Στουμπάνοι

Το μνηνείο προς τιμή των γυναικών και των παιδιών που θυσιάστηκαν για την ελευθερία κατά την επανάσταση της Νάουσας στην περιοχή Στουμπάνοι.

Οι Στουμπάνοι είναι περιοχή στο υψηλότερο, δυτικό τμήμα της Νάουσας, δίπλα στην απόκρημνη βόρεια όχθη της Αράπιτσας, όπου σχηματίζεται καταρράκτης. Η περιοχή συνδέεται με το γεγονός του Χαλασμού της πόλης από τους Οθωμανούς το 1822.

Ονομασία και ετυμολογία

Η ονομασία Στουμπάνοι, σχετίζεται με τη λέξη στούμπος, η οποία προέρχεται από τη στην σλαβική (stonpa) δηλώνει την χοντρή πέτρα. Στην ελληνική χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της λέξης κόπανος ή γουδοχέρι και για αυτό η συγκεκριμένη περιοχή έχει συνδεθεί με την επεξεργασία μάλλινων υφασμάτων ή ρυζιού.

Κάτοψη του καταρράκτη στους Στουμπάνους.

Γεωλογία/Υδρολογία

Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ιζηματογενή πετρώματα πωρόλιθου ή αλλιώς τραβερτίνη. Δημιουργήθηκαν λόγω πολλαπλών και συχνών πλημμυρικών επεισοδίων που προκλήθηκαν από τον ποταμό της πόλης με την ονομασία Αράπιτσα. Οι πηγές από τις οποίες πηγάζει ο ποταμός είναι καρστικές και βρίσκονται στους πρόποδες του Βερμίου, στο Άλσος του Αγίου Νικολάου. Περνώντας μέσα από την πόλη της Νάουσας σχηματίζει βαθύ φαράγγι, σπήλαια και διαδοχικούς καταρράκτες. Ο μεγαλύτερος καταρράκτης είναι αυτός στη θέση Στουμπάνοι. Η Αράπιτσα σήμερα καταλήγει στην τεχνητή «Τάφρο 66».

Χλωρίδα/Πανίδα

Η περιοχή των Στουμπάνων, όπως άλλωστε της Αράπιτσας συνολικά, είναι πολύ πλούσια σε χλωρίδα. Αρχικά υπάρχει μεγάλη ποικιλία δέντρων, όπως πλατάνια, ιτιές και καρυδιές. Επίσης ευδοκιμούν βατομουριές, αγριοτριανταφυλλιές, κληματσίδες, κισσοί και κυκλάμινα. Πολύ κοντά στο νερό, στην άκρη της όχθης, φύονται μαλαγκούτες ή αλλιώς πετασίτες και ραδίκια. Όσον αφορά την πανίδα, στα δέντρα ζουν πολλοί σκίουροι, ενώ μέσα στο νερό ενδημούν άγριες πέστροφες και καραβίδες.

Χώρος θυσίας

Η περιοχή των Στουμπάνων  είναι ένα από τα πιο εμβληματικά τοπόσημα της πόλης. Συνδέεται συγκεκριμένα με την Επανάσταση της Νάουσας το 1822 και τον θάνατο δεκατριών, κατά την παράδοση, γυναικών που έπεσαν στο ποτάμι της Αράπιτσας, για να μην αιχμαλωτίστουν από τους Οθωμανούς. Γι’ αυτό σήμερα η περιοχή ονομάζεται και Χώρος Θυσίας. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, την οποία πρώτος καταγράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης, ακολουθούμενος λίγο μεταγενέστερα από τον συντάκτη της επιφυλλίδας στην εφημερίδα «Ο Φιλόπατρις», τον Βασίλη Νικολαΐδη και τον Κουτσονίκα, οι Ναουσαίες αυτές γυναίκες μαζί με τα παιδιά τους κατέφυγαν στην περιοχή (που οι παραπάνω πηγές ονομάζουν μέλανα ποταμό) από τα χαμηλότερα σημεία της πόλης, κατά την προσπάθειά τους να βγουν από την πόλη και να σωθούν. Περικυκλώθηκαν όμως από τους Οθωμανούς και αποφάσισαν να πέσουν με τα παιδιά τους στο ποτάμι βρίσκοντας έντιμο θάνατο, για να μην ατιμαστούν και καταλήξουν στα χαρέμια των πασάδων. Την πιο δραματική περιγραφή του γεγονότος μεταξύ των συγγραφέων του 19ου αιώνα παραδίδει ο Φιλιππίδης, ο οποίος μάλιστα αναφέρει ως αυτόπτης μάρτυρας και τη συγκίνηση με την οποία οι Ναουσαίοι της εποχής του (γύρω στα 1880) διέρχονται από τον χώρο αυτόν. Η επίδραση του γεγονότος της θυσίας των γυναικών και η σημασία του χώρου για τους σύγχρονους Ναουσαίους φαίνεται από το ότι στο σημείο αυτό τελείται κάθε χρόνο επιμνημόσυνος δέηση για τις γυναίκες που έχασαν την ζωή τους, ενώ το ίδιο το βασιλικό διάταγμα ανακήρυξης της Νάουσας ως Ηρωικής Πόλης κάνει σαφή αναφορά σε αυτές.

