Διάστημα

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Διάστημα (αποσαφήνιση).

Η Γη και η Σελήνη στο διάστημα, σε φωτογραφία από το Mars Reconnaissance Orbiter, σε φωτογραφία στις 3 Οκτωβρίου 2007.

Με τον όρο διάστημα (space) ή πιο επιστημονικά εξώτερο διάστημα (οuter space), περιγράφεται ο αχανής χώρος όπου κινούνται όλα τα ουράνια σώματα και, ακριβέστερα, οι σχετικά κενές περιοχές μεταξύ των ουρανίων σωμάτων, πέρα από αυτά και τις ατμόσφαιρές τους.

Σε αντίθεση με τη συνήθη αντίληψη, το διάστημα δεν είναι εντελώς άδειο, δηλαδή ένα τέλειο κενό, αλλά εμφανίζει περιεκτικότητα (πολύ μικρής πυκνότητας) σε σωματίδια, κυρίως πλάσματος υδρογόνου, ενώ περιέχει ακόμα ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (φωτόνια), καθώς και τα πολύ μικρής μάζας νετρίνα. Μακροσκοπικά, σε αυτό περιέχονται επίσης γαλαξίες και νεφελώματα. Σύμφωνα με νεότερες θεωρίες, οι γαλαξίες και τα νεφελώματα αποτελούν μόλις το 5% της πραγματικής μάζας του σύμπαντος· το υπόλοιπο 95% αποτελείται, σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές, από σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια, οι οποίες ωστόσο μέχρι σήμερα δεν έχουν παρατηρηθεί και η ύπαρξή τους δεν έχει επιβεβαιωθεί.

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που σχετίζονται με τη μελέτη των ουράνιων σωμάτων και των ιδιοτήτων του διαστήματος, κυρίως του δικού μας Ηλιακού συστήματος, με την αποστολή επανδρωμένων ή μη επανδρωμένων αποστολών στο διάστημα, περιγράφονται με το γενικό όρο εξερεύνηση του διαστήματος.

Πυκνότητα

Το εξώτερο διάστημα είναι η καλύτερη φυσική προσέγγιση του τέλειου κενού. Πρακτικώς, δεν παρουσιάζει τριβή ή γενικότερα κάποια αντίσταση στην κίνηση, επιτρέποντας έτσι στους αστέρες, τους πλανήτες και τους δορυφόρους να διατηρούν ανεμπόδιστα τις τροχιές τους.

Ωστόσο, ακόμα και στα βάθη του διαγαλαξιακού διαστήματος, υπάρχουν λίγα διάσπαρτα άτομα υδρογόνου ανά κυβικό μέτρο ή σύμφωνα με κάποιες θεωρίες μόλις 1 άτομο υδρογόνου ανά κυβικό μέτρο. Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος των τιμών αυτών, ενδεικτικώς σημειώνεται ότι η ατμόσφαιρα που αναπνέουμε, στην επιφάνεια της θάλασσας, περιέχει 10²⁵ μόρια ανά κυβικό μέτρο. Η πυκνότητα του διαστήματος είναι τόσο ελάχιστη, ώστε ακόμα και η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ταξιδεύει για τεράστιες αποστάσεις χωρίς να συναντήσει αντίσταση και χωρίς να εκτραπεί. Ενδεικτικώς, η ελεύθερη και ανεμπόδιστη διαδρομή για ένα φωτόνιο που ταξιδεύει στο διαγαλαξιακό διάστημα, φτάνει τα 10²³ χιλιόμετρα ή 10 δισεκατομμύρια έτη φωτός.

Όρια έναρξης του διαστήματος

Δεν υπάρχει σαφές όριο ανάμεσα στην ατμόσφαιρα της Γης και στο διάστημα. Αυτό οφείλεται στο ότι η πυκνότητα της ατμόσφαιρας μειώνεται σταδιακά με την αύξηση του ύψους από την επιφάνεια και στα πολύ μεγάλα ύψη πλέον απομένουν λίγα διάσπαρτα μόρια ύλης, τα οποία βαθμιαία αναμιγνύονται με τη ροή των σωματιδίων που είναι γνωστή ως Ηλιακός άνεμος. Επομένως, η μετάβαση γίνεται βαθμιαία και δεν υπάρχει εμφανής διαχωρισμός - πιο απλά, δεν υπάρχει εμφανές όριο όπου «λήγει» η ατμόσφαιρα και αρχίζει το διάστημα.

