Κεφαλόποδα

Τα κεφαλόποδα ανήκουν στη συνομοταξία των υδρόβιων μαλακίων και αποτελούν το πιο εξελιγμένο είδος τους. Ονομάστηκαν έτσι γιατί τα άκρα τους εκφύονται από το κεφάλι τους. Επειδή αρχικά τα πλοκάμια είχαν θεωρηθεί ως πόδια, καθιερώθηκε διεθνώς ο όρος cephalopoda. Στην ομοταξία τους περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα θράψαλα, τα καλαμάρια, οι μοσκιοί, οι σουπιές και τα χταπόδια, όπως και είδη που φαινομενικά δεν μοιάζουν ιδιαίτερα στα προηγούμενα, όπως ο ναυτίλος, πλάσμα που φέρει εξωτερικό όστρακο και που με μια πρώτη ματιά θυμίζει περισσότερο σαλιγκάρι με πλοκάμια.

Εξέλιξη και υποδιαιρέσεις

Τα κεφαλόποδα σύμφωνα με το Ιδρυμα Σμιθσόνιαν παρουσιάστηκαν πριν από 500 εκατομμύρια χρόνια, στην κάμβριο γεωλογική περίοδο και άρχισαν να διαφοροποιούνται σημαντικα περίπου 470 εκατομμύρια χρόνια πριν. Οι χωριστοί δρόμοι που ακολούθησαν τα διάφορα κεφαλόποδα έκτοτε για τόσο πολλά εκατομμύρια χρόνια είναι και ο λόγος που σήμερα είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κάποιος τις ομοιότητες και την κοινή καταγωγή τους -έχουν δηλαδή διαφοροποιηθεί σημαντικά.

Στα κεφαλόποδα κατατάσσονται όσα είδη έχουν σήμερα (ή είχαν στο παρελθόν μέχρις ότου εκλείψουν), τα εξής κοινά χαρακτηριστικά:

• αμφίπλευρη συμμετρία του σώματος, σχετικά μεγάλο κεφάλι, μάτια, στόμα σαν στρογγυλωπό ράμφος με σαγόνια από χιτίνη, χοάνη (ή υπόνομο) για να εκτοξεύουν νερό ώστε να προοωθούνται και, τέλος, περιφερικά ανεπτυγμένα επιμήκη άκρα (πλοκάμια)

Τα κεφαλοποδα, παρότι έχουν χάσει στην πορεία της εξέλιξης πολλούς εκπροσώπους τους, συνεχίζουν να αποτελούν μια μεγάλη ομοταξία που περιλαμβάνει περίπου 700 είδη. Η μεγαλυτερη ποικιλία τους παρατηρείται στον Ισημερινό και μειώνεται, όμως, προς τους πόλους. Η ομοταξία τους χωρίζεται με τη σειρά της σε διάφορες υποκατηγορίες (υφομοταξίες). Από τις συνολικά επτά υφομοταξίες, οι πέντε όμως έχουν εξαφανιστεί και αναφέρονται για λόγους ταξινομησης της ζωολογίας -τις γνωρίζουμε κυρίως από απολιθώματα. Αυτές είναι οι υφομοταξίες των ορθοκερατιδών (orthoceratoidea), των ακτινοκερατιδών (actinoceratoidea),των ενδοκερατιδών (endoceratoidea), τα οποία μάλιστα έφταναν σε μήκος τα 9 μέτρα, των bactritoidea και των αμμωνιτών (ammonoidea).

Οι δύο υφομοταξίες που επιβιώνουν μέχρι σήμερα είναι των κολεοειδών (coleoidea) και των ναυτιλοειδών ή ναυτιλιδών (nautiloidea) που όμως φαίνεται να εξαφανίζεται. Από τα ναυτιλοειδή κεφαλόποδα συγκεκριμένα επιβιώνουν μόνον 5 είδη του ναυτίλου (nautilus) κυρίως στον Ειρηνικό ωκεακό, κοντά στην Αυστραλία. Ο ναυτίλοι διαθέτουν ένα εξαιρετικά λεπτό όστρακο και 4 βράγχια, ενώ όλα τα άλλα κεφαλόποδα έχουν 2 βράγχια και το όστρακό τους είτε δεν υπάρχει καθόλου είτε είναι εσωτερικό και υποτυπώδες.

