Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία

Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΟ -ή και ΚΑΛΟ) είναι ένα σύνολο κοινωνικοοικονομικών δραστηριοτήτων στον τομέα της παραγωγής, της συναλλαγής και της κατανάλωσης, οι οποίες έχουν σαν στόχο την κάλυψη και ικανοποίηση των αναγκών των οντοτήτων που τις ασκούν αλλά και της πλειοψηφίας του κοινωνικού συνόλου .

Ανήκει στις εννοιολογικές προσεγγίσεις του Τρίτου Τομέα ή τρίτου συστήματος.

Αυτός ο τομέας της οικονομίας αποτελείται από την Κοινωνική Οικονομία, την Αλληλέγγυα Οικονομία και τον Μη Κερδοσκοπικό Τομέα, σε αντιδιαστολή με την ιδιωτική οικονομία.

Η Κοινωνική Οικονομία και η Αλληλέγγυα Οικονομία, επειδή παρουσιάζουν μεγάλη επικάλυψη στην Ελλάδα, αναφέρονται και ως Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΟ). Είναι δύσκολο να αναφερθούν ξεχωριστά ή με εντελώς διακριτούς ορισμούς διότι τα εγχειρήματα ΚΑΟ που αναπτύχθηκαν μετά την κρίση είναι δύσκολο να διαχωριστούν, μιας και πολλά από αυτά έχουν χαρακτηριστικά και από τις δύο κατηγορίες.

Terence Faircloth [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons

Χέρια για την Αλληλεγγύη. Τα "Χέρια για την Ελευθερία" όπως αλλιώς λέγονται είναι μια τοιχογραφία πάνω σε μια πλευρά του κτιρίου της συνδικαλιστικής οργάνωσης ηλεκτρολόγων στην οδό West Monroe στη λεωφόρο Ashland στο Σικάγο του Ιλλινόις. Ο καλλιτέχνης Dan Manrique Arias ζωγράφισε αυτή την τοιχογραφία το 1997 στη νότια πλευρά του κτιρίου.

Ο όρος "αλληλέγγυα οικονομία" ταιριάζει περισσότερο σε πιο ριζοσπαστικά εγχειρήματα, τα οποία εμφανίστηκαν εντός ή στις παρυφές κοινωνικών κινημάτων όπως για παράδειγμα καταλήψεις βιομηχανικών εγκαταστάσεων στην Αργεντινή της πρόσφατης κρίσης.

Αντιθέτως, ο όρος "κοινωνική οικονομία" προέρχεται από την παραδοσιακή Ευρώπη, κυρίως από την ενδοχώρα, όπου ιστορικά οι συνεταιρισμοί έπαιξαν και παίζουν μεγάλο ρόλο. Εκεί, κατά την μεταφορντική περίοδο, πληθώρα ειδών ΚΑΟ εγχειρημάτων βρήκαν πεδίο στις κοινωνικές υπηρεσίες αφού το νέο οικονομικό σύστημα επέβαλε την αποχώρηση ή την φθίνουσα δράση των κυβερνητικών υπηρεσιών σε αυτά τα πεδία.

Τέλος, ο όρος "μη κερδοσκοπικός τομέας" εμφανίστηκε στις αγγλόφωνες περιοχές και αυτό που τον διαφοροποιεί από την ΚΑΟ είναι ότι συνδέεται με την ιδιωτική πρωτοβουλία. Βάζει σε δεύτερο πλάνο τη συλλογική διάσταση και θεμελιώνεται στην αποτυχία κράτους και αγοράς στην κάλυψη συγκεκριμένων κοινωνικών αναγκών.

Η Κοινωνική Οικονομία προσπαθεί να δώσει πρακτικές λύσεις για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό και το κάνει αυτό συνδιαλεγόμενη με πολιτικές και δράσεις του κράτους πρόνοιας.

Ακόμη, όλο και περισσότερο οι φορείς κοινωνικής οικονομίας δραστηριοποιούνται στο να καταπολεμήσουν το φαινόμενο της φτώχειας αλλά και τον κοινωνικό αποκλεισμό κάτι που πολλές φορές είναι αποτέλεσμα διαφορετικών ιδεολογικοπολιτικών προσεγγίσεων για το ρόλο του κράτους και της ΚΑΟ.

Εν κατακλείδι, τα εγχειρήματα Κοινωνικής Οικονομίας που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα δύο προαναφερθέντα ζητήματα συνήθως μπορούν να ταξινομηθούν σε αυτά:

• Που παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας, παίζοντας το ρόλο του υποχωρούντος κράτους πρόνοιας, κάτι που προτάσσεται και από το ίδιο το κράτος και τις πολιτικές του για την παροχή υπηρεσιών υγείας, πρόνοιας και ασφάλισης, με απώτερο σκοπό αρκετές φορές την είσοδο και ιδιωτικών εγχειρημάτων, κερδοσκοπικών συμφερόντων.