Για πρακτικούς λόγους πάντως, υπάρχουν κάποια συμβατικά επιστημονικά όρια. Συγκεκριμένα:

• Η Διεθνής Ομοσπονδία Αεροναυτικής (Fédération Aéronautique Internationale / FAI) έχει υιοθετήσει τη λεγόμενη Γραμμή Κάρμαν, η οποία βρίσκεται σε ύψος 100 χιλιόμετρα / 62 μίλια, ως τον πρακτικό ορισμό του διαχωρισμού μεταξύ της Αεροναυτικής και της Αστροναυτικής. Ο λόγος που χρησιμοποιείται το υψόμετρο αυτό, είναι ότι πάνω από τα 100 χιλιόμετρα η ατμόσφαιρα είναι πλέον τόσο αραιή, ώστε για να μπορούσε ένα αεροσκάφος να επιτύχει επαρκή δυναμική άνωση από τον ατμοσφαιρικό αέρα, θα έπρεπε να αναπτύξει ταχύτητα μεγαλύτερη από την κανονική ταχύτητα που χρειάζεται για να μπει σε σταθερή τροχιά. Με άλλα λόγια, λόγω της ελάχιστης πυκνότητας του αέρα, η δυναμική άνωση της ατμόσφαιρας δεν θα μπορούσε πλέον να το «σηκώσει» σε αεροναυτικές ταχύτητες, άρα η ατμόσφαιρα γίνεται ανεπαρκής για αεροναυτικές πτήσεις. Το πρακτικό αυτό όριο είχε προβλεφθεί από τον Τέοντορ φον Κάρμαν και φέρει το όνομα αυτό προς τιμήν του.

• Η Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ όμως, πιστή στο αγγλοσαξονικό σύστημα μονάδων, ορίζει ως αστροναύτη έναν άνθρωπο που έχει πετάξει σε υψόμετρο άνω των 50 μιλίων ξηράς (80 χιλιόμετρα), μετρώντας από τη μέση στάθμη της θάλασσας. Το νούμερο αυτό, αντιστοιχεί στο όριο μεταξύ μεσόσφαιρας και θερμόσφαιρας. Η NASA παλαιότερα χρησιμοποιούσε το όριο των 100 χιλιομέτρων της FAI, αλλά το 2005 άλλαξε τον ορισμό επίσης στα 80 χιλιόμετρα, προκειμένου να μην δημιουργείται αναντιστοιχία στις πτήσεις τους. Ωστόσο, οι ΗΠΑ ως κράτος δεν ορίζουν επισήμως ένα «σύνορο του διαστήματος».

• Ειδικότερα για την επιστροφή στη Γη, το επιτελείο ελέγχου των αποστολών της NASA χρησιμοποιεί τα 76 μίλια / 122 χιλιόμετρα ως το επίσημο όριο έναρξης για την επανείσοδο στην ατμόσφαιρα. Αυτό είναι συνήθως το όριο όπου, κατά την κάθοδο, η αντίσταση της ατμόσφαιρας αρχίζει να γίνεται αισθητή (στην πράξη μπορεί να υπάρξουν μικρές αποκλίσεις, ανάλογα με τον βαλλιστικό συντελεστή του σκάφους), αναγκάζοντας πλέον τους χειριστές να περάσουν από τον χειρισμό με τους μικρούς ανασχετικούς πυραύλους ρύθμισης πορείας στο διάστημα, στον άμεσο έλεγχο της κατεύθυνσης μέσα στην ατμόσφαιρα.

Περιοχές του διαστήματος

Όπως προαναφέρθηκε, το διάστημα δεν είναι εντελώς άδειο (δηλαδή ένα τέλειο κενό), αλλά εμφανίζει μία ελάχιστη περιεκτικότητα σε σωματίδια. Μάλιστα παρουσιάζει και ροές σωματιδίων, γνωστές ως διαστημικοί «άνεμοι», οι οποίοι και καθορίζουν τις περιοχές του διαστήματος. Στις περιοχές αυτές, κυριαρχεί ένα είδος τέτοιων ανέμων, έως τα όριά τους, όπου δίνουν τη θέση τους σε κάποιο άλλο είδος. Το λεγόμενο «Γεωδιάστημα» ξεκινάει από τα ανώτερα στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας (το επίσημο όριο έναρξής του είναι η Ιονόσφαιρα) και φτάνει έως τα εξωτερικά άκρα του γήινου μαγνητικού πεδίου, όπου δίνει τη θέση του στον Ηλιακό άνεμο του διαπλανητικού διαστήματος. Το διαπλανητικό διάστημα φτάνει έως την Ηλιόπαυση, όπου δίνει τη θέση του στους ανέμους του διαστρικού διαστήματος. Το διαστρικό διάστημα φτάνει έως τις εξωτερικές παρυφές του Γαλαξία, όπου και χάνεται μέσα στη διαγαλαξιακή άβυσσο.

