Σφαγή της Οδησσού

Χάρτης του Ολοκαυτώματος στην Ουκρανία. Το γκέτο της Οδησσού σημειώνεται με χρυσό-κόκκινο αστέρι. Οι σφαγές στην Υπερδνειστερία σημειώθηκαν με κόκκινα κρανία.

Η Σφαγή της Οδησσού ήταν η μαζική εξόντωση μεγάλου μέρους του εβραϊκού πληθυσμού της Οδησσού και των γύρω πόλεων στο Κυβερνείο της Υπερδνειστερίας, η οποία έλαβε χώρα μεταξύ 22 και 24 Οκτωβρίου 1941, όταν, σε αντίποινα για μια επίθεση εναντίον των στρατευμάτων κατοχής, ένας αριθμός μεταξύ 25.000 και 34.000 Εβραίων πυροβολήθηκαν ή κάηκαν ζωντανοί από τις δυνάμεις κατοχής της Ρουμανίας και της Γερμανίας.

Με μια γενικότερη έννοια, ο όρος «Σφαγή της Οδησσού» αναφέρεται συχνά στην εξόντωση περισσότερων από 100.000 Ουκρανών Εβραίων που κατοικούσαν στην πόλη και τις περιοχές μεταξύ των ποταμών Δνείστερου και Μπουγκ, κατά τη διάρκεια της ρουμανικής και γερμανικής κατοχής, με τους βασικούς δράστες αυτής της σφαγής να ήταν Ρουμάνοι στρατιώτες, τα Einsatzgruppen των SS και τοπικοί Γερμανοί άποικοι.

Πριν τη σφαγή

Πριν από τον πόλεμο, η Οδησσός είχε μεγάλο εβραϊκό πληθυσμό περίπου 200.000, ή το 30% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Μέχρι τη στιγμή που οι Ρουμάνοι είχαν καταλάβει την πόλη, παρέμειναν μεταξύ 80.000 και 90.000 Εβραίων, οι υπόλοιποι είχαν φύγει ή εκκενώθηκαν από τους Σοβιετικούς. Καθώς συνέβησαν οι σφαγές, οι Εβραίοι από τα γύρω χωριά συγκεντρώθηκαν στην Οδησσό και στα ρουμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης που δημιουργήθηκαν στις γύρω περιοχές. Στις 16 Οκτωβρίου, μετά από πολιορκία δύο μηνών, οι Γερμανοί και οι Ρουμάνοι κατέλαβαν την Οδησσό.

Μαζικές δολοφονίες ομήρων και Εβραίων στις 22-24 Οκτωβρίου

Πλάκα στον τοίχο του σιδηροδρομικού σταθμού Οδησσού-Σορτουβάλνα για τον εορτασμό του Ολοκαυτώματος

Καταστροφή του ρουμανικού διοικητηρίου

Στις 22 Οκτωβρίου 1941, στο κτίριο του NKVD στην οδό Μαραζλιεβσκάγια όπου βρίσκονταν το γραφείο του Ρουμάνου στρατιωτικού διοικητή και η έδρα του 10ου τάγματος πεζικού της Ρουμανίας, εξερράγη ένας εκρηκτικός μηχανισμός. Η βόμβα είχε μπει εκεί από τους συνεργάτες του Κόκκινου Στρατού πριν από την παράδοση της πόλης από τα σοβιετικά στρατεύματα. Το κτίριο κατέρρευσε, και κάτω από τα ερείπια του, σκοτώθηκαν 67 άτομα, συμπεριλαμβανομένων 16 αξιωματικών, μεταξύ των οποίων ήταν ο Ρουμάνος στρατιωτικός διοικητής της πόλης, στρατηγός Ιωάν Γκλοκογιάνου. Για την έκρηξη αυτή κατηγορήθηκαν οι Εβραίοι και οι Κομμουνιστές.

