Ανατροπή της ψευδούς και αντιθέου φραγμασωνικής πίστεως

Η Ανατροπή της ψευδούς και αντιθέου φραγμασωνικής πίστεως είναι προπαγανδιστικό αντιμασονικό έργο του Αγάπιου Κολυβά Παπαντωνάτου, γραμμένο το 1782. Το χειρόγραφο έχει πλήρη τίτλο: Βιβλίον καλούμενον “Ανατροπή της ψευδωνύμου και αντιθέου φραγμασωνικής πίστεως”, διαιρεθέν μεν εις κεφ. δώδεκα, συνταθέν δε παρεμού εν ιερομονάχοις Αγαπίου Κωλυβά του Παπαντονάτου καλουμένου εκ της νήσου Κεφαλληνίας, ευρισκομένου κατά την ενταύτα Κωνσταντινούπολιν^. αψπβ' εν μηνί Οκτωμβρίου ιη΄ [sic]. Σώζεται ως έγγραφο σε κώδικα (αρ. 18) της Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου στο Άγιον Όρος. Ο κώδικας είναι χαρτώος, σε σχήμα 8ο μεγάλο, σε καλή κατάσταση και η στάχωση είναι νεώτερη του 19ου αιώνα. Έχει δομή που χωρίζεται σε Προοίμιον, κυρίως έργο με 12 κεφάλαια και επίλογο.

Ο συντάκτης του έργου

Το έργο υπογράφεται από τον εν ιερομονάχοις Αγάπιο. Το πλήρες όνομά του ήταν Αγάπιος Κολυβάς Παπαντωνάτος και καταγόταν από την Κεφαλλονιά. Το έργο συντάχθηκε στη Θεραπεία, προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Πιθανώς ανήκε στον κύκλο των μαθητών του Βικέντιου Δαμοδού. Σε χειρόγραφο που αγόρασε από τον Κεφαλονίτη ιερέα Παναγή Φραγκάτο τον Ιούνιο του 1752 πληροφορούμαστε πως υπογράφει ως Γεράσιμος Κολυβάς-Παπαντωνόπουλος. Το πιθανώτερο είναι να σπούδασε και μεγάλωσε στο γενέθλιο νησί του, ενώ φαίνεται ότι επισκέφθηκε την Κέρκυρα, όπου αναφέρεται πως έζησε μια θαυματουργική θεραπεία του Αγίου Σπυρίδωνα.

Ο Αγάπιος Κολυβάς Παπαντωνάτος είναι γνωστός ως γραφέας αγιορειτικών κωδίκων. Έργα του Αγαπίου είναι τα εξής: Βιβλίον καλούμενον Ψυχοτρόφος, συνταγμένο to 1773. Επίσης Κεφάλαια της κατά Χριστόν Ηθικής^. η Μεταφυσική, έργο του Βικέντιου Δαμοδού, γραμμένο το 1786. Επιπλέον, τον βρίσκουμε να αγοράζει στις 3 Ιουνίου 1752 χειρόγραφο του Γεράσιμο Βλάχου που περιείχε δύο αντιρρητικά έργα του με τίτλους, Κατά Ιουδαίων και Περί της του Μωέμεθ θρησκείας και κατά των Τούρκων, το οποίο είχε περιέλθει στον Κεφαλλήνα ιερέα Γεράσιμο Φραγγάτο.

Οι συνθήκες συγγραφής του έργου

Η συγγραφή του ολοκληρώθηκε μέσα σε 47 ημέρες, στις 26 Νοεμβρίου 1782. Η αρχή έγινε στις 10 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς. Το κείμενο αντιγράφηκε εκ νέου από τον συντάκτη του στις 14 Απριλίου 1783. Οι πηγές της πληροφόρησής του ήταν τέκτονες της Κωνσταντινούπολης. Τυπικό των τεκτόνων που κυκλοφορούσε στην πόλη την εποχή του και από ιταλικούς όρους που χρησιμοποιεί, π.χ. τζίρο ντε τέστα, ηντράδα, λοτταρία, μποτενίγια ίσως είχε υπόψιν του ιταλικά κείμενα της περιόδου και Ιταλούς της Κωνσταντινούπολης.