Γεωδιάστημα

Το Νότιο Σέλας, όπως φωτογραφήθηκε από το Διαστημικό Λεωφορείο Ντισκάβερι τον Μάιο του 1991. Το ύψος της τροχιάς ήταν 260 χιλιόμετρα.

Ως Γεωδιάστημα (Geospace) ορίζεται η περιοχή του διαστήματος κοντά στη Γη. Το Γεωδιάστημα περιλαμβάνει τα ανώτερα στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας, όπως επίσης και την Ιονόσφαιρα και τη Μαγνητόσφαιρα. Επίσης, οι ζώνες ακτινοβολίας Βαν Άλεν βρίσκονται μέσα στο Γεωδιάστημα.

Αν και το Γεωδιάστημα γενικώς πληροί τα κριτήρια ορισμού του διαστήματος, η πυκνότητα στα ανώτερα στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας, δηλαδή στις πρώτες εκατοντάδες χιλιόμετρα πάνω από τη γραμμή Κάρμαν (που είναι σε ύψος 100 χιλιόμετρα), είναι ακόμα ικανή να προκαλέσει αξιοσημείωτη αντίσταση στους τεχνητούς δορυφόρους. Όσοι περιφέρονται σε τέτοιες τροχιές, πρέπει να ενεργοποιούν τα συστήματα προώθησής τους κάθε λίγες μέρες, προκειμένου να διατηρήσουν την τροχιά τους σε σταθερό ύψος.

Στο Γεωδιάστημα υπάρχουν ηλεκτρικά φορτισμένα σωματίδια, σε χαμηλές πυκνότητες, η κίνηση των οποίων καθορίζεται από το γήινο μαγνητικό πεδίο. Κατά τη διάρκεια ισχυρών μαγνητικών καταιγίδων, τα σωματίδια αυτά αλληλεπιδρούν με τα σωματίδια του Ηλιακού ανέμου. Αυτή η αλληλεπίδραση, λόγω του βομβαρδισμού των υψηλών ατμοσφαιρικών στρωμάτων από ηλεκτρόνια που προέρχονται από ρεύματα φορτισμένων σωματιδίων από τον Ήλιο, προκαλεί το εντυπωσιακό φαινόμενο που είναι γνωστό ως Σέλας.

Διαπλανητικό διάστημα

Ο κομήτης Χέιλ-Μποπ (Hale-Bopp) τον Απρίλιο του 1997. Λόγω του πίεσης που ασκεί ο Ηλιακός άνεμος, δημιουργείται η χαρακτηριστική ουρά όλων των κομητών όταν πλησιάζουν στον Ήλιο.

Ως διαπλανητικό διάστημα (interplanetary space) ή μεσοπλανητικό, ορίζεται το διάστημα γύρω από τον Ήλιο και τους πλανήτες. Τα εξωτερικά όριά του, καθορίζονται από τον Ηλιακό άνεμο, μια διαρκή ροή φορτισμένων σωματιδίων από τον Ήλιο, που δημιουργεί μία εξαιρετικά αραιή ατμόσφαιρα, την Ηλιόσφαιρα. Η πυκνότητα του Ηλιακού ανέμου υπολογίζεται στα 5 - 10 πρωτόνια ανά κυβικό εκατοστό και η ταχύτητα του ανέμου στα 350 - 400 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο, αν και πολύ σπάνια μπορεί να φτάσει ακόμα και τα 800 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο, όταν ο Ήλιος παρουσιάζει έντονη δραστηριότητα.

Το διαπλανητικό διάστημα φτάνει έως την Ηλιόπαυση, όπου δίνει τη θέση του στους ανέμους του διαστρικού διαστήματος, με αποτέλεσμα η Ηλιόπαυση να θεωρείται και το επίσημο όριο λήξης του Ηλιακού συστήματος. Η απόσταση όπου βρίσκεται η Ηλιόπαυση είναι 121 αστρονομικές μονάδες και μάλλον δεν είναι σταθερή, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με το επίπεδο δραστηριότητας του Ηλιακού ανέμου και τις τοπικές πυκνότητες του διαστρικού διαστήματος.

