Ο Φρενίατρος

Ο Φρενίατρος

Συγγραφέας	Μασάντο ντε Ασσίς
Τίτλος	O alienista
Γλώσσα	Πορτογαλικά
Ημερομηνία δημοσίευσης	1882
Μορφή	διήγημα
LC Class	OL1003134W
δεδομένα ()

"Ο Φρενίατρος" είναι ο τίτλος μιας νουβέλας του μεγάλου Βραζιλιάνου συγγραφέα του 19ου αιώνα Ζουακίμ Μαρία Μασάντου ντε Ασσίς (1839-1908) που σατιρίζει και κριτικάρει την πολιτική φαυλότητα, την υπεροψία και τον δογματισμό των επιστημόνων, καθώς και την προδιάθεση των ακαλλιέργητων ανθρώπων να αποδέχονται άκριτα κάθε προσταγή και κάθε θέσφατο της επιστήμης (και πιο συγκεκριμένα της ιατρικής).

Η υπόθεση του έργου

Ο Συμεών Μπακαμάρτε, ιατρός και φρενολόγος σπουδασμένος στην Πάντοβα και στην Κοΐμπρα, επιστρέφει στη Βραζιλία και εγκαθίσταται στο Ιταγκουαΐ, μια κωμόπολη κοντά στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Προτείνει στο δημοτικό συμβούλιο της πόλης την ίδρυση ενός ασύλου στο οποίο θα συγκεντρωνόταν προς μελέτη και θεραπεία όλοι οι φρενοβλαβείς της περιοχής. Το φρενοκομείο ιδρύεται, και αρχικά εισάγονται σ' αυτό όλοι οι παράφρονες που μέχρι τότε είτε κυκλοφορούσαν ελεύθεροι στους δρόμους είτε, αν ήταν βίαιοι, περιοριζόταν σε ένα δωμάτιο του σπιτιού τους. Όμως μετά από κάποιο διάστημα, οι επιστημονικές μελέτες που διεξάγει με αφοσίωση ο Μπακαμάρτε τον πείθουν πως η έννοια της τρέλας έχει ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος απ' ό,τι πιστευόταν μέχρι τότε. "Η τρέλλα εθεωρείτο ένα νησί χαμένο στον ωκεανό της λογικής· αρχίζω να υποπτεύομαι πως πρόκειται για μια ήπειρο", λέει στον συνεργάτη και θαυμαστή του φαρμακοποιό.

Όσοι έχουν κάποια ιδιοτροπία ή κάποιο μοναχικό χόμπι, όσοι ξεφεύγουν από τα καθιερωμένα, όσοι λένε ψέματα, ερωτοτροπούν, είναι τσιγκούνηδες ή υπερβολικά γενναιόδωροι χαρακτηρίζονται παράφρονες και με απόφαση του Μπακαμάρτε κλείνονται στο άσυλο, πάντα με την ανοχή των δημοτικών αρχών που δεν τολμούν να εναντιωθούν στην αυθεντία της επιστήμης. Κάποια στιγμή μάλιστα, ο Μπακαμάρτε θα κλείσει στο φρενοκομείο και την ίδια του τη γυναίκα, όταν αυτή θα εκφράσει επιτέλους τη δυσαρέσκειά της για μια ζωή χωρίς χαρές και χωρίς συντροφική αγάπη.

Η επιστημονική τρομοκρατία του δεσποτικού φρενιάτρου πλανάται πλέον πάνω από το Ιταγκουαΐ. Όλοι φοβούνται ότι με την παραμικρή παρέκκλιση θα χαρακτηρισθούν παράφρονες και θα χάσουν την ελευθερία τους. Μέσα σ' αυτό το κλίμα μια μειοψηφία αποφασίζει να εξεγερθεί και να καταστρέψει το άσυλο. Επικεφαλής των εξεγερμένων τίθεται ο μπαρμπέρης Πορφίριου, με μοναδικό όμως απώτερο σκοπό να καταλάβει την εξουσία και να γίνει ο κυβερνήτης της πόλης. Τελικά, η εξέγερση, μετά από κάποια πρόσκαιρη επιτυχία, καταστέλλεται με επέμβαση του στρατού. Ο Πορφίριου και οι οπαδοί του οδηγούνται με τη σειρά τους στο φρενοκομείο, όχι επειδή ο Μπακαμάρτε θέλει να τους εκδικηθεί, αλλά επειδή πραγματικά πιστεύει ότι μόνον παράφρονες μπορούν να εξεγείρονται και να προσφεύγουν στη βία.

Ο φρενίατρος είναι πλέον ανεξέλεγκτος. Οι εισαγωγές θα συνεχισθούν με αυξανόμενο ρυθμό και σε λίγο ένας στους πέντε κατοίκους της πόλης θα βρεθεί έγκλειστος στο άσυλο. Τότε όμως έρχεται η ανατροπή. Ο Μπακαμάρτε αντιλαμβάνεται ξαφνικά και αναγνωρίζει ότι δεν μπορεί να είναι όλοι αυτοί τρελοί, αφού η τρέλα αφορά - σύμφωνα με την παράδοση και τα αξιώματα της επιστήμης του - μια μικρή μόνον μειοψηφία ανθρώπων. Δίνει λοιπόν εξιτήριο σε όλους τους μέχρι τότε εγκλείστους και αρχίζει να αναζητά την προς θεραπεία παράφρονα μειοψηφία, όχι πλέον μεταξύ των ιδιότροπων, των παράξενων, των μη-ισορροπημένων, αλλά μεταξύ αυτών που είναι προσαρμοσμένοι στα κοινωνικά πρότυπα λογικής και συμπεριφοράς, μετρημένοι, ισορροπημένοι και καθώς πρέπει. Στο άσυλο αρχίζουν να εισρέουν αυτοί που είναι απόλυτα σεμνοί, δίκαιοι, τίμιοι, ειρηνικοί και φιλαλήθεις. Και είναι πράγματι μια μικρή μειοψηφία.

Προς το τέλος του έργου, ο Μπακαμάρτε ανατρέποντας και πάλι τα πάντα θα φθάσει στην έσχατη επιστημονική του αλήθεια: ο μόνος πραγματικά παράφρονας είναι αυτός ο ίδιος. Κλείνεται έτσι μονάχος του στο άσυλο και πεθαίνει προσπαθώντας να αυτό-θεραπευθεί από αυτό που δεν μπορεί να προσδιορίσει.

"Ο Φρενίατρος" και η αντιψυχιατρική

Η καυστική νουβέλα του Μασάντου ντε Ασσίς γράφτηκε το 1881. Αρκετές δεκαετίες μετά, η αντιψυχιατρική θα ξαναδιατυπώσει και θα αναπτύξει τις αμφιβολίες και την κριτική του Μασάντου: Ποια είναι τα όρια μεταξύ φυσιολογικού και παθολογικού; Η αναγκαστική νοσηλεία των παραφρόνων συνιστά παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κατάχρηση εξουσίας; Είναι η τρέλα μια ασθένεια σαν τις άλλες; Από πού αντλεί η ψυχιατρική την εξουσία της και ποια είναι η διαπλοκή της με την πολιτική; Τελικά, ο ψυχίατρος θεραπεύει ή επινοεί την ψυχική αρρώστια; Φυσικά ο Μασάντου δεν δίνει συγκεκριμένη απάντηση σε όλα αυτά. Θέτει απλώς με χιούμορ και δηκτικότητα ορισμένα ερωτήματα που σε μεγάλο βαθμό δεν έχουν, μέχρι σήμερα, απαντηθεί ακόμη.