• Που προσδοκούν να αλλάξουν τις πολιτικές απασχόλησης από παθητικού τύπου μετριοπαθείς επιλογές σε δυναμικές πολιτικές απασχόλησης, όπου η έμφαση επιδιώκεται να δίνεται στην απασχολησιμότητα των ατόμων. Σε αυτές τις περιπτώσεις υλοποιούνται διάφορα προγράμματα και δράσεις συμβουλευτικής στήριξης, κατάρτισης και προώθησης στην απασχόληση.

.

Η Αλληλέγγυα Οικονομία συμπεριλαμβάνει όλες εκείνες τις οικονομικές δραστηριότητες που έχουν σαν σκοπό να εκδημοκρατίσουν την οικονομία μέσω της μεγαλύτερης και αμεσότερης συμμετοχής των κοινωνικών υποκειμένων. Ο χαρακτήρας τους είναι διττός:

• Ενυπάρχει ο οικονομικός τους ρόλος που τις κάνει να προσπαθούν συνάψουν οικονομικές σχέσεις οικονομικής μεν φύσεως αλλά που λαμβάνουν υπόψη αρχές αλλόκοτες για την συμβατική οικονομία, όπως την αμοιβαιότητα και την αναδιανομή του κράτους σε συνδυασμό με αντλούμενους πόρους από την αγορά ·

• Αλλά διατηρώντας και εξέχοντα πολιτικό ρόλο αφού επιδιώκουν να παραγάγουν πολιτική από τη βάση, δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες να γίνει αυτό, επιδιώκοντας να έχει δημόσιους χώρους που να μπορούν να συζητηθούν ποικίλα θέματα τέτοιου ενδιαφέροντος.

Αρχή των εγχειρημάτων αυτών είναι ότι: Αν υπάρχει ατομική ευημερία δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι θα υπάρχει υποχρεωτικά και συλλογική. Αντιθέτως, αν υπάρχει συλλογική ευημερία, τότε αυτή θα συντελέσει να υπάρξει και ατομική ευημερία

   «Όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του»».

Η Κοινωνική Οικονομία από την άλλη, συμπεριλαμβάνει αυτές τις οικονομικές δραστηριότητες που διεξάγονται από επιχειρήσεις, κυρίως συνεταιρισμούς αλλά και άλλες νομικές οντότητες, οι οποίες διακατέχονται από τις κάτωθι αρχές:

• Η προτεραιότητα δίνεται στα μέλη και την κοινότητα και στις υπηρεσίες που παρέχονται σε αυτούς και όχι μόνο στην κερδοφορία.

• Η διοίκηση διέπεται από αυτονομία,

• Οι λήψεις αποφάσεων προκύπτουν ύστερα από δημοκρατικές διαδικασίες,

• Δίνεται προβάδισμα στα μέλη και στην παρεχόμενη εργασία κατά την διανομή των κερδών, και όχι στο κεφάλαιο.

Στην πράξη, είναι σαφές ότι είναι δύσκολο να διαχωριστούν τα εγχειρήματα στις προηγούμενες κατηγορίες φορέων και λειτουργιών.

Για την ΚΑΟ υπάρχουν 2 διαφορετικές προσεγγίσεις, η θεσμική και η κινηματική, ενώ ο Καβουλάκος (2018) επιχειρεί να διατυπώσει μία συνθετική αντίληψη.

Συγγενείς χώροι

Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και άλλοι χώροι όπως π.χ. το συνεταιριστικό κίνημα, τα κοινά (commons), το κίνημα της αυτάρκειας, η από-ανάπτυξη, η ομότιμη παραγωγή (p2p networks), τα αλληλέγγυα χρηματοδοτικά εργαλεία και τα ταμεία αλληλοβοήθειας, το αλληλέγγυο εμπόριο, η ανταλλακτική οικονομία, τα εγχειρήματα εργασιακής αυτοδιαχείρισης και οι ανακτημένες επιχειρήσεις. Τα παραπάνω δεν ταξινομούνται αυτούσια σαν ΚΑΟ εγχειρήματα, αλλά σίγουρα βρίσκονται σε διαλογική συζήτηση με την ΚΑΟ και ανταλλάσουν ιδέες, πόρους, τεχνικές και βέλτιστες πρακτικές με σκοπό την βελτίωση. Το σίγουρο είναι ότι αυτοί οι συγγενείς χώροι μοιράζονται κατά ένα τρόπο ένα κοινό όραμα, με άλλα από αυτά να επικεντρώνονται στον αντίκτυπο που θα έχουν στην κοινότητα ή την κοινωνία αλλά και στην προώθηση της συλλογικότητας, ή τα κοινά σε θέματα περίφραξης και περιορισμού της αυθαίρετης ιδιωτικής ιδιοκτησίας, στην άμεση δημοκρατία ή και στον κοινοτισμό.

Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία είναι στην ουσία, ένας διαρκής πειραματισμός, που βρίσκεται σε εξέλιξη και αναπτύσσει ένα διαφορετικό μοντέλο, ένα αναδυόμενο σύστημα μέσω αλληλοκαλυπτόμενων δικτύων που αναπτύσσονται, αλλά και της νέας ηθικής που θέλει να παράγει, όπως και των ιδεών που αναπτύσσονται στα σπλάχνα της.

Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και Αναπαραγωγική Εργασία

Βασικό χαρακτηριστικό της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας είναι το γεγονός ότι οι πρακτικές και οι δράσεις της αποστασιοποιούνται από τον καπιταλισμό και το κράτος. Η θεωρία της Silvia Federici, λοιπόν, επιχειρεί να αποδομήσει τις πτυχές του καπιταλισμού από τη σκοπιά του φύλου. Έχοντας ως βάση το νοικοκυριό και την απλήρωτη γυναικεία αναπαραγωγική εργασία, η συγγραφέας υποστήριξε ότι η εμφάνιση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σήμανε την απαξίωση της κοινωνικής θέσης των γυναικών.

Ο όρος αναπαραγωγική εργασία, σύμφωνα με την ίδια , δεν αναφέρεται μόνο στην πράξη της γέννησης αλλά συμπεριλαμβάνει και όλες αυτές τις καθημερινές δραστηριότητες οι οποίες είναι απαραίτητες για την αναπαραγωγή της ίδιας της ζωής: πρωτίστως, συμπεριλαμβάνει τις «δουλειές του σπιτιού», όπως για παράδειγμα, το μαγείρεμα, το καθάρισμα, το πλύσιμο των ρούχων και των πιάτων αλλά και την ανατροφή των παιδιών. Επιπροσθέτως, ο όρος αυτός αφορά και την φροντίδα του περιβάλλοντος καθώς και άλλες δραστηριότητες που αναπαράγουν τον πολιτισμό και την γνώση.

Στο νέο χρηματικό καθεστώς που επέβαλλε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής κατά την διάρκεια του 19^ου αι., μόνο η παραγωγή για την αγορά θεωρείτο δραστηριότητα που παρήγαγε αξία, ενώ η αναπαραγωγή των εργατών έπαψε να θεωρείται καν εργασία. Συνεπώς, η οικονομική σημασία της αναπαραγωγικής εργασιακής δύναμης έγινε αόρατη ∙ μετατράπηκε σε κάτι, που όχι μόνο είναι «φυσικό» να κάνουν οι γυναίκες, αλλά αντλούν και ευχαρίστηση από αυτό. Η λειτουργία επομένως των γυναικών ως άμισθων εργαζόμενων στον οικιακό χώρο οδηγεί στον έμφυλο καταμερισμό εργασίας, στην διαφοροποίηση των εμπειριών ανδρών-γυναικών και στην διάκριση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας.

Λαμβάνοντας τα παραπάνω υπόψη, γίνεται κατανοητό ότι ο χώρος της ΚΑΟ και το έργο της Federici μοιράζονται πολλά κοινά στοιχεία. Η σημαντικότερη ομοιότητα είναι η προσπάθεια ανάδειξης των ποικίλων οικονομικών δραστηριοτήτων στην αγορά. Με την «μεταφορά του παγόβουνου» των Gibson -Graham  τονίζεται ότι ναι μεν η συμβατική έμμισθη απασχόληση είναι το εμφανές, αλλά κάτω από αυτό υπάρχει ένα μεγάλο σύνολο αόρατων οικονομιών, όπως η αναπαραγωγική εργασία των γυναικών, το οποίο θεωρείται υποδεέστερο. Άρα, στόχος και των δύο προσεγγίσεων είναι η έμφαση στο γεγονός ότι στην οικονομία δεν υπάρχει μόνο η έμμισθη απασχόληση και ότι αξία εν τέλει δεν έχει μόνο η συμβατική εργασιακή σχέση εργοδότη-εργαζόμενου. Αξία, τόσο για το πλαίσιο της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας όσο και για τις γυναίκες, οι οποίες επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος της «οικιακής εργασίας» έχει η συλλογικότητα, η ελευθερία, η ισότητα και να νιώθουν τα ίδια τα άτομα ευχαρίστηση μέσα από οποιαδήποτε ενασχόληση.