Από το 1995, ανακαλύπτονται διαρκώς εξωηλιακοί πλανήτες και αυτό σημαίνει ότι ο ίδιος ορισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλα παρόμοια εξωηλιακά πλανητικά συστήματα γύρω από αστέρες.

Διαστρικό διάστημα

Διαστρικό διάστημα (interstellar space) ή μεσοαστρικό, είναι το διάστημα μέσα σε έναν γαλαξία, το οποίο δεν καταλαμβάνεται από αστέρες και τα πλανητικά τους συστήματα. Περιέχει διαστημική σκόνη και συντρίμμια, διάφορα ιόντα, υποατομικά σωματίδια, κοσμική ακτινοβολία, καθώς και ποσότητες διαστημικών αερίων. Κάποιες περιοχές του διαστρικού διαστήματος εμφανίζουν υψηλή πυκνότητα αερίων και σκόνης, σχηματίζοντας τα νεφελώματα, όπου και δημιουργούνται νέοι αστέρες. Επίσης, μέσα στο διαστρικό διάστημα παρατηρούνται αστρικοί άνεμοι, αντίστοιχοι με τον Ηλιακό άνεμο.

Διαγαλαξιακό διάστημα

Διαγαλαξιακό διάστημα (intergalactic space) ή μεσογαλαξιακό, είναι το διάστημα ανάμεσα σε γαλαξίες. Γενικώς άδειο από διαστημική σκόνη και συντρίμμια, το διαγαλαξιακό διάστημα είναι η καλύτερη φυσική προσέγγιση του τέλειου κενού. Μερικές θεωρίες τοποθετούν τη μέση πυκνότητα του σύμπαντος ως το ισοδύναμο του ενός ατόμου υδρογόνου ανά κυβικό μέτρο. Ωστόσο, η πυκνότητα του σύμπαντος δεν είναι ομοιόμορφη, καθώς κυμαίνεται από μία σχετικά υψηλή πυκνότητα στους γαλαξίες (και εξαιρετικά υψηλές πυκνότητες σε δομές στο εσωτερικό τους, όπως πλανήτες, αστέρες και μαύρες τρύπες), έως συνθήκες τεράστιων κενών, με πυκνότητες πολύ χαμηλότερες από τον μέσο όρο του σύμπαντος. Η θερμοκρασία του διαγαλαξιακού διαστήματος υπολογίζεται σε μόλις 2,73 °Κ (−270,4 °C ή −454,8 °F).

Ειδικότερα μέσα σε μεγάλα σμήνη γαλαξιών, όπως το Σμήνος της Παρθένου, το κοντινότερο σε εμάς μεγάλο σμήνος γαλαξιών (50 έως 65 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά), το διαγαλαξιακό διάστημα καταλαμβάνεται από ένα ιδιαίτερα αραιό υλικό μέσο, το πλάσμα, ανιχνεύσιμο από εκπομπές ακτίνων Χ. Το πλάσμα αυτό ονομάζεται διαγαλαξιακό μέσο (intergalactic medium / IGM) και αποτελείται κυρίως από ιονισμένο υδρογόνο - επομένως περιέχει ίσο αριθμό ελεύθερων πρωτονίων και ηλεκτρονίων. Η πυκνότητα του IGM θεωρείται ότι κυμαίνεται από 10 έως 100 φορές μεγαλύτερη από τη μέση πυκνότητα του σύμπαντος, δηλαδή 10 έως 100 άτομα υδρογόνου ανά κυβικό μέτρο, αλλά μπορεί να φτάσει ακόμα και τα 1.000 άτομα μέσα σε τεράστια σμήνη.

