Ιταλική Ρασιοναλιστική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα

Η ιταλική κατοχή των Δωδεκανήσων την περίοδο 1912-1943, άφησε έντονο το αποτύπωμά της στο περιβάλλον των νησιών στους τομείς της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής. Οι πολεοδομικές επεμβάσεις περιλάμβαναν την αναδιαμόρφωση των ιστορικών κέντρων, τη βελτίωση του οδικού δικτύου, την επέκταση ή και επανασχεδίαση του πολεοδομικού ιστού. Η αρχιτεκτονική-σε επίπεδο κτιρίου- είχε ως στόχο τη δημιουργία δημόσιων κτιρίων με συμβολική αξία και άμεση αναγνωρισιμότητα, δηλαδή σημείων αναφοράς στο αστικό τοπίο.

Η ιταλική αρχιτεκτονική δημιουργία στα Δωδεκάνησα διακρίνεται σε δύο περιόδους, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές αντιλήψεις και επιλογές στο χώρο της αρχιτεκτονικής δύο γενικών διοικητών, του Μάριο Λάγκο (Mario Lago, 1924-1936) και του Cesare Maria de Vecchi (1936-1941).

• 1Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ( 1924-1936): Υιοθέτηση ενός ιδιαίτερου στυλ με ιστορικές αναφορές, το οποίο θα εξέφραζε την αναβίωση της δυτικής αρχιτεκτονικής και θα εξασφάλιζε την ιδεατή συνέχεια στη μακρινή αρχιτεκτονική της ιπποτοκρατίας.

Η πρώτη σημαντική πρωτοβουλία του Μάριο Λάγκο ήταν η ανάθεση στον αρχιτέκτονα Φλορεστάνο Ντι Φάουστο (Florestano di Fausto) της σύνταξης ενός ρυθμιστικού σχεδίου αναβίωσης και επέκτασης της πόλης της Ρόδου, με στόχο τη χωροθέτηση των δημόσιων κτιρίων και των περιοχών κατοικίας των Ιταλών εποίκων. Ο Φ. Ντι Φάουστο στην πρότασή του περιλαμβάνει τη χωροθέτηση του νέου διοικητικού κέντρου της πόλης Φόρο Ιτάλικο (Foro Italico), με μία σειρά από κτίρια που σχεδιάζει ο ίδιος, εκτός του παραδοσιακού πυρήνα και κατά μήκος της δυτικής ακτής (ακτή Μανδρακίου), στα οποία συγκεντρώνονται όλες οι δημόσιες υπηρεσίες. Aυτά είναι η Νέα Αγορά (σημερινή αγορά επίσης), η Τράπεζα της Ιταλίας (σήμερα Τράπεζα της Ελλάδος), η Ιταλική Λέσχη (σημερινό ζαχαροπλαστείο Ακταίον), τα Δικαστήρια, το Διοικητήριο (σήμερα η Νομαρχία), το Ταχυδρομείο (σήμερα επίσης ΕΛΤΑ) και στο κέντρο το Μέγαρο του Φασισμού Casa del Fasciο. Σε αρκετά από τα πρώτα κτίρια της ιταλικής διοίκησης, η αναγέννηση, ο μανιερισμός και ο νεοκλασσικισμός θα αποτελέσουν τις κύριες αναφορές του. Ωστόσο, ο αρχιτέκτονας ακολουθεί μία κριτική και αφαιρετική διαδικασία ανασύνθεσης και προσαρμογής στις ανάγκες της επιδιωκόμενης, συμβολικής αρχιτεκτονικής. Μερικά ακόμη κτίρια του Φάουστο με τα χαρακτηριστικά αυτά είναι οι στρατώνες Regina και Prinzipe (1924-1926), το Μέγαρο Διεύθυνσης Δημοσίων Έργων (1928) και τα δικαστικά μέγαρα της Κω ( 1926) και της Ρόδου (1924).

Στη συνέχεια, πρώτος ο Φ. Ντι Φάουστο και μετά ο Pietro Lombardi, ενσωματώνουν στα έργα τους στοιχεία από τις διάφορες ιστορικές περιόδους του νησιού και ιδιαίτερα από αυτές που προσέφεραν μεγαλύτερο πεδίο επιλογών ή ήταν άμεσα συνδεδεμένες με την ιταλική παρουσία. Με τον τρόπο αυτό αρχίζει η σταδιακή ένταξη στη δημόσια αρχιτεκτονική στοιχείων από το βυζαντινό, ενετικό ή ισλαμικό παρελθόν της πόλης και με ιδιαίτερη επιρροή από την εποχή των Ιωαννιτών ιπποτών. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα δύο διοικητήρια της Ρόδου (1926-27) και της Κω (1927-29), επίσης έργα του Φάουστο. Η νέα αρχιτεκτονική που δημιουργείται συνδυάζει ενετικά και γοτθικά στοιχεία με διακοσμητικά μοτίβα από τη λαϊκή τέχνη των Δωδεκανήσων και με δάνεια από την παράδοση γειτονικών αραβικών μεσογειακών κρατών. Αποκορύφωμα αυτής της αρχιτεκτονικής αποτελεί το ξενοδοχείο των Ρόδων (1925-27) του Φ. Ντι Φάουστο. Το 1932 ο R. Petracco θα σχεδιάσει τη συνοικία της Νέας Αγοράς, ενώ τα Λουτρά της Καλλιθέας (1928-30) αποτελούν το πιο επιτυχημένο και μοναδικό υλοποιημένο έργο του P. Lombardi, το οποίο πλησιάζει περισσότερο τις αρχές του ρασιοναλισμού και του αρ ντεκό (Art Deco) που αναπτύσσονται την ίδια περίοδο στην Ιταλία.