Η εκτέλεση των ομήρων

Σε απάντηση στην έκρηξη στο γραφείο του διοικητή, τα ρουμανικά στρατεύματα και τα γερμανικά "Einsatzgruppen" έφτασαν στην Οδησσό στις 23 Οκτωβρίου για να σκοτώσουν 5.000 έως 10.000 και 151 όμηρους, πολλοί από τους οποίους ήταν Εβραίοι.

Σε όλη την οδό Μαραζλιεβσκάγια, οι κατακτητές εισέβαλαν στα διαμερίσματα των πολιτών της Οδησσού και πυροβόλησαν ή απαγχονίστηκαν όλους τους κατοίκους που βρέθηκαν, χωρίς εξαίρεση. Έκαναν επιδρομές στους δρόμους και τις αγορές της πόλης και των προαστίων, και άνθρωποι που δεν γνώριζαν τίποτα για τη βόμβα πυροβολήθηκαν επί τόπου σε φράχτες ή στους τοίχους σπιτιών. Περίπου 100 άνδρες συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στο Μεγάλο Σιντριβάνι, περίπου διακόσια άτομα απαγχονίστηκαν στη γειτονιά Σλόμποντκα κοντά στην αγορά, 251 κάτοικοι εκτελέστηκαν στη Μολνταβάνκα, κοντά και στους Ανεμόμυλους και στο Αλεξαντρόβσκυ Πρόσπεκτ περίπου 400 κάτοικοι. Οι ομάδες των συλληφθέντων ομήρων μεταφέρθηκαν στην περιοχή των αποθηκών του πυροβολικού στη οδό Λούστφορντ, όπου πυροβολήθηκαν ή κάηκαν ζωντανοί. Μετά τον πόλεμο, περισσότερα από 22.000 πτώματα βρέθηκαν σε μαζικούς τάφους.

Η αρχή του Ολοκαυτώματος

Στις 23 Οκτωβρίου, εκδόθηκε μια διαταγή που απειλούσε όλους τους Εβραίους με θάνατο επί τόπου και διέταζε να αναφέρουν την παρουσία τους στο χωριό Ντάλνικ στις 24 Οκτωβρίου. Το απόγευμα της 24ης Οκτωβρίου, περίπου 5.000 Εβραίοι συγκεντρώθηκαν κοντά στο φυλάκιο του Ντάλνικ. Τα πρώτα 50 άτομα μεταφέρθηκαν στο χαντάκι κατά των δεξαμενών και πυροβολήθηκαν από τον διοικητή του 10ου τάγματος πυροβολικού, Αντισυνταγματάρχη Νικολάε Ντελεάνου.

«Η Στρατιωτική διοίκηση των βουνών επισημαίνει στον πληθυσμό της Οδησσού και στα περίχωρά της ότι μετά την τρομοκρατική πράξη που διαπράχθηκε κατά της Στρατιωτικής Διοίκησης στις 22 Οκτωβρίου, την ημέρα της 23ης Οκτωβρίου 1941, θα εκτελούνται: για κάθε έναν Γερμανό ή Ρουμάνο αξιωματικό και πολιτικό αξιωματούχο 200 Μπολσεβίκοι, και για κάθε έναν Γερμανό ή Ρουμάνο στρατιώτη 100 Μπολσεβίκοι. Οι κρατούμενοι, οι οποίοι, εάν επαναλάβουν τέτοιες πράξεις, θα πυροβοληθούν μαζί με τις οικογένειές τους».

— Διοικητής στρατευμάτων: Αντιστράτηγος της χωροφυλακής, συνταγματάρχης Μιχαήλ Νικουλέσκου

Για να επιταχύνουν τη διαδικασία της εξόντωσης, οι Εβραίοι οδηγήθηκαν σε τέσσερις στρατώνες, στις οποίες έγιναν τρύπες για πολυβόλα και το πάτωμα ήταν γεμάτο με βενζίνη. Τα άτομα που ήταν σε δύο στρατώνες δολοφονήθηκαν με πολυβόλα την ίδια ημέρα. Στις 17:00 το απόγευμα οι στρατώνες πυρπολήθηκαν. Την επόμενη μέρα, οι κρατούμενοι εκτελέστηκαν, τοποθετήθηκαν στους υπόλοιπους δύο στρατώνες και σε μια από τις στρατώνες ρίχτηκαν χειροβομβίδες.

