πολυπλοκότητας και κυρίως του πλαισίου της εντοπιότητας χωρίς μάλιστα τη δυνατότητα της φιλολογικής μαρτυρίας κάποιων ιερών κειμένων. Στα πλαίσια της ανθρωπολογίας είναι κατανοητό πώς στις απλούστερες αρχαϊκές κοινωνίες η ανθρωπότητα εν γένει διατηρούσε την πίστη ότι υπερφυσικές δυνάμεις ήταν υπεύθυνες για σειρά γεγονότων που είχαν αντίκτυπο στην καθημερινότητά της.[9]
Γενικότερα ο Σαμανισμός σχετίζεται με την προσπάθεια κατανόησης των αρχών του κόσμου, της γης και των ζώων. Πρόκειται για μια υπαρξιακή αναζήτηση του νοήματος της ζωής και του θανάτου και οι σαμάνοι στις αρχαϊκές εποχές υπήρξαν πιθανώς οι πρώτοι που αναζήτησαν το νόημα της ζωής και τον έλεγχο των δυνάμεων που είχαν αντίκτυπο στην καθημερινότητά τους.
Αν και η αναζήτηση συγκεκριμένων ατόμων που ακολουθούσαν και ασκούσαν τον σαμανισμό είναι εξαιρετικά δύσκολη λόγω απουσίας γραπτών μαρτυριών ή μόνιμων εγκαταστάσεων και ιερών στη μακρινή αρχαιότητα, παραδοσιακά φαίνεται πως σχετίζονταν με κυνηγετικές και τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες και συνέχισαν να υπάρχουν μετά τη νεολιθική επανάσταση. Σήμερα σαμάνοι βρίσκονται σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Ως σταθερά σε σχέση με τις προγενέστερες εποχές θεωρείται ο σκοπός του Σαμανισμού, που είναι η επίτευξη της βαθιάς έκστασης, προκειμένου ο ακόλουθος να έρθει σε επαφή με πνεύματα και πράγματα πέραν του φυσικού κόσμου, ώστε να επιτευχθεί θεραπεία, γνώση και αναζωογόνηση της γης.
Στη μελέτη του για τις θρησκείες του κόσμου ο Άρτσι Μπαμ θεωρεί επιπλέον κοινό χαρακτηριστικό στη σαμανική λατρεία την απουσία ιερέων ως εξής: «όσο περισσότερο φόβο και αδυναμία αισθάνεται κανείς, τόσο περισσότερο αναζητά τη βοήθεια ιερέα. Όσο περισσότερο αισθάνεται αυτάρκης, όσο μένει αδιατάρακτος στην προσβολή ή την επίθεση, τόσο περισσότερο βιώνει τον εαυτό του ως σαμάνο».[10] Ο ακόλουθος του σαμανισμού βάσει των παραπάνω είναι εκείνος που στηρίζεται στη χρήση των σαμανικών τελετουργικών ως οδηγό στη ζωή του, γεγονός που πιθανώς ερμηνεύει την πλήρη απουσία ιερατείου.
Στο πέρασμα των αιώνων από την άποψη της διαχρονίας στην ιστορική εξέλιξη του σαμανισμού, διατηρήθηκαν κάποια χαρακτηριστικά του πυρήνα της σαμανικής λατρείας, ευρέως αποδεκτά από τους ανθρωπόλόγους ως πυρηνικές λατρευτικές πρακτικές:
- Ο Σαμανισμός διακατέχεται από μια συνειδητή προσπάθεια των ακολούθων του να επικοινωνήσουν με πνευματικές υπάρξεις μη αναγνωρίσιμες από τη φυσική ύπαρξη. Το αποτέλεσμα αυτής της επικοινωνίας είναι σύμφωνα με την άποψη των σαμάνων θεραπεία γνώση ή καθοδήγηση.
- Ο Σαμανισμός δεν είναι παραδοσιακή θρησκεία όσο ατομική αντίληψη για τους αόρατους κόσμους του πνεύματος και της φύσης.
- Οι Σαμάνοι παραδοσιακά εκπληρώνουν τον ρόλο του ιερέα, του μάγου ή του θεραπευτή. Οι συγκεκριμένοι ρόλοι καθορίζονται κυρίως από από τη βιωματική εμπειρία εκείνου που ακολουθεί τον δρόμο του Σαμανισμού.
- Οι Σαμάνοι θεωρούνται διαχρονικά θεραπευτές, πνευματικοί σύμβουλοι ερμηνευτές ονείρων και γνώστες των δυνάμεων των φυτών. Οι συγκεκριμένοι ρόλοι είναι εξαιρετικά διακριτοί, καθώς οδηγούν τον σαμάνο σε διαφορετικά μονοπάτια καθοδήγησης στους πνευματικούς κόσμους.
Πρακτικές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αναφέρθηκε παραπάνω ότι η θεμελιώδης πίστη στον σαμανισμό είναι η επικοινωνία με τα πνεύματα. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της σαμανικής έκστασης με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης. Κατά τη σαμανική έκσταση το άτομο στέκει έξω από τον εαυτό του σε μια μεταβαλλόμενη κατάσταση συνείδησης. Σε αυτή την κατάσταση συνείδησης οι σαμάνοι ισχυρίζονται ότι μπορούν να αποκτήσουν γνώση, καθοδήγηση και θεραπευτικές δυνάμεις.
