Πολεοδομία

Η πολεοδομία αναφέρεται στη διάταξη και στο σχεδιασμό των οικισμών από τις μικρότερες κωμοπόλεις ως τις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου. Στη φωτογραφία άποψη της σύγχρονης Αθήνας.

Πολεοδομία, στην απλούστερη και ετυμολογικά ακριβέστερη σημασία του όρου, είναι η τέχνη και η εφαρμοσμένη πρακτική που έχει σαν αντικείμενο τη δόμηση, δηλαδή το κτίσιμο, της πόλης. Η πολεοδομία ξεκίνησε ιστορικά ως μια εφαρμογή της αρχιτεκτονικής σκέψης στην κλίμακα της πόλης, σε χώρο δηλαδή πολύ ευρύτερο από αυτόν του κτιρίου ή του κτιριακού συγκροτήματος, και ως ένας διακριτός κλάδος της αρχιτεκτονικής. Αν και εξακολουθεί να διδάσκεται σε νέους αρχιτέκτονες, σήμερα η πολεοδομία και ο συναφής τομέας της χωροταξίας έχουν αυτονομηθεί ακαδημαϊκά και επιστημονικά ως ένας ανεξάρτητος γνωστικός κλάδος της επιστήμης μηχανικών, ύστερα από τις ραγδαίες εξελίξεις του 20ού αιώνα, με το αισθητικό στοιχείο μέσα τους να αποτελεί μία μόνο από τις πολλαπλές διαστάσεις τους.

Ιστορικό

Η πολεοδομία υφίσταται από την Αρχαιότητα και «πατέρας» της θεωρείται ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος. Ο όρος πολεοδομία όμως εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1910 και σήμαινε την απλή ανάπτυξη των πόλεων. Μόνο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η πολεοδομία άρχισε να λαμβάνει την έννοια της συστηματικής κρατικής παρέμβασης για τον σχεδιασμό του δομημένου περιβάλλοντος. Η πρώτη συγκροτημένη διατύπωση του περιεχομένου της έγινε το 1933 από τους συγγραφείς της Χάρτας των Αθηνών (Charte d'Athènes), οι οποίοι της έδωσαν τον χαρακτηρισμό της «επιστήμης της οργάνωσης των πόλεων». Ακολούθησαν άλλες προσεγγίσεις σύμφωνα με τις οποίες η πολεοδομία είναι η επιστήμη που συνδέεται με το φαινόμενο της αστικοποίησης που προκαλεί ταχεία ανάπτυξη των πόλεων σε βάρος των επαρχιών. Μάλιστα εκφράστηκε και το δίλημμα αν η πολεοδομία είναι επιστήμη ή τέχνη. Έχοντας όμως υπόψη τη συγγένειά της με την διττής φύσης αρχιτεκτονική, που είναι πράξη και δημιουργίας και κατασκευής, αλλά και την υποχρέωσή της να δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του ατόμου και της κοινωνίας που προϋποθέτει αφομοίωση δεδομένων άλλων επιστημών, μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι και τα δύο.

Η επιστήμη αυτή, προϋποθέτει γνώσεις και ικανότητες πέρα του φυσικού σχεδιασμού, που προέρχονται από ένα μεγάλο φάσμα άλλων επιστημών, κοινωνικών και τεχνικών, θεωρητικών κι εφαρμοσμένων. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου, αυτοτελούς αντικειμένου αυτού του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού.

Αντικείμενο και σκοπός

Επομένως η πολεοδομία είναι η τέχνη και επιστήμη εκείνη που ασχολείται με τον σχεδιασμό και προγραμματισμό των πόλεων και, ευρύτερα, των οικισμών. Συμπεριλαμβάνει ένα σύνολο τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών και διοικητικών μέτρων που έχουν ως στόχο μια αρμονική λογική και ανθρώπινη ανάπτυξη των πόλεων. Προκειμένου να επιτύχει τους προαναφερθέντες σκοπούς επικαλείται πολλές επιστήμες όπως το δίκαιο, την οικονομία, την κοινωνιολογία κλπ. Επιπλέον υπάρχει και μια διάκρισή της σε τρεις βασικές κατευθύνσεις: την πολιτική (αντανάκλαση της δεδομένης κοινωνίας), την τεχνική (ίδρυση κανόνων) και τη νομική (σχηματοποίηση των κανόνων ώστε να αποκτήσουν αναγκαστική φύση όσον αφορά την κρατική διοίκηση και τους πολίτες).