Άποψη του μνημείου στον Χώρο Θυσίας από τα Ν.Δ.

Το Μνημείο στους Στουμπάνους και άλλα αξιοθέατα στον ευρύτερο χώρο

Η σημερινή ξύλινη πεζογέφυρα στη ίδια θέση με αυτή που προσπάθησαν να περάσουν τα γυναικόπαιδα της Νάουσας το 1822 για να διαφύγουν από τους Τούρκους και την αιχμαλωσία.

Η περιοχή της Νότιας όχθης των Στουμπάνων από Βόρεια.

Το 1972 στήθηκε σε βάθρο το σύμπλεγμα μιας Ναουσαίας γυναίκας με τα παιδιά της ως σύμβολο τιμής και μνήμης όσων βρήκαν τον θάνατο στο σημείο αυτό, πέφτοντας στο ποτάμι της Αράπιτσας κατά το 1822. Το σύμπλεγμα κατασκευάστηκε από τη γλύπτρια Κατερίνα Χαλεπά από μπρούτζο με αφορμή έναν Πανελλήνιο Διαγωνισμό όπου και συμμετείχε. Πιο συγκεκριμένα, εικονίζεται μια γυναίκα με μακριά μαλλιά και τοπική ενδυμασία να βηματίζει προς το ποτάμι κοιτώντας με αγωνία και δέος προς τη λεηλατημένη πόλη από όπου θα πλησίαζαν οι διώκτες τους. Με το αριστερό της χέρι κρατάει στο στήθος το μωρό παιδί της το οποίο κοιμάται με μάτια κουρασμένα από το κλάμα. Με το δεξί της όμως δείχνει να προστατεύει την κόρη της που βρίσκεται στην ποδιά της, κάνοντας μία ύστατη κίνηση να την απομακρύνει από τους Οθωμανούς. Στα μάτια της κόρης αποτυπώνεται ο τρόμος για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.

Η τιμητική επιγραφή στους Στουμπάνους προς τιμή των γυναικών που έπεσαν στο ποτάμι για να μην ατιμαστούν από τους Οθωμανούς.

Απέναντι από το μνημείο της Ναουσαίας στήθηκε μία επιγραφή που αναγράφει στοιχεία για το γεγονός που συνέβη στους Στουμπάνους. Η 1η επιγραφή είχε κατασκευαστεί το 1952 με δαπάνη του Συλλόγου Ναουσαίων της Θεσσαλονίκης. Ωστόσο το 1974 πάλι ο Σύλλογος Ναουσαίων Θεσσαλονίκης αντικατέστησε την παλιά στήλη με μία νεότερη η οποία διατηρείται μέχρι σήμερα.

Ο Καταρράκτης στους Στουμπάνους.

Επίσης ακριβώς πάνω από τον καταρράκτη υπήρχε από παλιά μια μικρή ξύλινη πεζογέφυρα που συνέδεε, όπως και σήμερα άλλωστε, τη βόρεια με τη νότια πλευρά της όχθης. Η σημερινή όμως ξύλινη γέφυρα, δεν λειτουργεί παρά μόνο για τουριστικούς λόγους, αφού αντικαταστάθηκε το 1982 από σύγχρονη, η οποία κατασκευάστηκε από σκυρόδεμα και διέρχεται από πάνω. Δίπλα στην υφιστάμενη σήμερα ξύλινη πεζογέφυρα, και στις δύο όχθες του ποταμού είναι ακόμη ορατά στοιχεία (λίθινοι και μεταλλικοί αγωγοί, μικρά φράγματα) του συστήματος διοχέτευσης των νερών της Αράπιτσας στα υδροκίνητα εργοστάσια και εργαστήρια της Νάουσας κατά τον 19ο και 20ό αι. Τα εργοστάσια που λειτουργούσαν στην περιοχή των Στουμπάνων ήταν το Γκούτα-Καράτζια και το Λαναρά – Κύρτση.