Η πολυπληθέστερη υφομοταξία σήμερα είναι των κολεοειδών. Αυτά με τη σειρά τους χωρίζονται σε οκτάποδα και δεκάποδα. Τα οκτάποδα, π.χ. το χταπόδι δεν έχουν όστρακο. Μόνον ένα είδος τους, ο αργονάυτης, και συγκεκριμένα το θηλυκό του, σχηματίζει ένα είδος κέλυφους για να αποθέτει τα αυγά του. Ουσιαστικά όμως δεν πρόκειται για αληθινό όστρακο και γι' αυτό λεμε ότι τα οκτάποδα κεφαλόποδα δεν διαθέτουν όστρακο. Τα δεκάποδα διαθέτουν εσωτερικό όστρακο (π.χ. η σουπιά) ή υποτυπώδες ζελατινώδες όστρακο (όπως το καλαμάρι). Κάποια από τα πλοκάμια τους είναι μακρύτερα από τα άλλα για να συλλαμβάνουν τροφή. Στα δεκάποδα περιλαμβάνονται οι σουπιές (sepia του είδους sepioidea) και τα καλαμάρια (lolingo του είδους teuthoidea) όπως και οι βελεμνίτες (belemnoidea), που όμως έχουν εξαφανιστεί.

Γενικά χαρακτηριστικά

Τα κεφαλόποδα διαθέτουν άκρα που χρησιμεύουν στη μετακινηση, αλλά και στη σύλληψη τροφής και στους χειρισμούς. Είναι μαλάκια σαρκοφάγα και θεωρούνται κυνηγοί. Σήμερα το μέγεθος των περισσότερων κεφαλόποδων κυμαίνεται από λίγα εκατοστά έως μερικά μέτρα, με θεαματικότερη εξαίρεση το γιγαντιαίο καλαμάρι architeuthis που φτάνει σε μήκος τα 15 μέτρα και που φωτογραφήθηκε για πρώτη φορά το 2006.

Εχουν το στόμα τους στο κέντρο του σώματός τους και ανάμεσα στις εκφύσεις των πλοκαμιών. Αυτό μοιάζει με κάπος στρογγυλό ράμφος πουλιού και έχει σαγόνια από χιτίνη, μια ουσία που μοιάζει με τηνκερατίνη ώστε το κεφαλόποδο να μπορεί να μασήσει την τροφή του.

Τα περισσότερα κεφαλόποδα έχουν δύο βράγχια, με εξαίρεση το ναυτίλο που έχει τέσσερα. Τα βράγχιά τους περιβάλλονται από έναν προστατευτικό μανδύα. Μέσα σε αυτό τον μανδύα (μανδυακή κοιλότητα) βρίσκεται και ο σωλήνας (χοάνη ή υπόνομος) από τον οποίο με απότομες συσπάσεις το κεφαλόποδο μπορεί να εκτοξεύσει δυναμικά νερό και να προωθηθεί "όπισθεν" με ταχύτητα ώστε είτε να ξεφύγει από έναν εχθρό ή να συλλάβει ένα θήραμα.

Τα περισσότερα κεφαλόποδα διαθέτουν και μελανοφόρο σάκο ώστε να αποδεσμεύουν μελάνη και να θολώνουν τα νερά, για να διαφεύγουν από τους εχθρούς τους.

Τα πλοκάμια των κεφαλοπόδων φέρουν απομυζητικούς μηχανισμούς, δηλαδή βεντούζες. Ορισμένα από αυτά διαθέτουν επίσης νύχια ή άγκιστα. Ο αριθμός των πλοκαμιών διαφέρει από είδος σε είδος: το χταπόδι έχει 8 πλοκάμια, η σουπιά και το καλαμάρι 10, αλλά ο ναυτίλος έχει 38.

