Πόρτα-Παναγιά (Τρίκαλα)

Ναός Πόρτα-Παναγιάς
Είδος	εκκλησία και ορθόδοξη εκκλησία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	39°27′36″N 21°36′35″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Πύλης
Τοποθεσία	Πύλη Τρικάλων
Χώρα	Ελλάδα
Έναρξη κατασκευής	1283
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα και διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ο βυζαντινός ναός Πόρτα-Παναγιά είναι τρίκλιτη θολωτή σταυρεπίστεγη βασιλική και βρίσκεται στην Πύλη Τρικάλων. Κτίστηκε το 1283 από τον Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα και πρόκειται για έναν από τους τρεις συνολικά σταυρεπίστεγους ναούς στο θεσσαλικό χώρο και τον μοναδικό Πανελλαδικά για την Θέση των Εικόνων του Χριστού και της Υπέρ Αγίας Θεοτόκου οι οποίες είναι τοποθετημένες εκατέρωθεν της Κύριας Πύλης σε αντίστροφη θέση από αυτή της Ορθόδοξης Χριστιανικής Διάταξης ( ο Χριστός βρίσκεται αριστερά και η Παναγία δεξιά ) ενώ ισχύει το αντίστροφο, αποκαλώντας την έτσι και ως μοναδική Δεξιοκρατούσα Παναγία στον Ελλαδικό Χώρο.

Τοποθεσία

Ο ναός Πόρτα-Παναγιά βρίσκεται δίπλα στον Πορταϊκό Ποταμό, πλησίον του οικισμού Μεγάλη Πόρτα, ή Πόρτα ή Πόρτα-Παζάρι, λόγω της θέσεώς του και της κατ'έτους τελούμενης σε αυτό εμποροπανήγυρης. Η πόλη της Πύλης βρίσκεται 18 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά των Τρικάλων.

Ιστορία του ναού

Ο ναός αποτελούσε κάποτε το καθολικό σταυροπηγιακής μονής, η οποία είχε κτισθεί στη θέση αρχαίου ιερού. Για το τελευταίο υπάρχουν αρχαιολογικές μαρτυρίες, τρεις κορμοί κιόνων και στην τοιχοδομία του ναού λίθοι του αρχαίου ναού μαζί με τόρμους, συνδέσμους, αναθυρώσεις και επιγραφές. Κτήτωρ της μονής ήταν ο σεβαστοκράτωρ Ιωάννης Άγγελος Κομνηνός ο Δούκας. Το 1854 ή 1855 καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά ή σεισμό, καθώς η θολωτή στέγη του μεσαίου κλίτους κατέρρευσε συμπαρασύρονας και τους κίονες που που τη στήριζαν.

Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά

Άποψη από τα βορειοανατολικά

Ο κυρίως ναός έχει στην κάτοψή του ορθογώνια επιφάνεια διαστάσεων 11.00×16,22 με μορφή τρίκλιτης θολωτής βασιλικής της οποίας οι δύο κιονοστοιχίες που αποτελούνται από τρεις κίονες συνεχίζονται προς το ιερό με παχείς τοίχους που διατρυπώνται από μικρές θύρες. Η διαμόρφωση αυτή χωρίζει το κυρίως ιερό από την πρόθεση και το διακονικό. Το μεσαίο και τα πλαϊνά κλίτη καταλήγουν προς ανατολικά σε ημικυκλικές εσωτερικώς και εξωτερικώς τρίπλευρες κόγχες. Τον δυτικό κίονα κάθε μιας κιονοστοιχίας αντικρύζει σε προβολή παραστάδα, διά της οποίας διαμορφώνεται ανοικτός κατά πλάτος εσωνάρθηκας. Προς το δυτικό τοίχο τμήμα του ναού υπάρχει αρκοσόλιο, στεγαζόμενο με εγκάρσια καμάρα. Αυτή η καμάρα εξωτερικώς εμφανίζεται ως αετωματοειδής στέγη ενώ στο μέσο κλίτος ως μετωπιαίο τόξο. Ως προς τη στέγαση η πρόθεση και το διακονικό καλύπτονται από χαμηλές κατά μήκος καμάρες, το μεσαιο κλίτος με υψηλά τοποθετημένη καμάρα, η οποια όμως δεν προχωρά καθόλον το μήκος του ναού, από τον ανατολικό στον δυτικό τοίχο, αλλά διακόπτεται από εγκάρσια καμάρα καθ' όλον το πλάτος του ναού και η οποία προβάλλει και λίγο προς τα έξω και είναι τοποθετημένη υπεράνω της κλειδός της κατά μήκος καμάρας.