Περιεχόμενο

Το έργο συνιστά μια καταγραφή συζητήσεων με κάποιον τέκτονα πριν από το 1782-1783. Πιθανώς επρόκειτο για μια ομιλία η οποία λόγω της έκτασής του πρέπει να πραγματοποιήθηκε σε αρκετές συναντήσεις. Σκοπός της ήταν η νουθεσία και η προστασία των Χριστιανών της Κωνσταντινούπολης από τον τεκτονισμό. Είναι έργο κατηχητικό και ποιμαντικό: θέλει να προστατεύσει το ορθόδοξο ποίμνιο αλλά και να νουθετήσει τους πρώην χριστιανούς μασόνους να μετανοήσουν και να επανέλθουν στην προηγούμενη πίστη τους.

Επρόκειτο για μια εκλαϊκετική απάντηση εμπλουτισμένη με αγιογραφικά χωρία και όρους απέναντι στον τεκτονισμό. Η λαϊκότητα του ύφους του φαίνεται από φράσεις όπως σφάκελα, πτύσιμον που σας χρειάζεται, τις απευθυνόμενες κατάρες προς τους μασώνους. Για τη Μασονία, ο Παπαντωνάτος αναφέρει την επιθυμία τους να κτίσουν ένα Ναό του ανθρώπου, δηλαδή να οικοδομήσουν ψυχικώς τον άνθρωπο. Μιλάει για την μυστικότητα των μασόνων. Τους συσχετίζει με την μαγεία, ενώ διαψεύδει την ηθική τους, αφού οι αγαθοεργίες τους είναι ψεύτικες. Ο μασονισμός βρίσκεται στον αντίποδα του Χριστιανισμού και τον χαρακτηρίζει ως θρησκεία, παρόλο που είναι άθεος διότι απορρίπτει τον αληθινό Θεό, τον Ιησού Χριστό (τους χαρακτηρίζει αρνησίθεους).

Στο πλαίσιο παραπλάνησης των ανθρώπων και επέκτασής του ο μασονισμός συμπεριλαμβάνει όλες τις θρησκείες. Επιχειρεί την ταύτιση της μασονίας με τους Εβραίους, ενώ μιλάει για τη σχέση τους με τους Ιππότες της Μάλτας, πρώην Ναΐτες. Οι απαρχές του τεκτονισμού τοποθετούνται από τον συντάκτη του έργου στα 1652-1653 περίπου ως έναρξη της σκωτικής μορφής της Μασωνίας. Δίνει πληροφορίες σχετικά με τη μύηση ενός αρχάριου Μασώνου, για τα διακριτικά και συμβολικά σημεία των Τεκτόνων, τα χρησιμοποιούμενα όργανά τους, τους ναούς τους, τα τάγματά τους, την ιεραρχία τους, τις τάξεις χειροτονίας τους και πως τελούσαν μυήσεις την νύχτα, τις αλλαγές των ονομάτων τους. Τέλος, αναφέρει πως τελούσαν θυσίες παιδιών γυναικών εκπορνευομένων αγνώστου πατρός ώστε να μην τα αναζητήσει κανένας.

Χαρακηριστική είναι η πολεμική που εξαπολύει στον Βολταίρο, τον οποίο θεωρεί δια των συγγραφών του θεμελιωτή του τεκτονισμού και ευαγγελιστήν του σκότους. Επίσης, τον χαρακτηρίζει άπιστο και αντίθεο και ωσάν ένα κτήνος άλογον ως ο διάβολος. Η πολεμική αυτή σε βάρος των βολτεροφρόνων του 18ου αι. εντάσσεται στην παλαμική πολεμική σε βάρος της φιλοσοφικής σύλληψης του Θεού, η οποία αναβίωσε στο πλαίσια του κολλυβαδισμού και του νεοησυχασμού.

