Σημασιολογία

Αυτό το λήμμα αφορά τη σημασιολογία στα πλαίσια της γλωσσολογίας. Για τον κλάδο της θεωρητικής πληροφορικής, δείτε: τυπική σημασιολογία των γλωσσών προγραμματισμού.

Η σημασιολογία ορίζεται ως:

i) Ο κλάδος της γλωσσικής επιστήμης που εξετάζει την σημασιολογική δομή της/μιας γλώσσας (γενικότερη έννοια).

ii) Ο γραμματικός τομέας που, παράλληλα με την Μορφοσύνταξη την Φωνητική και την Φωνολογία, αναλύει την σημασία των λέξεων και ερμηνεύει (Ερμηνευτική σημασιολογία) την σημασιολογική δομή των προτάσεων, ή, παράγει (Γενετική σημασιολογία) εξ ολοκλήρου τις προτάσεις με βάση αρχικά καθολικά σημασιολογικά σχήματα (ειδικότερη έννοια).

Ορολογία

Πρώτος ο Reisig χρησιμοποίησε τον όρο σημασιολογία (Semasiologie) για να δηλώσει τον κλάδο της επιστήμης που εξετάζει τις σημασίες των λέξεων. Έπειτα ο γάλλος σημασιολόγος Breal χρησιμοποίησε τον όρο sémantique (αγγλ. semantics, γερμ. Semantik) απο το ελληνικό επίθετο σημαντικός ("ο σημαίνων" ή "ο έχων σημασία").

Το θηλυκό του επιθέτου σημαντική χρησιμοποιείται σε άλλους τομείς έρευνας γι' αυτό και στην Ελληνική χρησιμοποιείται ο όρος σημασιολογία.

Σημασία

Ανάλογα με την θεωρητική σκοπιά που βλέπει κανείς την σημασία καθορίζει και την έννοιά της, έτσι ώστε η ποικιλία των ορισμών είναι τεράστια. Έτσι οι γλωσσολόγοι "θα διαφωνούσαν λιγότερο" μ' έναν ορισμό της έννοιας της σημασίας της εξής γενικής μορφής:

Σημασία είναι το σύνολο των παραδειγματικών και των συνταγματικών σημασιολογικών σχέσεων που χαρακτηρίζουν κάθε λέξη.

Με άλλα λόγια, η θέση μιας λέξης στο σημασιολογικό σύστημα της γλώσσας και οι σχέσεις που αναπτύσσει χρησιμοποιούμενη στις συγκεκριμένες προτάσεις της ίδιας γλώσσας.

Εξέλιξη της Σημασιολογίας

Η μελέτη της σημασίας εμφανίζεται από την αρχαία ελληνική φιλοσοφική γραμματική και αργότερα στη γραμματική των τροπιστών (Modistae) του Μεσαίωνα, όμως η συστηματική σπουδή της είναι σχετικά πρόσφατη κατάκτηση της γλωσσολογίας. Τόσο η αρχαία και η μετέπειτα φιλοσοφική γραμματική όσο και η ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία, μελέτησαν την σημασία απο τελείως διαφορετική σκοπιά, απ' ό,τι η σύγχρονη σημασιολογία. Η παλαιότερη φιλοσοφική γραμματική έδωσε έμφαση στη σχέση των λέξεων (ως γλωσσικών σημείων) με τα αντικείμενα που σημαίνουν, δηλ. στη σχέση δηλώσεως (denotatio) και μάλιστα σε ονομασιολογικό επίπεδο παρά σε σημασιολογικό. Στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία ό,τι ενδιέφερε ήταν η μελέτη της μεταβολής των σημασιών των λέξεων και η αναζήτηση των αρχικών (ετυμολογικώς) σημασιών, που θεωρούνταν απαραίτητες για την επανασύνθεση των πρωτογλωσσών και στην μελέτη της ιστορίας των επιμέρους γλωσσών.