Ο Ναός της Πόρτα-Παναγιάς

Η ύπαρξη της εγκάρσιας αυτής καμάρας εντάσσει το ναό στην κατηγορία των σταυρεπίστεγων ναών. Ως προς την εσωτερική της επιφάνεια είναι πλούσια σε πλαστικότητα με την ποικιλία των υψών στα οποια είναι τοποθετημένες οι στέγες των διαφόρων τμημάτων της. Έτσι στην πρόθεση και το διακονικό έχουμε μονοκλινείς στέγες, όπως επίσης στα πλάγια κλίτη τα οποια διακόπτουν τα αετώματα του εσωνάρθηκα. Φέρει ομοιότητες με την ηπειρωτική Κάτω Παναγιά Βρύσεως,κτίσμα του Μιχαήλ Β Δούκα.

Τοιχοδομία

Μεγάλοι φαιοί ορθογώνιοι ασβεστόλιθοι έχουν χρησιμοποιηθεί από αρχαίο κτήριο συνδεδεμένοι με κονίαμα μέχρι το ύψος των δύο μέτρων του ναού. Κυρίως στη βόρεια πλευρά οι λίθοι αυτοί είναι τοποθετημένοι σχηματίζοντας μεγάλους κατακόρυφους σταυρούς. Από τα δύο μέτρα και πάνω οι τοίχοι είναι κτισμένοι από μικρούς σχετικώς ορθογώνιους πωρόλιθους που τοποθετούνται ισοδύναμα και περιβάλλονται στις τέσσερις πλευρές από πλίνθο κατά το περίκλειστο σύστημα.

Ανοίγματα

Αρχικά είχε πέντε πόρτες, τρεις στη δυτική πλευρά, και ανά μία στα άκρα του εγκάρσιου σκέλους.Της δυτικής πλευράς οι πόρτες έχουν ορθογώνια μαρμάρινα πλαίσια, εκ των οποίων ένα αφαιρέθηκε αργότερα διακοσμώντας την βόρεια θύρα του εξωνάρθηκα, ενώ αυτά των μακρών πλευρών είχαν πλίνθινα τοξωτά υπέρθυρα. Σήμερα είναι φραγμένες. Ως προς τα παράθυρα άλλα είναι δίλοβα, άλλα τρίλοβα και σε ποικίλα ύψη τοποθετημένα. Έτσι ο εσωνάρθηκας έχει κατά τα πλάγια ανά ένα δίλοβο,ψηλά τοποθετημένο εκατέρωθεν του οποίου είναι προσκολλημένο εξωτερικώς ανά ένα πτερύγιο απολήγοντας προς τα πάνω σε τεταρτοκύκλιο. Τα πλάγια κλίτη φωτίζονται από ένα λίαν στενό δίλοβο παράθυρο, συμμετρικώς του οποίου κατασκευάσθηκε επί της νότιας και βόρειας πλευράς κόγχη μιμούμενη μονόλοβο παράθυρο Το εγκάρσιο κλίτος φωτίζεται με δίλοβο παράθυρο σε κάθε ένα από το σκέλη του στο μέσο του ύψους του. Τέλος οι κόγχες της πρόθεσης και του διακονικού έχουν ανά ένα δίλοβο παράθυρο με πώρινους σταθμούς και κιονίσκο. Όλα τα παράθυρα περιβάλλονται από από εξέχοντα πλίθινα ή πώρινα τοξωτά πλαίσια, τα οποια υψώνονται ξεκινώντας από της ποδιάς φτάνουν στους λοβούς των ανοιγμάτων. Οι πλίνθοι των πλαισίων και των διακοσμήσεων των παραθύρων έχουν πάχος 0,025-0,03 μ.