Η σημασία του έργου

Η σημασία της Ανατροπής της ψευδούς και αντιθέου φραγμασωνικής πίστεως έγκειται στο ότι αποτελεί την πρώτη αναίρεση του Μασoνισμού από εκπρόσωπο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, είναι μια μαρτυρία σχετικά με το τι πίστευε και πώς είχε προσλάβει ένας μέσος ορθόδοξος πιστός της εποχής το μασονισμό. Στο πόνημα αποτυπώνεται το ύφος του λαϊκού κηρύγματος της εποχής από έναν μέτριας παιδείας κληρικό, που παρουσιάζεται ως πνευματικός καθοδηγητής του ποιμνίου του. Επιπλέον, η ιστορική αναδρομή που επιχειρεί για τον μασονισμό, το κατατάσσει στην πρώτη απόπειρα συγγραφής μιας συνοπτικής ιστορίας του στα ελληνικά. Η πολεμική που εξαπολύει σε βάρος του Βολταίρου κάνει το κείμενό του να είναι το παλιότερο αντιβολταιρικό έργο στην Ορθόδοξη Ανατολή. Τέλος, είναι ένα από τα πρώτα κείμενα όπου χρησιμοποιείται ο όρος φραγμασωνία και εντάσσεται στην κολλυβαδική και νεοησυχαστική παράδοση.

Πηγές

• Αγάπιος Κολυβάς Παπαντωνάτος (2007). Κατά μασόνων. Ανατροπή της φραγμασωνικής πίστεως (1782). (Εκδοτική φροντίδα: π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός και Χαράλαμπος Μηνάογλου). Τρίκαλα - Αθήνα: Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις. ISBN 978-960-6683-10-7.  Η έκδοση περιλαμβάνει και τα ακόλουθα:
  • π. Μεταλληνός και Μηνάογλου (2007a). «Προλεγόμενα». σελίδες 7–23. 
  • π. Μεταλληνός και Μηνάογλου (2007b). «Σχόλια». σελίδες 267–271. 

• Αλισανδράτος, Γεώργιος Γ. (1986). «Παναγής ιερεύς Φραγκάτος, βιβλιογράφος και νοτάριος Κεφαλληνίας (18ος αι.) (και αναφορά στην Τάργα της πίστεως της Ρωμαϊκής Εκκλησίας». Κεφαλληνιακά Χρονικά 5: σελ. 33-73. 

• Λάμπρος, Σπυρίδων (1888). Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων (pdf). Α΄-α΄. Αθήνα: Τυπογραφείον Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2016. 

• Μανούσακας, Μανούσος (1954). «Δύο άγνωστα έργα του Γεράσιμου Βλάχου εις αγιορείτικον κώδικα». Κρητικά Χρονικά 8: σελ. 55-60. 

• Σινιόσογλου, Νικήτας (2014). «Αριστοτελισμός και αποφατισμός: η υστεροβυζαντινή οικειοποίηση του Αριστοτέλη και τα σύγχρονα ελληνοχριστιανικά μορφώματα». Νέα Εστία 1863 (Σεπτέμβριος): σελ. 166-179. http://www.academia.edu/8577853/Αριστοτελισμός_και_αποφατισμός_η_υστεροβυζαντινή_οικειοποίηση_του_Αριστοτέλη_και_τα_σύγχρονα_ελληνοχριστιανικά_μορφώματα. Ανακτήθηκε στις 17-09-2016. 

• Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, Ίλια (2010). Ο τεκτονισμός στην ελληνική κοινωνία και γραμματεία του 18ου αιώνα: Οι γερμανόφωνες μαρτυρίες. Αθήνα: Περίπλους. ISBN 978-960-438-103-6.