Η πρώτη φάση της σαμανικής έκστασης είναι η άνοδος της ψυχής του σαμάνου στον ουρανό -συνήθως μέσω του δέντρου του κόσμου- ή η κάθοδός της στον κάτω κόσμο. Η επίτευξη της εξυψωμένης κατάστασης της ψυχής είναι μια δοκιμασία επίπονη που απαιτεί κουραστική εκπαίδευση και την ολοκλήρωση μιας σκληρής συνήθως μυητικής διαδικασίας (απομόνωση, στέρηση). Εφόσον ολοκληρωθεί η διαδικασία της μύησης, ο σαμάνος με τη βοήθεια των πνευμάτων είναι ικανός να εκπληρώσει έργα θεραπείας, καθοδήγησης της ψυχής των νεκρών και αποκατάστασης της γνώσης χάριν εκείνων που, ζώντας στον φυσικό κόσμο, διαθέτουν μόνον τη γήινη αντίληψη των πραγμάτων.
Σαμανική έκσταση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η σαμανική έκσταση επιτυγχάνεται από δύο κύριους δρόμους:[2]
- Ιδεοληψία: ο σαμάνος κυριαρχείται από ένα πνεύμα ή ένα ζώο
- Πέταγμα της ψυχής: ο σαμάνος αφήνει το σώμα του και περιφέρεται στον κόσμο των πνευμάτων
Δυνάμεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Στην κατάσταση της έκστασης ο σαμάνος παρουσιάζει μέγιστη αντοχή στον πόνο και αταραξία ακόμα και όταν υφίσταται τραυματισμούς.[2]
Κλήση και μύηση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το κύριο σώμα των σημείων του σαμανισμού και των αρχαϊκών τεχνικών της μαγείας απαντάται στην πληρέστερη μορφή του στην Κεντρική και τη Βόρεια Ασία, κοντά στον αρκτικό κύκλο. Τα στοιχεία αυτού του σώματος -ειδικές σχέσεις με τα πνεύματα, εκστατικές ικανότητες και μαγική πτήση, ανύψωση στον Ουρανό και κάθοδος στον Κάτω Κόσμο, η κυριαρχία της φωτιάς κ.ά.- απαντώνται και σε άλλους σαμανισμούς, χωρίς ωστόσο να διατηρούν στην πληρότητά τους όλα τα στοιχεία που διαμορφώνουν το πλαίσιο του σαμανισμού stricto sensu.[11] Υπό αυτήν την έννοια η μυστικιστικού χαρακτήρα κλήση στον Σαμανισμό βρίσκει την εφαρμογή της σε άλλους σαμανισμούς, ιδιαίτερα εκείνον της Βόρειας Αμερικής, όπου η κλήση και η μύηση στον ρόλο του σαμάνου είναι σχεδόν ταυτόσημη.
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ Eliade Mircea, Σαμανισμός, 17.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Nicola Ubaldo (2007). Εικονογραφημένος Άτλας της Φιλοσοφίας. Εκδόσεις Ενάλιος. σελ. 18. ISBN 978-960-536-349-9. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Αυγούστου 2013. Ανακτήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 2014.
- ↑ Η λέξη σαμάνος προέρχεται από τη σιβηρική Τουνγκούς και σημαίνει κυριολεκτικά εκείνος/η που γνωρίζει. Αναφέρεται ενίοτε και ως ρίζα η σανσκριτική σραμάνα ή την Παλική σαμάνα. Ωστόσο οι σαμάνα περιγράφονται ως ασκητές, μάλλον, παρά σαμάνοι με την κλασική έννοια του όρου.
- ↑ Campbell J. The Power of Myth, 86
- ↑ Eliade Mircea, Σαμανισμός, 4
- ↑ Κυριολεκτικά άνεργος θεός. Θεός που ανάγεται σε υπερβατικό επίπεδο, σε αφηρημένη μη ενεργή κατάσταση καθώς ένας νέος -κοσμικότερος- παίρνει τη θέση του (Λατ.: deus = θεός otiosus = άνεργος)
- ↑ Eliade Mircea, Myths, Dreams and Mysteries, 66
- ↑ Radin Paul, 2006, 71-73
- ↑ Levinson David 1996, 207
- ↑ Bahm, Archie J. 1964, 46-47
- ↑ Eliade Mircea, Σαμανισμός 1978, 18.
Βιβλιογραφία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Bahm, Archie J. 1964, «Shamanism» στο The World's Living Religions, Penguin Publishing New York
- Eliade Mircea 1978, Σαμανισμός, Χατζηνικολής, Αθήνα
- Levinson David 1996, Religion: A Cross-Cultural Encyclopedia, Oxford University Press, New York
- Radin Paul 2006, Πρωτόγονη θρησκεία: ο ρόλος του μάγου-γιατρού στις πρωτόγονες κοινωνίες, Ιάμβλιχος, Αθήνα