Εν τω μεταξύ, οι Εβραίοι που δεν είχαν επιλεγεί για την πρώτη ομάδα, και που είχαν ήδη φτάσει στο Ντάλνικ, τους είπαν ότι «συγχωρήθηκαν». Τους στάλθηκαν σε διάφορα στρατιωτικά αρχηγεία και σταθμούς χωροφυλακής για «καταγραφή», όπου κρατήθηκαν για διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Όταν απελευθερώθηκαν, ανακάλυψαν ότι τα σπίτια τους είχαν καταληφθεί και η περιουσία τους λεηλατήθηκε. Κατά την πρώτη εβδομάδα παραμονής των Ρουμάνων στην Οδησσό, η πόλη έχασε περίπου το 10% των κατοίκων της.

Επακόλουθα γεγονότα

Συνέπειες της σφαγής της Οδησσού: Εβραίοι απελαθέντες σκοτώθηκαν έξω από το Μπριζούλα (σημερινό Πόντιλσκ).

Η καταγραφή που πραγματοποιήθηκε απο την ρουμανική κυβέρνηση στα τέλη του 1941 απαριθμούσε περίπου 60.000 Εβραίους στην Οδησσό. Αυτός ο αριθμός περιελάμβανε άτομα που είχαν μόνο έναν Εβραίο πρόγονο. Οι Εβραίοι έπρεπε να φορούν ένα ειδικό διακριτικό σήμα, ένα κίτρινο εξάγωνο (το αστέρι του Δαβίδ, ένα σύμβολο του Ιουδαϊσμού) σε μαύρο φόντο. Στις 7 Νοεμβρίου 1941, εκδόθηκε μια νέα διαταγή, καθιστώντας υποχρεωτικό για όλους τους άνδρες Εβραίους ηλικίας από 18 έως 50 ετών να δηλώσουν στη φυλακή της πόλης.

Εγώ διατάζω:

• Άρθρο. 1 «Όλοι οι άνδρες εβραϊκής καταγωγής, ηλικίας 18 έως 50 ετών, υποχρεούνται εντός 48 ωρών από την ημερομηνία δημοσίευσης αυτής της διαταγής να δηλώσουν παρουσία στη φυλακή της πόλης (οδός Μπολσεφοντανσκάγια), έχοντας μαζί τους τα απαραίτητα για την διαβιώση τους. Οι οικογένειές τους υποχρεούνται να τους παραδώσουν φαγητό στη φυλακή. Όσοι δεν συμμορφώθηκαν με αυτήν την διαταγή και βρεθούν μετά τη λήξη της αναφερόμενης περιόδου 48 ωρών θα πυροβοληθούν επιτόπου».
• Άρθρο. 2 «Όλοι οι κάτοικοι της πόλης της Οδησσού και των προαστίων της οφείλουν να ενημερώνουν τις αρμόδιες αστυνομικές μονάδες τον κάθε Εβραίο της παραπάνω κατηγορίας που δεν έχει συμμορφωθεί με αυτήν την εντολή. Όσοι τους καλύπτουν, καθώς και τα άτομα που το γνωρίζουν και δεν το αναφέρουν, τιμωρούνται με θάνατο».

— Αρχηγός της Στρατιωτικής Αστυνομίας: Μιχάηλ Νικουλέσκου

Από εκείνη την ημέρα και μετά, ολόκληρος ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης στάλθηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, που διοργανώθηκαν από Ρουμάνους στην ύπαιθρο, κυρίως στο χωριό Μπογκντάνοβα (τώρα στην περιοχή Μυκολαίφ). Αργότερα, οργανώθηκε ένα γκέτο στην ίδια την Οδησσό. Η Ρουμανική κυβέρνηση έλαβε μέτρα για την κατάσχεση της περιουσίας μελλοντικών θυμάτων. Στα μέσα Νοεμβρίου, εκδόθηκε μια νέα διαταγή που διευκρινίζει τα αιτήματα των αρχών για τους Εβραίους.