Δείτε επίσης

• Εξερεύνηση του διαστήματος
• Χρονολόγιο εξερεύνησης του διαστήματος
• Διαστημική τεχνολογία
• Διαστημικός σταθμός
• Δίκαιο του διαστήματος
• Κατάλογος διαστημικών υπηρεσιών
• NASA
• ESA
• Σύμπαν
• Παρατηρήσιμο σύμπαν
• Τοποθεσία της Γης στο Σύμπαν
• Πανσπερμία

Βιβλιογραφία

• Barbieri, C. (2006), Fundamentals of Astronomy, CRC Press, σελ. 253, ISBN 978-0750308861, https://books.google.com/books?id=JhU6V1yDRCgC&pg=PA253 
• Billings, Charles E. (1973), «Barometric Pressure», στο: Parker, James F.; West, Vita R., επιμ., Bioastronautics Data Book, 3006 (2nd έκδοση), NASA SP-3006 
• Bolonkin, Alexander (2010), Non-Rocket Space Launch and Flight, Elsevier, ISBN 978-0080458755, https://books.google.com/books?id=u-UqR8zIDEAC 
• Borowitz, Sidney; Beiser, Arthur (1971), Essentials of physics: a text for students of science and engineering, Addison-Wesley series in physics (2nd έκδοση), Addison-Wesley Publishing Company  Note: this source gives a value of 2.7 × 10²⁵ molecules per cubic meter.
• Cajori, Florian (1917), A history of physics in its elementary branches: including the evolution of physical laboratories, New York: The Macmillan Company 
• Chamberlain, Joseph Wyan (1978), Theory of planetary atmospheres: an introduction to their physics and chemistry, International geophysics series, 22, Academic Press, ISBN 978-0-12-167250-8, https://books.google.com/books?id=lt07vGeHkdMC&pg=PA2 
• Collins, Martin J. (2007), «Mariner 2 Mock-up», After Sputnik: 50 years of the Space Age, HarperCollins, ISBN 978-0-06-089781-9, https://books.google.com/books?id=rZ53HRR5lUQC&pg=PA86 
• Davies, P. C. W. (1977), The physics of time asymmetry, University of California Press, ISBN 978-0-520-03247-7  Note: a light year is about 10¹³ km.
• Davis, Jeffrey R.; Johnson, Robert; Stepanek, Jan (2008), Fundamentals of Aerospace Medicine (4th έκδοση), Lippincott Williams & Wilkins, ISBN 978-0-7817-7466-6, https://books.google.com/books?id=_6hymYAgC6MC&pg=PA270 
• Dickson, Paul (2010), A Dictionary of the Space Age, New Series in NASA History, JHU Press, ISBN 978-0801895043, https://books.google.com/books?id=afKBvKlg0-EC&pg=PA57 
• Eckert, Michael (2006), The dawn of fluid dynamics: a discipline between science and technology, Wiley-VCH, ISBN 978-3-527-40513-8 
• Ellery, Alex (2000), An introduction to space robotics, Springer-Praxis books in astronomy and space sciences, Springer, ISBN 978-1-85233-164-1, https://books.google.com/books?id=Sl8LggLa5R0C&pg=PA68 
• Fichtner, Horst; Liu, W. William (2011), «Advances in Coordinated Sun-Earth System Science Through Interdisciplinary Initiatives and International Programs», written at Sopron, Hungary, στο: Miralles, M.P.; Almeida, J. Sánchez, επιμ., The Sun, the Solar Wind, and the Heliosphere, IAGA Special Sopron Book Series, 4, Berlin: Springer, σελ. 341, doi:10.1007/978-90-481-9787-3_24, ISBN 978-90-481-9786-6 
• Freedman, Roger A.; Kaufmann, William J. (2005), Universe (7th έκδοση), New York: W. H. Freeman and Company, ISBN 978-0-7167-8694-8 
• Frisch, Priscilla C.; Müller, Hans R.; Zank, Gary P.; Lopate, C. (May 6–9, 2002), «Galactic environment of the Sun and stars: interstellar and interplanetary material», στο: Livio, Mario; Reid, I. Neill; Sparks, William B., επιμ., Astrophysics of life. Proceedings of the Space Telescope Science Institute Symposium, Space Telescope Science Institute symposium series, 16, Baltimore, MD, US: Cambridge University Press, σελ. 21, ISBN 978-0-521-82490-3 
• Gatti, Hilary (2002), Giordano Bruno and Renaissance science, Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-8785-9 
• Genz, Henning (2001), Nothingness: the science of empty space, Da Capo Press, ISBN 978-0-7382-0610-3 
• Ghosh, S. N. (2000), Atmospheric Science and Environment, Allied Publishers, ISBN 978-8177640434, https://books.google.com/books?id=d6Azu3sfPAgC&pg=PA48 