Επιπλέον, βασική μέριμνα των δύο θεωρήσεων είναι να προάγουν την ισοτιμία των σχέσεων. Οι γυναίκες στην Ελλάδα, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση του 2008, συμμετέχουν σε αντισυμβατικές πολιτικές δράσεις και δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης ∙ δημιουργούν δομές  μακριά από τον κρατικό μηχανισμό και συνεπώς από την δημόσια- ανδρική σφαίρα δράσης. Η αναπαραγωγική εργασία, σε αυτό το πλαίσιο λειτουργίας, παύει να αποτελεί ιδιωτική υπόθεση, τα ζητήματα της καθημερινότητας αναδεικνύονται και το προσωπικό γίνεται πολιτικό. Έτσι, οι γυναίκες, μέσω της συμμετοχής τους σε εναλλακτικού τύπου οικονομικές δραστηριότητες, αποκτούν ισχύ και εναντιώνονται στην πατριαρχία, η οποία αποτελεί τον θεμέλιο λίθο του καπιταλισμού.

Τέλος, τόσο ο χώρος της ΚΑΟ όσο και το έργο της Federici οραματίζονται έναν διαφορετικό κόσμο. Το πρώτο βήμα για την επίτευξη αυτού του στόχου, σύμφωνα με τις Gibson-Graham, είναι η επανεξέταση του διαφορετικού έξω από δυαδικές και ιεραρχικές δομές, όπως άνδρας-γυναίκα, δημόσιος-ιδιωτικός, ισχυρός-αδύναμος. Με την ανάδειξη λοιπόν εναλλακτικών πρακτικών, παύουν ορισμένες να θεωρούνται αδιαπραγμάτευτες και δεδομένες, τα νοήματα αλλάζουν και η συμβατική ταυτότητα της οικονομίας αποδομείται. Η παραμελημένη κοινότητα γίνεται ηθικός και πολιτικός χώρος αποφάσεων, όπου σημασία έχει η συλλογική δράση και η αλληλεπίδραση του τοπικού επιπέδου με όλα τα υπόλοιπα. Ομοίως, η Federici ισχυρίζεται ότι η λύση είναι η επανάκτηση του ελέγχου πάνω στις υλικές συνθήκες της παραγωγής των ανθρώπινων όντων και η δημιουργία νέων μορφών συνεργασίας για την φροντίδα των ηλικιωμένων και των αρρώστων, την ανατροφή των παιδιών και την φροντίδα του οικοσυστήματος. Υπό αυτό το πρίσμα, οι άνθρωποι θα είναι σε θέση να κατανοήσουν την βαθιά σχέση που υπάρχει μεταξύ του νοικοκυριού, της έμμισθης απασχόλησης, του περιβάλλοντος, του πολιτισμού και της γνώσης. Για να μπορέσουμε λοιπόν να ζήσουμε σε έναν κόσμο από κοινού χωρίς φύλο, θα πρέπει η ίδια η θεώρηση και ο τρόπος ύπαρξης του κόσμου να αλλάξει ριζικά.

---

Παραπομπές

[1] Κάρολος- Ιωσήφ Καβουλάκος και Γιώργος Γριτζάς, Εναλλακτικοί οικονομικοί και πολιτικοί χώροι Κοινωνικά κινήματα και χωρική ανάπτυξη, ΣΕΑΒ, Αθήνα, 2015, σελ. 16.

[2] Silvia Federici, Ο κάλιμπαν και η μάγισσα: γυναίκες, σώμα και πρωταρχική συσσώρευση, μτφρ Ίρια Γραμμένου, Λία Γυιόκα, Παναγιώτης Μπίκας, Λουκής Χασιώτης, Εκδόσεις των ξένων, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ. 21.

[3] Silvia Federici, The means of Reproduction, Interview with Silvia Federici by Lisa Rudman and Marcy Rein, Race, Poverty and The environment, 19 (2), 2012, σελ. 55.

[4] Silvia Federici, Ο κάλιμπαν…, σελ. 113.

[5] Silvia Federici, Wages Against Housework, Falling Wall Press and the Power of Women Collective, Bristol, 1975.

[6] Silvia Federici, Ο κάλιμπαν…, σελ. 158.

[7] Κάρολος-Ιωσήφ Καβουλάκος και Γιώργος Γρίτζας, Εναλλακτικοί….., σελ. 78.

[8] Yota Papageorgiou, Vasiliki Petousi, Gender resilience in times of economic crisis: Findings from Greece, Partecipazione e Conflitto, 11(1), 2018, σελ. 145-174.

[9] Silvia Federici, Ο κάλιμπαν…, σελ. 20.

[10] Κάρολος-Ιωσήφ Καβουλάκος και Γιώργος Γρίτζας, Εναλλακτικοί….., σελ. 78-79.

[11] Κάρολος-Ιωσήφ Καβουλάκος και Γιώργος Γρίτζας, Εναλλακτικοί….., σελ. 82.

[12] Silvia Federici, Ο κάλιμπαν…, σελ. 18.

[13] David Bollier, Κοινά: Μια σύντομη εισαγωγή, Angelus Novus, Αθήνα, 2016, σελ. 144.