Η διαταγή ανεφέρε:

«Όλα τα άτομα εβραϊκής προέλευσης υποχρεούνται κατά την εγγραφή στη Στρατιωτική Διοίκηση ή τους αστυνομικούς να δηλώσουν οικειοθελώς όλα τα πολύτιμα αντικείμενα, τις πέτρες και τα μέταλλα τους. Όσοι είναι ένοχοι για παράβαση αυτής της διαταγής θα τιμωρηθούν με τη θανατική ποινή».

Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου, περίπου 55.000 Εβραίοι είχαν συγκεντρωθεί στην Μπογκντάνοβα, αν και μερικοί από αυτούς δεν ήταν από την Οδησσό. Από τις 20 Δεκεμβρίου 1941 έως τις 15 Ιανουαρίου 1942, καθένας από αυτούς εκτελέστηκε από μια ομάδα Einsatzgruppe των Ες Ες, τους Ρουμάνους στρατιώτες, την ουκρανική αστυνομία και τους ντόπιους γερμανούς αποίκους. Ένα μήνα αργότερα, οργανώθηκε πορεία θανάτου 10.000 Εβραίων σε τρία στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γκόλτα.

Τον Ιανουάριο του 1942, περίπου 35.000-40.000 από τους Εβραίους που έφυγαν στην Οδησσό εκδιώχθηκαν και στάλθηκαν στο γκέτο που είχε δημιουργηθεί στις 10 Ιανουαρίου 1942 στην φτωχή περιοχή της Σλόμποντα. Οι εκδιωμένοι υπέμειναν τρομερές συνθήκες, με ανεπαρκή στέγαση για όλους, που πολλοί αναγκάστηκαν να βγουν στην ύπαιθρο τον χειμώνα, γεγονός που οδήγησε σε μαζική θνησιμότητα από υποθερμία.

Από τις 12 Ιανουαρίου έως τις 20 Φεβρουαρίου 1942, οι υπόλοιποι 19.582 Εβραίοι απελάθηκαν στην περιοχή Μπερέζα της περιοχής της Οδησσού. Μεταφέρθηκαν σε μη θερμαινόμενα οχήματα, και πολλοί πέθαναν στο δρόμο. Στην Μπερεζόβκα, ομάδες αναγκάστηκαν να περπατήσουν προς την Ντομανέβκα, την Μπογκντανόβκα, την Γκόλτα και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Πολλοί πέθαναν από πείνα και κρύο στην πορεία. Οι φρουροί, αποτελούμενοι από Ρουμάνους στρατιώτες και Γερμανούς αποίκους, οργάνωσαν μαζικές εκτελέσεις Εβραίων κατά τη διάρκεια των ταξιδιών. Σε 18 μήνες, σχεδόν όλοι οι κρατούμενοι της Γκόλτα πέθαναν.

Οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος

Μερικοί Εβραίοι στάλθηκαν να εργαστούν στα χωριά, και περίπου οι μισοί από αυτούς επέζησαν της κατοχής. Η κατάσταση στο γκέτο της Ντομανέβκα και άλλων γκέτο στην Υπερδνειστερία βελτιώθηκε το 1943 αφού οι Εβραίοι άρχισαν να λαμβάνουν βοήθεια από εβραϊκές οργανώσεις στη Ρουμανία. Περίπου 600 κάτοικοι της Οδησσού σε αυτά τα γκέτο έζησαν να απελευθερωθούν. Επιβίωσαν επίσης εκατοντάδες Εβραίοι που κρύβονταν στην Οδησσό. Οι Εβραίοι συμμετείχαν στον αγώνα της αντίστασης της Οδησσού και αποτελούσαν σημαντικό μέρος των αντάρτικων μονάδων, με έδρα τις κατακόμβες της πόλης.