Τα άκρα τους

Οσον αφορά στα πλοκάμια, οι ζωολόγοι τα διακρίνουν συνήθως από τα υπόλοιπα άκρα τα οποία ονομαζουν "χέρια" ή "πόδια". Αναφέρουν για παράδειγμα ότι το χταπόδι έχει οκτώ πόδια ή οκτώ χέρια, όμως όταν αναφέρονται στα δέξα άκρα του καλαμαριού λένε "όκτώ πόδια και δύο πλοκάμια". Ο λόγος είναι ότι τεχνικά κάποια άκρα των κεφαλοπόδων διαφέρουν σε λειτουργικότητα αλλά και σε μορφή από τα άλλα. Για παράδειγμα τα δύο πλοκάμια του καλαμαριού είναι πιο μακριά από τα υπόλοιπα 8 πόδια του, είναι συσταλτά και μπορούν να επιμηκυνθούν εντυπωσιακά ώστε με μια απότομη μυική ενέργεια, το καλαμάρι να διπλασιάζει το μήκος του πλοκαμιού του καθιστώντας το ακόμα πιο λεπτο και πιο στενόμακρο. Οταν χαλαρώνει, το πλοκάμι επανέρχεται στο αρχικό του μήκος και γίνεται λίγο πιο κοντόχοντρο. Τα υπόλοιπα οκτώ άκρα του καλαμαριού όμως, αν και ελαστικά, δεν έχουν τέτοια ικανότητα επιμικυνσης. Με αυτή την διαχωριστική ταξινόμηση, το χταπόδι δεν έχει οκτώ πλοκάμια, αλλά οκτώ πόδια.

Μήκος κεφαλόποδων

Οι ζωολόγοι μετρούν με ειδικό τρόπο το μήκος των κεφαλόποδων. Μετρούν π.χ. ως "arm lenght" αυτό που ουσιαστικά θα μπορούσε να ονομαστεί μήκος μασχάλης, γιατί δείχνει την απόσταση που χωρίζει το στόμα του ζώου από την έκφυση του πλοκαμιού. Αυτό το μέγεθος είναι ουσιαστικά ποσοστό του μήκους του κορμού του ζώου και όχι του πλοκαμιού του. Επίσης έχουν άλλη μέτρηση για το πλοκάμι (που είναι μακρύτερο) και άλλη για τα άκρα που θεωρούν χέρια ή πόδια. Μετρούν επίσης το συνολικό μήκος του ζώου, όχι όμως όπως ίσως φανταζόταν κάποιος με ανοιχτά και τεντωμένα τα πλοκάμια, σαν διάμετρο με όλα τα πόδια εκτεταμένα. Το μήκος των κεφαλοπόδων μετριέται όταν είναι νεκρά και με τα πλοκάμια συγκεντρωμένα σαν "τούφα". Υπολογίζεται δε ως μήκος η απόσταση της κεφαλής από το άκρο των πλοκαμιών αν το ζώο έχει πλοκάμια ή από το άκρο των ποδιών αν το κεφαλόποδο έχει μόνον πόδια.

Νευρικό σύστημα

Τα κεφαλόποδα διαθέτουν το πιο ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα όλων των ασπονδύλων. Διαθέτουν εγκέφαλο και επίσης σχετικά καλή όραση, με εξαίρεση τον ναυτίλο που για την επιβίωσή του στηρίζεται πιθανόν στην όσφρηση. Τα κεφαλόποδα επίσης παρουσιάζουν αχρωματοψία. Εντούτοις το μάτι τους δεν παρουσιάζει "τυφλό σημείο" ή "σκότωμα", χαρακτηριστικό που θεωρείται από κάποιους ατέλεια του ματιού των σπονδυλωτών -αυτά έχουν όλα τους ένα τυφλό σημείο εκεί όπου το οπτικό νεύρο προσφύεται στον οπτικό δίσκο. Επίσης τα κεφαλόποδα είναι τα μόνα μαλάκια με κλειστό κυκλοφορικό σύστημα

Πηγές http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg320y_lab/askhseis/binder07.pdf

http://www.geo.auth.gr/320/Molluska.htm

the octopus news magazine online

britannica 11th editiotn

ταξινόμηση συγχρόνων κεφαλοπόδων (του Smithsonian) στη διεύθυνση http://www.mnh.si.edu/cephs/newclass.pdf

όλα τα είδη κεφαλοπόδων στον κόσμο (Smitsonian) στη διεύθυνση http://tolweb.org/accessory/Index_to_Cephalopod_Taxa?acc_id=585

Δείτε σχετικά

• Κατάλογος ελληνικών αλιευμάτων