Στον ίδιο χώρο των Στουμπάνων θεωρείται ότι είχε κατασκευαστεί στις αρχές του  19ου αι. με πρωτοβουλία του προκρίτου της πόλης Ζαφειράκη μια σήραγγα. Αντιμετώπιζε τις ανάγκες υδροδότησης της πολιορκούμενης από τον Αλή Πασά πόλης, όταν αυτός έκοψε την παροχή νερού από το παλιό υδραγωγείο, για να εξαναγκάσει τους Ναουσαίους σε παράδοση. Τη σήραγγα κατασκεύασε ο λιθοτόμος Μπαλιούκας το 1804 και κατά την μαρτυρία του Στουγιαννάκη ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο ίδιος ο Ζαφειράκης να περάσει από μέσα έφιππος. Σήμερα δεν υπάρχουν ίχνη της σήραγγας καθώς η είσοδος και η έξοδός της κλείστηκαν από σύγχρονα κτήρια.

Βιβλιογραφία

• Αποστόλου Στέργιος, Λεξικό του γλωσσικού ιδιώματος της Νάουσας, Νάουσα 2007
• Βαλσαμίδης Μανώλης, Ψηφίδες (Ιστορικά Τοπικά) Τόμος 2ος, Νάουσα 2009.
• Βαλσαμίδης Μανώλης, Ψηφίδες (Ιστορικά Τοπικά) Τόμος 6ος, Νάουσα 2017.
• Βασδραβέλλης Ιωάννης, «Ιστορικά περί Ναούσης εξ ανεκδότου χειρογράφου», Μακεδονικά 3 (1956).
• Γαβριηλίδης Θωμάς, Τα αγάλματα της Βέροιας και της Νάουσας, Βέροια 2004.
• Γαβριηλίδης Θωμάς, «Η σήραγγα του Ζαφειράκη στους Στουμπάνους», περιοδικό Νιάουστα, Τεύχος 114, Μάρτιος 2006, σελ.30-33
• Εφημερίδα «Φιλόπατρις» 29 Μαρτίου 1857, αρ. φυλ.103.
• Κολτσίδας Αντώνης, Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας κατά το 1822, Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Βέροια 2010.
• Κουτσονίκας Νικόλαος, Οι μάρτυρες του Χαλασμού της Νάουσας, Νάουσα 1864.
• Κύρου Νικόλαος, «Αράπιτσα, το ποτάμι μας», Νιάουστα αρ.147, Ιούνιος 2014, σελ.32-35.
• Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, επιμ. Ε.Δ. Ματθιόπουλος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2000, τ. Δ΄, λήμμα Κατερίνα Χαλεπά.
• Λεξικό της Τσακωνικής Διαλέκτου (επιμ. Θανάσης Κοτσάκης) τ. 3, λήμμα στούμπο
• Μπάϊτσης Τάκης, Νάουσα. Οι βιομηχανίες του χθες, Βέροια 1997.
• Μπαμπινιώτης Γ. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, β΄ έκδοση, λήμμα στούμπος.
• Μπλιάτκας Θωμάς, Νάουσα Νιάουστα (Από την ίδρυση μέχρι και το Ολοκαύτωμά της), Ιούλιος 2009.
• Στουγιαννάκης Ευστάθιος, Ιστορία της πόλεως Ναούσης, (Από της ιδρύσεως μέχρι της καταστροφής του 1822), Γ’ Έκδοση, ΚΑΤΑ ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ Δ.ΠΛΑΤΑΡΙΔΟΥ, Θεσσαλονίκη 1993.
• Τοκμακίδης Χρήστος, «Η κατασκευή της καινούργιας γέφυρας των Στουμπάνων», Νιάουστα αρ.165, Δεκέμβριος 2018, σελ.10-13.
• Τρικούπης Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τόμος Β, Λονδίνο 1854.
• Φιλιππίδης Νικόλαος, Η επανάσταση και η καταστροφή της Ναούσης, Αθήνα 1881.
• Χατζηιωάννου Νικόλαος, Οι μαρτυρίες του χαλασμού της Νάουσας, Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Νάουσα 2010.
• [ΒΔ.17/8./1955 ΦΕΚ 240/Α/3-9-1955].