• 2Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1936-1941): «Εξαγνισμός» της αρχιτεκτονικής ενάντια στο μορφολογικό πλουραλισμό της προηγούμενης περιόδου.

Ο νέος διοικητής των Δωδεκανήσων, o De Vecchi (1936-41), πρώην διοικητής της Σομαλίας και υπουργός παιδείας του Μουσσολίνι, αποκτώντας απόλυτη στρατιωτική και πολιτική εξουσία στην περιοχή, έχει ως μόνη φιλοδοξία να προσδώσει στη Ρόδο τα χαρακτηριστικά μιας επαρχίας αντάξια της νέας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Προχωρά, έτσι, σε μια εκστρατεία «εξαγνισμού» της αρχιτεκτονικής του προκατόχου του. Μια σειρά κτίρια που σχεδιάστηκαν με εμφανείς «ανατολίζουσες» επιρροές και αναφορές στο μουσουλμανικό παρελθόν της πόλης, γοτθικά τόξα και διακοσμητικά αραβουργήματα στις όψεις των κτιρίων, καθαρίζονται και επενδύονται με πωρόλιθο, ή απλώς με επίχρισμα που τον μιμείται. Τα διασημότερα θύματα της αρχιτεκτονικής αυτής ήταν το Ξενοδοχείο των Ρόδων, το Δικαστικό Μέγαρο, το Μέγαρο του Φασισμού και η Ιταλική Λέσχη (Circolo Italia, A. Bernabiti, 1937). Τα νέα δημόσια κτίρια που οικοδομούνται χαρακτηρίζονται από μνημειώδη κλίμακα, αυστηρή συμμετρία και τη συνύπαρξη του κλασικού και του μοντέρνου. Αυτός ο «μοντέρνος κλασικισμός» αφαιρεί όλα τα στοιχεία των ενδιάμεσων ιστορικών περιόδων και εκφράζει απόλυτα την αρχιτεκτονική του «κατακτητή». Η περίοδος του De Vecchi, παρά της τροποποιήσεις που επέβαλε για την εξυπηρέτηση της νέας πολιτικής, προώθησε ένα ρασιοναλισμό περισσότερο μεσογειακό παρά μητροπολιτικό. Αντιπροσωπευτικότερο δείγμα αυτής της αρχιτεκτονικής αποτελεί το θέατρο Puccini στη Ρόδο (A. Bernabiti, 1936-37).

• ΤΟ PORTO LAGO ΤΗΣ ΛΕΡΟΥ

Η μεγαλύτερη πολεοδομική επέμβαση των Ιταλών στα Δωδεκάνησα εντοπίζεται στο νησί της Λέρου. Η Λέρος, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, επιλέχθηκε για την εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων. Στον όρμο Λακκί, το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της μεσογείου, κατασκευάσθηκε ναύσταθμος. Για την εξυπηρέτηση της ανάγκης για χώρους κατοικίας των αξιωματικών και των οικογενειών τους, η ιταλική διοίκηση ίδρυσε μια νέα πόλη που ονομάστηκε Porto Lago. Το σχέδιο που εφαρμόσθηκε τοποθετούσε τις κεντρικές λειτουργίες – διοίκηση, αγορά, υπηρεσίες, πολιτισμός – στο κέντρο του οικισμού, δημιουργώντας περιφερειακά ζώνες κατοικίας των στρατιωτικών βαθμοφόρων. Στο σχεδιασμό της νέας πόλης οι αρχιτέκτονες R.Petracco και A.Bernabiti κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα εξαιρετικό σύνολο μεσογειακού Ρασιοναλισμού, τόσο σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού όσο και σε επίπεδο αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Ανάμεσα στα έργα τους, σημαντικότερα κρίνονται τα κτίρια του διοικητικού κέντρου του Porto Lago, με τα οποία επιτυγχάνεται η ταύτιση του μοντέρνου με το Αιγαίο. Αποτελούν το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα μεσογειακού ρασιοναλισμού στον ελληνικό χώρο, ενώ πιστοποιούν τη σημασία που αυτός αποδίδει στο χρώμα και τα διαφορετικά υλικά.

• ΠΗΓΕΣ:

• Βασίλης Κολώνας, Ιταλική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα (1912-1943)
• Σαραντάκου Έφη, Αρχιτεκτονική της ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα, 2005
• http://www.ime.gr/fhw/