Δίκες και τιμωρία των βασικών δραστών

Στο Λαϊκό Δικαστήριο του Βουκουρεστίου, το οποίο ιδρύθηκε το 1946 από τη νέα ρουμανική κυβέρνηση σε συνεργασία με το Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου, μία από τις κατηγορίες που ασκήθηκαν εναντίον του Στρατηγού Ίον Αντονέσκου, του Κυβερνήτη της Υπερδνειστερίας Γκεόργκι Αλεξιάνου και του διοικητή της φρουράς της Οδησσού, στρατηγού Νικολάε Μακίτσι, ήταν «η οργάνωση καταστολών κατά του άμαχου πληθυσμού της Οδησσού το φθινόπωρο του 1941». Για αυτά τα εγκλήματα, καταδικάστηκαν σε θάνατο. Οι δύο πρώτοι εκτελέστηκαν την 1η Ιουλίου 1946. Αργότερα, ο Βασιλιάς Μιχαήλ μετέτρεψε τη θανατική ποινή σε ισόβια κάθειρξη για τον Στρατηγό Μακίτσι.

Σε απάντηση στην έφεση της ετυμηγορίας που κατατέθηκε από τον γιο του Αλεξιανού, στις 5 Νοεμβρίου 2006, το Εφετείο του Βουκουρεστίου επιβεβαίωσε την απόφαση του ως εγκληματία πολέμου καταδικασμένος σε θάνατο, με ημερομηνία 17 Μαΐου 1946. Στην έφεση που υπέβαλε ο Γενικός Εισαγγελέας στις 6 Μαΐου 2008, η υπόθεση επανεξετάστηκε και οι δικαστές του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου απέρριψαν τελικά την αίτηση αναθεώρησης της ποινής του 1946.

Διαιώνιση της μνήμης

Μνημείο στην πλατεία Προχορόβσκι

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στην πλατεία Προχορόβσκι στην Οδησσό, το σημείο όπου ο «δρόμος του θανάτου» προς τα στρατόπεδα εξόντωσης για τους Εβραίους και τους Τσιγγάνους της Οδησσού άρχισε στα περίχωρα της πόλης το 1941, δημιουργήθηκε ένα μνημόσυνο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Εγκαταστάθηκε μια πλάκα μνημείου, μαζί με την «Αλέα των Δικαίων Μεταξύ του Κόσμου», με δέντρα που φυτεύτηκαν προς τιμήν του κάθε πολίτη της Οδησσού που είχε φιλοξενήσει και σώσει τους Εβραίους. Το συγκρότημα ολοκληρώθηκε το 2004 με την ανέγερση μνημείου για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην Οδησσό από τον γλύπτη Ζούραμπ Τσερετέλι.

• 
  Γλυπτική ομάδα Ζούραμπ Τσερετέλι. Πίσω όψη.
• 
  Γλυπτική ομάδα Ζούραμπ Τσερετέλι. Πλαϊνή όψη.
• 
  Αλέα του «Δίκαιου Μεταξύ του Κόσμου».
• 
  Αλέα του «Δίκαιου Μεταξύ του Κόσμου».
• 
  Αλέα του «Δίκαιου Μεταξύ του Κόσμου».
• 
  Αλέα του «Δίκαιου Μεταξύ του Κόσμου».
• 
  Σήμα Μνήμης.
• 
  Σήμα Μνήμης.
• 
  Μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, αεροφωτογραφία
• 
  Μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, αεροφωτογραφία
• 
  Μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, αεροφωτογραφία

Το Μουσείο Ολοκαυτώματος στην Οδησσό

Το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Οδησσό δημιουργήθηκε σύμφωνα με την απόφαση του Συμβουλίου της Περιφερειακής Ένωσης Εβραίων της Οδησσού, πρώην κρατουμένων του γκέτο και των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Τα εγκαίνια του μουσείου πραγματοποιήθηκαν στις 22 Ιουνίου 2009.