Όπως και σε κάθε κλάδο της γλωσσολογίας έτσι και τη σημασιολογία μπορούμε να εξετάσουμε τα γλωσσικά φαινόμενα κατά δύο τρόπους: διαχρονικώς και συγχρονικώς.

Διαχρονική Σημασιολογία

Η Διαχρονική Σημασιολογία, ή αλλιώς Ιστορική/συγκριτική Σημασιολογία, εξετάζει τις μεταβολές των σημασιών των λέξεων. Κυριότερος εκπρόσωπος είναι ο J.Breal, που πρώτος εντόπισε και περιέγραψε τις διαδικασίες με τις οποίες επιτελούνται οι μεταβολές στην σημασία των λέξεων. Τέτοιες διαδικασίες είναι οι ακόλουθες:
1) διεύρυνση/επέκταση σημασίας (élargissement de sens) π.χ. παιδεύω «ανατρέφω παιδιά» > «διδάσκω παιδιά» > «διδάσκω» (γενικά)/ «εκπαιδεύω» (και ζώα) τράπεζα «τραπέζι» > «τραπέζι συναλλαγών, πιστωτικό ίδρυμα»
2) στένωση/περιορισμός (réduction de sens) π.χ.κώπη «λαβή» > «κουπί»
3) μεταφορά (transfert de sens) εμφανίζεται με διάφορες μορφές:

α)ως απλή μεταφορική έννοια, π.χ. πόδι (ανθρώπου) > πόδι (τραπεζιού)

β)ως σχέση περιέχοντος – περιεχομένου, π.χ. χόρτος (κήπος) > χόρτο (πόα)

γ)ως μετωνυμία, π.χ. επωνυμία εργοστασίου Carlo et figlio > καριοφίλι (είδος όπλου)

4)ως μετασχηματισμός (déformation de sens), δηλαδή μεταβολή της σημασίας θετικά (mélioratif) ή αρνητικά (pejoratif), π.χ. απο το αρχαίο αγγλικό cwén «γυναίκα» (*g^wen-) προήλθαν οι λέξεις quean, «παλιογυναίκα» και queen «βασίλισσα».

Δείτε επίσης

• Τυπική σημασιολογία
• Φιλοσοφία της γλώσσας

Βιβλιογραφία (επιλεγμένη)

• Μπαμπινιώτης Γ. 1985: Εισαγωγή στη σημασιολογία (Αθήνα: Γ.Γκέλμπεσης)
• Breal M. 1970: Essai de sémanique. (science des significations). (Paris: Hachette).
• Carnap R. 1958: Introduction to semantics (1942) and Formalization of logic (1943). (Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press).
• Chomsky N. 1957: Syntactic Structures. (The Hague: mouton).
• Chomsky N. 1972: Studies on semantics in generative grammar. (The Hague: mouton).
• Chomsky N. 1975: Reflections on language (London: Temple Smith).
• Katz J. 1972: Semantic theory. (N.York: harper & Row Publ.).
• Lakoff G. 1971: On generative semantics. Βλ. Steinberg-Jakobovits (εκδ.): Semantics, 232-296
• Leech G. 1969: Towards a semantic description of English. (London: Longmans).
• Löbner S. 2003: Semantik. Eine Einführung. (Berlin: Walter de Gruyter).
• Lyons J. 1963: Structural semantics. An analysis of part of the vocabulary of Plato. (Oxford: Blackwell).
• Saussure F. 1916: The Course of General Linguistics (Cours de linguistique générale).
• Steinberg D.-Jakobovits L. (εκδ.), 1971: Semantics. (An interdisciplinary reader in philosophy, linguistics and psychology). (Cambridge: The Univ. Press).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Σημασιολογία Αρχειοθετήθηκε 2011-08-15 στο Wayback Machine., μάθημα "Υπολογιστική Γλωσσολογία", ΕΚΠΑ.
• Ηλεκτρονικός Κόμβος για την υποστήριξη των διδασκόντων την Ελληνική Γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
• The Linguist List (Αγγλικά)
• Language Log (Αγγλικά)
• Lingformant (Αγγλικά)