Κεραμοπλαστική διακόσμηση

Πλίνθοι πλαισίωνουν τους πωρόλιθους, οδοντωτές ταινίες και πήλινες διακοσμήσεις τους εξωτερικούς τοίχους. Οδοντωτές ταινίες βρίσκονται και κάτω από τα πώρινα λοξότμητα γείσα ή κάτωθεν των ποδιών των παραθύρων του εγκάρσιου σκέλους ή διασχίζουσες τις κόγχες του ιερού οριζοντίως. Μαίανδροι σαν ζωφόροι κάτω από το γείσο της κόγχης.

Διακόσμηση ναού

Τα γλυπτά

Το τέμπλο του ναού

Τα κιονόκρανα καταστράφηκαν από την πυρκαγιά του 1855 αντικαταστάθηκαν από άτεχνα. Ένα από τα παλιά σώθηκαν μπροστά στη δυτική πλευρά του ναού Είναι κορινθιακό, πιθανώς παρμένο από αρχαίο ναό έχει κάτω σειρά οκτώ φύλλων ακάνθης πάνω δεν φύλλα καλάμου. Η κάτω διάμετρός του είναι 0,42. Οι διαχωριστικοί κιονίσκοι των παραθύρων έχουν ποικίλη διακόσμηση στους κορμούς, τα επιθήματα και τα κιονόκρανα. Τα κιονόκρανα και τα επιθήματα έχουν κοσμούνται με ανάγλυφες πλόχμους και αλυσίδες. Στο δίλοβο παράθυρο της βόρρειας πλευράς εικονίζεται ένα επιπεδόγλυφο μακρόλαιμο και με μακρυά πόδια πτηνό μέσα σε φυλλώματα.

Tο τέμπλο του ναού εκτείνεται μόνο μπροστά στην πρόθεση και στο μεσαίο κλίτος. Το διακονικό φράσσεται με τοίχο διακοσμημένο με ζωγραφισμένες μορφές πιθανώς μελών της οικογένειας του ιδρυτού σεβαστοκράτορος Ιωάννη. Το τέμπλο στην πρόθεση αποτελείται από ένα επιστύλιο σε ύψος 2,30 μ. από το έδαφος, ενώ του μέσου κλίτους το τέμπλο είναι πιο σύνθετο. Η τομή του είναι τραπεζοειδής,πάνω σε τέσσερα στηρίγματα, των οποίων τα δύο άκρα έχουν τομή τριών τετάρτων οκταγώνου, τα δύο μέσα έχουν την μορφή δέσμης τεσσάρων κιονίσκων οι οποίοι είναι σφυχτά δεμένοι με σχοίνινο κόμπο. Το κάτω ήμισυ όλων των στηριγμάτων διαμορφώνεται ως πεσσίσκος. Τα μεταξύ των άκρων πεσσίσκων κενά καλύπτονταν από μαρμάρινα θωράκεια, ενώ τώρα έχουν απομείνει η εξέχουσα κυματωμένη στέψη. Το μεσαίο μετακιόνιο σχηματίζει την Ωραία Πύλη, έχει εκατέρωθεν δύο μικρότερους πεσσίσκους οι οποίοι απολήγουν σε μηλόμορφες λαβές.