Πολεοδομική πολιτική

Πολεοδομική πολιτική είναι το σύνολο των πολεοδομικών παρεμβάσεων υπό μορφή σχεδίων και κανονιστικών μέτρων που ακολουθούνται για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων που έχουν να κάνουν με την οργάνωση του δομημένου χώρου. Για την υλοποίηση των πολεοδομικών πολιτικών απαιτούνται συλλογικές προσπάθειες από διάφορους κοινωνικούς παράγοντες που εμπλέκονται στον πολεοδομικό σχεδιασμό, ώστε να επιτευχθεί η υλοποίηση των προβλεπόμενων στόχων που έχουν τεθεί από την συγκεκριμένη πολιτική. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελεί το βασικό μέσο ανάπτυξης πολεοδομικών πολιτικών και τον βασικό μοχλό οργάνωσης του χώρου.

Μορφές πολεοδομικής πολιτικής

Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία συναντώνται δύο βασικές μορφές άσκησης πολεοδομικής πολιτικής που διαφοροποιούνται ως προς την κατεύθυνση ανάπτυξης του πολεοδομικού σχεδιασμού. Η κατεύθυνση ανάπτυξης έχει άμεση σχέση με τα επίπεδα ανάπτυξης του πολεοδομικού σχεδιασμού. Πιο συγκεκριμένα, αφορά το ποιο επίπεδο σχεδιασμού καταλήγει σε ποιο. Με αυτή την οπτική γωνία, συναντώνται δύο βασικές προσεγγίσεις ανάπτυξης:

• Συνθετική (αγγλ.: Bottom-Up): Η συγκεκριμένη προσέγγιση αναπτύσσεται από τα χαμηλότερα επίπεδα στα υψηλότερα, ή αλλιώς τα υψηλότερα επίπεδα σχεδιασμού δημιουργούνται από τη σύνθεση των χαμηλότερων επιπέδων σχεδιασμού.
• Αναλυτική (αγγλ.: Top-Down). Κατ' αντιδιαστολή, η αναλυτική προσέγγιση αποδίδει στα κατώτερα επίπεδα σχεδιασμού επικουρικό ρόλο. Με άλλα λόγια, τα υψηλότερα επίπεδα σχεδιασμού δίνουν τις βασικές κατευθύνσεις που εξειδικεύουν τα χαμηλότερα επίπεδα σχεδιασμού.

Πολεοδομικός σχεδιασμός

Πολεοδομικός σχεδιασμός είναι ο βασικός τρόπος άσκησης της πολεοδομικής πολιτικής. Συνιστά το βασικότερο εργαλείο ρύθμισης του αστικού, περιαστικού και εξωαστικού χώρου σε επίπεδο οικισμού, πόλης ή πολεοδομικού συγκροτήματος. Για τη ρύθμιση του χώρου σε επίπεδο υπερκείμενο της πόλης ή του διευρυμένου Δήμου, χρησιμοποιείται ο χωροταξικός σχεδιασμός. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποσκοπεί στην ορθολογική οργάνωση του χώρου με βάση τις αρχές της επιστήμης της πολεοδομίας. Η πόλη αποτελεί τον βασικό χώρο αναφοράς του και το εκτάριο είναι η βασική μονάδα μέτρησης του.

Μορφές πολεοδομικού σχεδιασμού

Στη βιβλιογραφία συναντώνται οι παρακάτω μορφές πολεοδομικού σχεδιασμού:

• Εταιρικός σχεδιασμός
• Συμμετοχικός σχεδιασμός
• Συνηγορικός σχεδιασμός

Πολεοδομικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Πιστοποιητικό Γραφείου Σχεδίου Πόλεως Πειραιώς & Περιχώρων (1936)

Τα βασικά επίπεδα πολεοδομικού σχεδιασμού στην Ελλάδα είναι τα εξής:

1: Ρυθμιστικά Σχέδια και Προγράμματα Προστασίας Περιβάλλοντος: Βασικό χώρο αναφοράς του Ρυθμιστικού Σχεδίου αποτελεί η μητρόπολη / πολεοδομικό συγκρότημα. Θεσμοθετημένα Ρυθμιστικά Σχέδια στην Ελλάδα διαθέτουν οι Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Υπό θεσμοθέτηση (2011) είναι τα πρώτα Ρυθμιστικά Σχέδια Πάτρας, Λάρισας, Βόλου-Νέα Ιωνίας και Ιωαννίνων, ενώ υπό εκπόνηση (2010) είναι το Ρυθμιστικό Σχέδιο Ηρακλείου.