• Goodman, John M. (2006), Space Weather & Telecommunications, Springer Science & Business Media, ISBN 978-0-387-23671-1, https://books.google.com/books?id=4465qvHUZusC&pg=PA244 
• Grant, Edward (1981), Much ado about nothing: theories of space and vacuum from the Middle Ages to the scientific revolution, The Cambridge history of science series, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-22983-8, https://books.google.com/books?id=SidBQyFmgpsC&pg=PA10 
• Hardesty, Von; Eisman, Gene; Krushchev, Sergei (2008), Epic Rivalry: The Inside Story of the Soviet and American Space Race, National Geographic Books, σελ. 89–90, ISBN 978-1-4262-0321-3, https://books.google.com/books?id=kMQjbH8KAo0C&pg=PA90 
• Hariharan, P. (2003), Optical interferometry (2nd έκδοση), Academic Press, ISBN 978-0-12-311630-7, https://books.google.com/books?id=EGdMO3rfVj4C 
• Harris, Philip Robert (2008), Space enterprise: living and working offworld in the 21st century, Springer Praxis Books / Space Exploration Series, Springer, ISBN 978-0-387-77639-2, https://books.google.com/books?id=b9RlRq_DP0UC&pg=PA68 
• Harrison, Albert A. (2002), Spacefaring: The Human Dimension, University of California Press, ISBN 978-0-520-23677-6, https://books.google.com/books?id=vaFEIZMqLWgC&pg=PA60 
• Holton, Gerald James; Brush, Stephen G. (2001), «Physics, the human adventure: from Copernicus to Einstein and beyond», Physics Today (Rutgers University Press) 54 (10): 69, doi:10.1063/1.1420555, ISBN 978-0-8135-2908-0, https://books.google.com/books?id=czaGZzR0XOUC&pg=PA268 
• Kanas, Nick; Manzey, Dietrich (2008), «Basic Issues of Human Adaptation to Space Flight», Space Psychology and Psychiatry, Space Technology Library, 22, σελ. 15–48, doi:10.1007/978-1-4020-6770-9_2, ISBN 978-1-4020-6769-3 
• Kelly, Suzanne (1965), The de muno of William Gilbert, Amsterdam: Menno Hertzberger & Co. 
• Koskinen, Hannu (2010), Physics of Space Storms: From the Surface of the Sun to the Earth, Environmental Sciences Series, Springer, ISBN 978-3-642-00310-3, https://books.google.com/books?id=cO0nwfhXVjUC&pg=PA32 
• Lang, Kenneth R. (1999), Astrophysical formulae: Radiation, gas processes, and high energy astrophysics, Astronomy and astrophysics library (3rd έκδοση), Birkhäuser, ISBN 978-3-540-29692-8, https://books.google.com/books?id=HlGIXqzVEAgC&pg=PA462 
• Liddle, Andrew (2015), An Introduction to Modern Cosmology, John Wiley, ISBN 978-1118502143, https://books.google.com/books?id=4lPWBgAAQBAJ&pg=PA33 
• Lide, David R. (1993), CRC handbook of chemistry and physics (74th έκδοση), CRC Press, ISBN 978-0-8493-0595-5, https://books.google.com/books?id=q2qJId5TKOkC&pg=SA11-PA217 
• Maor, Eli (1991), To infinity and beyond: a cultural history of the infinite, Princeton paperbacks, ISBN 978-0-691-02511-7 
• Mendillo, Michael (November 8–10, 2000), «The atmosphere of the moon», στο: Barbieri, Cesare; Rampazzi, Francesca, επιμ., Earth-Moon Relationships, Padova, Italy at the Accademia Galileiana Di Scienze Lettere Ed Arti: Springer, σελ. 275, ISBN 978-0-7923-7089-5, https://books.google.com/books?id=vpVg1hGlVDUC&pg=PA275 
• Needham, Joseph; Ronan, Colin (1985), The Shorter Science and Civilisation in China, Shorter Science and Civilisation in China, 2, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-31536-4 
• O'Leary, Beth Laura (2009), Darrin, Ann Garrison, επιμ., Handbook of space engineering, archaeology, and heritage, Advances in engineering, CRC Press, ISBN 978-1-4200-8431-3, https://books.google.com/books?id=dTwIDun4MroC&pg=PA84 
• Olenick, Richard P.; Apostol, Tom M.; Goodstein, David L. (1986), Beyond the mechanical universe: from electricity to modern physics, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-30430-6 