Οι δύο μέσοι κιονίσκοι έχουν λεβητοειδή κιονόκρανα διακοσμημένα από τις τρεις πλευρές του με επιπεδόγλυφες διακοσμήσεις Εικονίζουν τον διπλό σταυρό και από τη βάση του βλασταίνουν ελικοειδή ανθέμια και ρόδακες κοσμούν τις δυο πάνω γωνίες Στις πλευρές των κιονοκράνων εικονίζονται απλοί ρόδακες ή συνθετότερα θέματα όπως ο δικέφαλος αετός με στέμμα, σύμβολο της βασιλικής καταγωγής του κτήτορος, εν μέσω δύο ρόδακων ή δυο αντιμέτωπων πτηνών με λαιμούς οι οποίοι συμπλέκονται. Όσο για το επιστύλιο του μέσου κλήτους, αυτό στέφεται από χαμηλή οριζόντια αυλακούμενη πλάκα και φέρει πάνω και κάτω ανάγλυφο αστράγαλο. Μεταξύ των δύο αστραγάλων απλώνεται πυκνό επιπεδόγλυφο κόσμημα από συμπλεκόμενα ανθέμια που αναπτύσσονται εκατέροθεν κεντρικού σταυρού περιβαλλόμενου από κύκλο.

Τα ψηφιδωτά

Δύο ολόσωμες εικόνες του Χριστού και της Παναγίας είναι τα μόνα ψηφιδωτά που διακοσμούν το ναό και τα μοναδικά στον Ελλαδικό Χώρο. Είναι τοποθετημένες αντίθετα από τη συνήθη διάταξη , δηλαδή αριστερά του Χριστού, δεξιά της Παναγίας. Βρίσκονται στο μέτωπο των δύο τοίχων που χωρίζουν τον κυρίως ναό από τα παραβήματα. Πρόκειται για δύο προσκυνητάρια στενά και υψηλά.

Ο Χριστός εικονίζεται όρθιος σχεδόν εντελώς κατά μέτωπον. Στηρίζει το βάρος του σώματός του στο αριστερό πόδι έχοντας ελαφρώς λυγισμένο προς τα εμπρός το δεξί.Κρατάει με το αριστερό χέρι ανοικτό ευαγγέλιο στο οποίο έχει αναγραφεί η φράση Εγώ ειμί το φως το κόσμου, ο ακολουθών. Με το δεξί υψωμένο χέρι ευλογεί. Πλούσια χρυσά μαλλιά πλαισιώνουν το κεφάλι του και περικλύονται από μαύρο περίγραμμα. Χρυσό ένσταυρο φωτοστέφανο βρίσκεται στο κεφάλι του επί των κεραιών του οποίου έχει αναγραφεί Ο ΩΝ. Όρθια και κατά μέτωπο εικονίζεται η Παναγία κρατούσα το παιδί Ιησούς στην αγκαλιά της.

Ο εξωνάρθηκας

Ο εξωνάρθηκας του ναού

Χρονολογία κατασκευής

Από τη σύγκριση του συστήματος τοιχοδομίας και της κλίμακας κατασκευής του εξωνάρθηκα και του κυρίως ναού συμπαιρένεται πως κατασκευάστηκε ο εξωνάρθηκας σε διαφορετική χρονική περίοδο, στα τέλη του δεύτερου μισού του 14ου αι΄.

Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά

Προς δυτικά του κυρίως ναού είναι προσκολλημένος ευρύχωρος εξωνάρθηκας,σχηματσιμένος εν είδει σταυρικού μετά τρούλλου ναού εγγεγραμμένου εντός ορθογωνίου διααστέσεων 11,00Χ8,00 Ο υπό τον τρούλλο χώρος του ναού αυτού έχει τη μορφή οκταγωνικών έχοντας τις πλευρές του οκταγώνου του εναλλάξ μικρές και μεγάλες κατ' αναλογίαν μήκους 1:4 Στις τέσσερις μεγάλες πλευρές του οκταγώνου εκβάλλουν ψηλές κυλινδρικές καμάρες ενώ στις μικρές κατασκευάσθηκαν μικρές κυλινδρικές κόγχες οι οποίες καλύπτονται με τεταρτοσφάιρια, των οποιων οι κλείδες βρίσκονται σε ύψος πιο χαμηλό των κλειδών των καμαρών.Οι μεταξύ των κεραιών του σταυρού και του περιγεγραμμένου ορθογώνιοι χώροι κατασκευάσθηκαν τελείως ανεξάρτητοι. Έτσι προς ανατολικά διαμορφώθηκαν ως θολοωτοί δίοδοι προσπέλασης προς τις πλάγιες θύρες του κυρίως ναού ενώ προς δυτικά ως αποθήκες ή σκευοφυλίκια, ίσως και χωνευτήρια. Όλα καλύπτοναι από κυλινδρικές καμάρες. Τέλος ο τρούλλος του κτηρίου κατασκευασθηκε πολύεδρος δεκαεξάπλευρος έχοντας ανά κάθε μία πλευρά ένα τοξωτό παράθυρο.