Άλλα

Τον Ιανουάριο του 2015, οι αρχές της ιταλικής πόλης Τσεριάνο-Λαγκέτο, στην επαρχία Μόντσα στην περιοχή της Λομβαρδίας, ονόμασαν την πλατεία της πόλης «Πλατεία Μαρτύρων της Οδησσού» στη μνήμη των θυμάτων των καθεστώτων κατοχής στην Οδησσό: Των Εβραίων που δολοφονήθηκαν μεταξύ 22-24 Οκτωβρίου 1941, καθώς και των ακτιβιστών, διασώστων και θυμάτων κατά του Μαϊντάν που πέθαναν στις 2 Μαΐου 2014 στο Συνδικαλιστικό Σπίτι της Οδησσού κατά τη διάρκεια της πολιτικής κρίσης στην Ουκρανία.

Στις 2 Μαΐου 2015, άνοιξε η πρώτη επέτειος των εκδηλώσεων στo Οίκο των Συνδικάτων, ένα αναμνηστικό μνημείο αφιερωμένο στους «Μάρτυρες της Οδησσού» σε αυτήν την πλατεία. Το μνημείο είναι μια γλώσσα φλόγας με γλυπτό ενός περιστεριού, ένα σύμβολο του κόσμου.

Δείτε επίσης

• Δίκη των Ομήρων
• Η Ρουμανία στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο
• Ίον Αντόνεσκου
• Κατάλογος σφαγών στην Ουκρανία
• Κατάλογος σφαγών στη Σοβιετική Ένωση
• Μουσείο του Ολοκαυτώματος - θύματα του φασισμού, Οδησσός
• Μπογκντάνοβα (στρατόπεδο συγκέντρωσης)
• Το Ολοκαύτωμα στη Ρουμανία
• Υπερδνειστερία

Περαιτέρω ανάγνωση

• Big Book with Many Chapters and Two Co-authors. Romanian Historical Studies. Iasi-Oxford-Portland. 1998. σελ. 296. ISBN 9739839118. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 2020. 
• Defense of Odessa. Pages of truth. Great literary and artistic series "All Odessa" Issue 15. Optimum. 2006. σελ. 296. ISBN 966-344-012-0. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 2020. 
• Cherkasov A.A.. (2007). Occupation of Odessa. Year 1941. Essays. Great literary and artistic series "All Odessa" Issue 15, Issue 18. Odessa: Optimum. σελ. 270. ISBN 978-966-344-144-3. 
• Jewish. communities. center "Migdal" (2006). History of the Holocaust in the Odessa region. Collection of articles and documents. Great literary and artistic series "All Odessa" Issue 18. Odessa: Optimum. σελίδες 372 + [136] with illustrations, 22 tables. ISBN 966-344-144-5. 
• Aleksandrovich I.A. (2014). The ways of death. Notes gettovtsa. Odessa: Art-Brand. Studio "Negotsiant. σελίδες 240 with illustrations. ISBN 978-5-9901362-2-9. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• «Report on the role of Romania in the Holocaust» (PDF). www.ushmm.org. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 9 Απριλίου 2006. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2006.  (PDF)
• «The US Holocaust Museum on the Odessa Massacres». www.ushmm.org. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2006. 
• Weinberg, Robert; John D. Klier; Shlomo Lambroza (1992). «The Pogrom of 1905 in Odessa: A Case Study excerpts». Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History: 248–89. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-04-04. https://web.archive.org/web/20160404055801/http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=The_Pogrom_of_1905_in_Odessa:_A_Case_Study_excerpts. Ανακτήθηκε στις 2020-09-28. 
• «Nuovi nomi per vie, piazze, sale ed edifici comunali». www.ceriano-laghetto.org. Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2015. 

• E. Bloshtein. Features of the Holocaust in Odessa
• Official site of the Museum of the Holocaust in Odessa
• «The US Holocaust Museum on the Odessa Massacres». www.ushmm.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Μαΐου 2012. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2006. 
• Book-trailer literary and documentary novel The Ways of Death. Notes ghetovtsa »IA Alexandrovich about the Holocaust in Odessa