2: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) και Σχέδιο Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (ΣΧΟΟΑΠ): Τα εργαλεία «Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο» (ΓΠΣ) και «Σχέδιο Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοιχτής Πόλης» (ΣΧΟΟΑΠ) του Ν-2508/97, αφορούν τη ρύθμιση των πόλεων των οικισμών της χώρας, αλλά, σε αντίθεση με τα ισχύοντα στον Ν-1337/83, καλύπτουν μια διευρυμένη γεωγραφική περιοχή η οποία, κατά κανόνα, συμπίπτει με τα όρια της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης (διευρυμένου Δήμου). Τα ΣΧΟΟΑΠ, τα οποία αποτελούν νέο εργαλείο σχεδιασμού του Ν-2508/97, αποτελούν τα ΓΠΣ του μη αστικού χώρου, εφ' όσον οι αντίστοιχοι οικισμοί είναι όλοι μικρότεροι των 2000 κατοίκων. Τα ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ εκπονούνται «στα πλαίσια των χωροταξικών σχεδίων». Η έγκριση τους γίνεται από την αρμόδια Περιφέρεια.

3: Πολεοδομική μελέτη: Η πολεοδομική μελέτη υλοποιείται με χώρο αναφοράς τμήμα της πόλης. Υπάρχει ποικιλία μελετών και συοδευτικών εργαλείων πολεοδομικής ρύθμισης, ανάλογα με το θέμα που η ΠΜ πραγματεύεται, με κυριότερες την Πολεοδομική Μελέτη Επέκτασης και την Πολεοδομική Μελέτη Αναθεώρησης. Αρμόδιος φορέας για την έγκριση τους είναι η Περιφέρεια.

4: Πράξη Εφαρμογής, η οποία είναι το σχέδιο και οι εργασίες επί εδάφους για την εφαρμογή του πολεοδομικού σχεδιασμού.

Επιπλέον υπαρχει πρόβλεψη για Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ) του Ν 2742/99. Τα σχέδια αυτά προορίζονται για πόλεις ή τμήματά τους αλλά και για ευρύτερες αστικές περιοχές «που παρουσιάζουν κρίσιμα προβλήματα αναπτυξιακής υστέρησης, κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και ποιότητας ζωής» και «επιδιώκουν την βελτίωση των υποδομών, κοινωνικών εξυπηρετήσεων, αντιμετώπιση της ανεργίας, την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, την αρμονική διάρθρωση των χρήσεων γης, την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και γενικά την κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και πολιτισμική αναζωογόνηση των πόλεων και των ευρύτερων αστικών περιοχών.» Η πρωτοβουλία για την κατάρτιση των ΣΟΑΠ ανήκει στο ΥΠΕΚΑ ή στην Περιφέρεια. Το ΣΟΑΠ επιπλέον, είναι και μηχανισμός άντλησης χρηματοδότησης για τη χαρακτηριζόμενη περιοχή.

Δείτε επίσης

• Ελληνορωμαϊκή Πολεοδομία

Βιβλιογραφία

• Αραβαντινού Αθαν., Πολεοδομικός σχεδιασμός, για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Συμμετρία, Αθήνα 1997
• Internationale Sittuationiste, 1958-1969, Χωροταξία, Εκδ. Άκμων, Αθήνα 1979
• Σκουρή Βασ., Χωροταξικό και Πολεοδομικό Δίκαιο, Β΄ Έκδοση, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1991.
• ΥΠΕΧΩΔΕ, Έκθεση-Εισήγηση για το Γενικό πλαίσιο του Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, Εποπτεία: Ηλίας Μπεριάτος, ΓΓ ΥΠΕΧΩΔΕ. Συντονισμός: Χρίστος Ζαμπέλης, προϊστάμενος Δ/νσης Χωροταξίας, Ιανουάριος 2000
• Χριστοφιλόπουλου Δημ. Γ. Αστικός και Χωροταξικός Σχεδιασμός-Προγραμματισμός. Εκδ. Αφοι Σάκκουλα, Αθήνα 1990
• Χριστοφιλόπουλου Δημ. Γ., Χωροταξία-Πολεοδομία, Β΄, Θεσμοί, Εκδ. Αφοι Σάκκουλα, Αθήνα 1984

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• ΣΕΜΠΧΠΑ (Σύλλογος Ελλήνων Μηχανικών Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης)
• ΣΕΠΟΧ (Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων & Χωροτακτών)
• ΥΠΕΚΑ
• European Concil of Town Planners
• Αρβανιτάκη:Η Ανάπλαση στον Ν.2508/97 και λοιπές αστικές παρεμβάσεις