Τοιχοδομία του εξωνάρθηκα

Η τοιχοδομία του εξωνάρθηκα διαφέρει εντελώς από εκείνη του κυρίως ναού Χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι τετραγωνισμόενοι υποκύανοι και σκληροί ασβεστόλιθοι, απλώς αρμολογημένοι με κεραμοκονία (κουρασάνι), χωρίς πλήνθους στους αρμούς Υπάρχουν εξωτερικώς τεμάχια επιχρίσματος από κονίαμα. Ο τρούλλος είναι κατασκευασμένος από πλίνθους που αργότερα καλύφθηκε με ερυθρωπό κεραμοκονίαμα.

Ανοίγματα εξωνάρθηκα

Ο εξωνάρθηκας επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με μεγάλη πόρτα ενώ από το εξωτερικό ήταν προσβάσιμος από δύο πόρτες, η μία στο μέσο της δυτικής πλευράς και η άλλη στο μέσον της βόρειας πλευράς. Και οι δύο είναι ορθογώνιες και φέρουν τεθλασμένα ανακουφιστικά τόξα από μαλακό κιτρινωπό πωρόλιθο με διατομή που θυμίζει φραγκικά τόξα.Η φραγκική επιρροή έφτασε κατά τον 14ο αι. από τον Δουσσάν και τον Νεμάνια στη Θεσσαλία μέσω Σερβίας. Στη δυτική πόρτα το ορθογώνιο πλαίσιο αντικαταστάθηκε αργότερα με κτιστό τοξωτό περίβλημα. Το μαρμάρινο πλαίσιο της βόρειας πόρτας είναι αφαιρεμένο από κάποια από τις εσωτερικές πόρτες του κυρίως ναού με σκοπό να τοποθετηθεί εδώ. Το φως εισέρχεται από τα δεκαέξι παράθυρα του τρούλλου και από δύο δίλοβα παράθυρα ευρισκόμενα στη βόρρεια και νότια κεραία και από ένα τρίλοβο στην δυτική κεραία. Τα τοξύλλια των παραθύρων δεν είναι ημικυκλικά αλλά έχουν άντυγα με αραβικό τόξο διπλής καμπυλότητας.

Στοά

Μπροστά από την δυτική πλευρά του εξωνάρθηκα υπήρχε πιθανότατα χαμηλή κιονοστήρικτη στοά η οποία καταστράφηκε ολοσχερώς Σώζονται μόνο τμήματα κονιαμάτων τοιχογραφιών οι οποίες ήταν στεγασμένες από αυτή.

Πηγές

• Αναστάσιος Ορλάνδος, «Η Πόρτα-Παναγιά της Θεσσαλίας», Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, τομ.Α, 1935, σελ.5-40
• Νίκος Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας : από το 10ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393 :συμβολή στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Υπουργείο Πολιτισμού. Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων.Αθήναι, 1979.
• Γεώργιος Λαμπάκης, «Περιηγήσεις ημών ανά την Ελλάδα», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τομ.Γ (1903), σελ.21-34

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ναός Πόρτας Παναγιάς Πύλης [1] Αρχειοθετήθηκε 2021-12-03 στο Wayback Machine.