• Orloff, Richard W. (2001), Apollo by the Numbers: A Statistical Reference, NASA, ISBN 978-0-16-050631-4, https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_08a_Summary.htm, ανακτήθηκε στις 2008-01-28 
• Papagiannis, Michael D. (1972), Space Physics and Space Astronomy, Taylor & Francis, ISBN 978-0-677-04000-4, https://archive.org/details/spacephysicsspac00mich 
• Piantadosi, Claude A. (2003), The Biology of Human Survival: Life and Death in Extreme Environments, Oxford University Press, ISBN 978-0199748075, https://books.google.com/books?id=aeAg1X7afOoC&pg=PA63 
• Porter, Roy; Park, Katharine; Daston, Lorraine (2006), The Cambridge History of Science: Early modern science, 3, Cambridge University Press, σελ. 27, ISBN 978-0-521-57244-6 
• Prialnik, Dina (2000), An Introduction to the Theory of Stellar Structure and Evolution, Cambridge University Press, ISBN 978-0521659376, https://books.google.com/books?id=TGyzlVbgkiMC&pg=PA195, ανακτήθηκε στις 2015-03-26 
• Rauchfuss, Horst (2008), Chemical Evolution and the Origin of Life, Springer, ISBN 978-3-540-78822-5, https://books.google.com/books?id=aRkvNoDYtvEC&pg=PA72 
• Razani, Mohammad (2012), Information Communication and Space Technology, CRC Press, ISBN 978-1439841631, https://books.google.com/books?id=cXZhGOKL7GIC&pg=PA98 
• Schrijver, Carolus J.; Siscoe, George L. (2010), Heliophysics: Evolving Solar Activity and the Climates of Space and Earth, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-11294-9, https://books.google.com/books?id=M8NwTYEl0ngC&pg=PA363 
• Silk, Joseph (2000), The Big Bang (3rd έκδοση), Macmillan, ISBN 978-0-8050-7256-3 
• Sparke, Linda S.; Gallagher, John S. (2007), Galaxies in the Universe: An Introduction (2nd έκδοση), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-85593-8 
• Spitzer, Lyman Jr. (1978), Physical Processes in the Interstellar Medium, Wiley Classics Library, ISBN 978-0471293354 
• Stuart Wortley, Emmeline Charlotte E. (1841), The maiden of Moscow, a poem, How and Parsons, Canto X, section XIV, lines 14–15, http://xtf.lib.virginia.edu/xtf/view?docId=chadwyck_ep/uvaGenText/tei/chep_3.0980.xml 
• Tassoul, Jean Louis; Tassoul, Monique (2004), A concise history of solar and stellar physics, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-11711-9, https://books.google.com/books?id=nRtUait0qTgC&pg=PA22 
• Thagard, Paul (1992), Conceptual revolutions, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-02490-5 
• Tyson, Neil deGrasse; Goldsmith, Donald (2004), Origins: fourteen billion years of cosmic evolution, W. W. Norton & Company, σελ. 114–115, ISBN 978-0-393-05992-2 
• United States (2016), United States Code 2006 Edition Supplement V, Washington D. C.: United States Government Printing Office, σελ. 536, https://books.google.com/books?id=2U1qJioS68cC&pg=PA536 </ref>
• Von Humboldt, Alexander (1845), Cosmos: a survey of the general physical history of the Universe, New York: Harper & Brothers Publishers, https://books.google.com/books?id=KjZRAAAAYAAJ&q=outer+space&pg=PA39 
• Webb, Stephen (1999), Measuring the universe: the cosmological distance ladder, Springer, ISBN 978-1-85233-106-1 
• Williamson, Mark (2006), Spacecraft Technology: The Early Years, History and Management of Technology Series, 33, IET, ISBN 978-0863415531, https://books.google.com/books?id=npI5NsFG8ngC&pg=PA97 
• Wong, Wilson; Fergusson, James Gordon (2010), Military space power: a guide to the issues, Contemporary military, strategic, and security issues, ABC-CLIO, ISBN 978-0-313-35680-3, https://books.google.com/books?id=GFg5CqCojqQC&pg=PA16 
• Wszolek, Bogdan (2013), «Is there Matter in Voids?», στο: Arp, H. C.; Keys, C. R.; Rudnicki, K., επιμ., Progress in New Cosmologies: Beyond the Big Bang, Springer Science & Business Media, ISBN 978-1489912251, https://books.google.com/books?id=JCMDCAAAQBAJ&pg=PA67 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• New-scientist.com/subject/ Space
• Space.com