Οικολογικό αποτύπωμα
Το οικολογικό αποτύπωμα είναι ένας τρόπος για να μετράμε τις επιδράσεις που προκαλούν πάνω στη Γη οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Είναι το μέτρο ζήτησης και κατανάλωσης που μετράει την κάλυψη των αναγκών μιας κοινωνίας, καθώς και τα απορρίματα και αέρια θερμοκηπίου που παράγει καθημερινά σε εκτάσεις παραγωγικής θαλάσσιας και χερσαίας επιφάνειας. Επίσης, εκτιμάει όλους τους φυσικούς πόρους που χρειάζονται για την υποστήριξη των υλικών αναγκών ενός πληθυσμού ή ενός ατόμου μέσα από την τεχνολογία, τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες της κάθε χώρας. Μονάδα μέτρησης του οικολογικού αποτυπώματος είναι το 1 εκτάριο, το οποίο ισούται με 10 στρέμματα ή 10.000 τετραγωνικά μέτρα αντίστοιχα[1].
Μοντέλο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Για να είναι εύκολα κατανοητό και υπολογίσιμο, το οικολογικό αποτύπωμα βασίζεται σε ένα μοντέλο που έχει ως σκοπό να μετατρέπει όλες τις ανάγκες κατανάλωσης σε παραγωγική έκταση γης, όπως το δάσος, τη γεωργική γη(για χρήση ξύλου και δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα), το διαβρωμένο ή δομημένο έδαφος, τα βοσκοτόπια, κ.α., τα οποία είναι απαραίτητα για την κάλυψη των αναγκών αυτών. Σε περίπτωση διαίρεσης της διαθέσιμης επιφάνειας της Γης δια του παγκόσμιου πληθυσμού του σήμερα μετριέται ότι 2 εκτάρια του πλανήτη περίπου αντιστοιχούν στον κάθε άνθρωπο, από τα οποία όμως μονάχα το 1,7 μπορεί να αξιοποιηθεί με ανθρώπινη χρήση. Έχοντας υπόψη τις δημογραφικές αλλαγές(αύξηση πληθυσμού με απαράλλακτη ωστόσο την επιφάνεια της Γης), σε πέντε δεκαετίες η διαθέσιμη ανά άτομο επιφάνεια εδάφους δεν θα ξεπερνά το ένα εκτάριο. Είναι φυσικό ότι το μέγεθος του οικολογικού αποτυπώματος είναι διαφορετικό από χώρα σε χώρα και είναι ανάλογο με τον τρόπο της καθημερινής ζωής και κατανάλωσης. Για παράδειγμα, το οικολογικό αποτύπωμα ενός Ευρωπαίου πολίτη είναι ίσο με 4,97 εκτάρια. Έτσι, εάν όλοι οι άνθρωποι του κόσμου κατανάλωναν και ζούσαν όπως οι Ευρωπαίοι, θα χρειαζόμασταν τρεις περίπου πλανήτες όπως και η Γη[1].
| Διαθέσιμη επιφάνεια της Γης | = 2 εκτάρια κατά κεφαλή |
| Σημερινός παγκόσμιος πληθυσμός |
Πλεονεκτήματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Παρουσιάζεται ένας μεγάλος αριθμός πλεονεκτημάτων με την χρήση του οικολογικού αποτυπώματος ως δείκτη βιωσιμότητας, αφού συναγωνίζεται αρκετές ακόμα μεθόδους ισάξια οι οποίες έχουν αναπτυχθεί με σκοπό την μελέτη των ανθρώπινων οικολογικών προβλημάτων.
Εύκολη κατανόηση της ανθρώπινης επίδρασης στο περιβάλλον
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο με το οποίο μας παραδίδεται ένα μέτρο για τις επιπτώσεις της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων του πλανήτη, πολύ χρήσιμο για την πληροφόρηση του κόσμου όσον αφορά την σχέση του φυσικού περιβάλλοντος και της οικονομικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Το οικολογικό αποτύπωμα είναι αποτελεσματικό στο να διαδώσει στον κόσμο την ιδέα πως ο καθένας από εμάς έχει ιδιαίτερα συμβάλλει στην κατάσταση που έχει περιέλθει η γη σήμερα μέσα από τις επιλογές του ως προς την κατανάλωση υλικών αγαθών[2].
Δυνατότητα εμπλοκής διαφόρων τύπων πόρων σε έναν και μόνο δείκτη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η χρήση της έκτασης του πλανήτη επιτυγχάνει την σύγκρισή τους με την διαθέσιμη επιφάνεια γης. Το οικολογικό αποτύπωμα έχει την δυνατότητα να συγχωνεύει όλα τα δεδομένα της πραγματικότητας για μια ποικιλία ροών αγαθών και ενέργειας έχοντας μία και μοναδική σταθερή μεταβλητή με έναν ισχυρό δείκτη, την έκταση γης, κυρίως λόγω της ευκολίας κατανόησης και της απλότητας[2].
Υπολογισμός επιπτώσεων παραγωγής και κατανάλωσης στο περιβάλλον
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Μέσα από την μέθοδο του οικολογικού αποτυπώματος, ο συγκεκριμένος υπολογισμός είναι εφαρμόσιμος και εύχρηστος, έχοντας φυσικά πάντοτε υπόψη όλες τις άμεσες και τις έμμεσες επιπτώσεις που ποσοτικοποιούνται από το οικολογικό αποτύπωμα και εκτιμώντας την επιφάνεια του πλανήτη που είναι αναγκαία για κάθε διαφορετικό είδος πόρων. Το οικολογικό αποτύπωμα καταλήγει έτσι στο να μετράει παράλληλα και τις "κρυμμένες" περιβαλλοντικές επιπτώσεις κάθε δραστηριότητας ξεχωριστά[2].
Μέτρο ανθρώπινων απαιτήσεων(φορτίο)
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Κρίνεται απαραίτητη η σύγκριση του οικολογικού αποτυπώματος με την προσφερόμενη επιφάνεια(φέρουσα ικανότητα) λόγω της πεπερασμένης έκτασης γης σε όλα τα επίπεδα. Έτσι, αυτό αποτελεί ισχυρό εργαλείο για να ληφθούν βιώσιμες πολιτικές αποφάσεις από όλα τα κράτη του κόσμου και τους τοπικούς φορείς όλων των επιμέρους περιοχών. Το οικολογικό αποτύπωμα μπορεί να εφαρμόσει μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων μέσω της προσέγγισής του και σύμφωνα με πολλές έρευνες να εκτιμηθεί σε τοπικό, εθνικό ή ακόμα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης, μια χρήσιμη ιδέα των ερευνητών είναι να εξετάζονται οι επιπτώσεις στο περιβάλλον από έναν τύπο δραστηριότητας, όπως η διατροφή, η γεωργία, κ.α. Αυτού του είδους οι συγκρίσεις είναι προτεινόμενες από πολλούς άλλους δευτερεύοντες δείκτες βιωσιμότητας, οι οποίοι είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για να ξεκινήσουν συζητήσεις και να τεθούν ορισμένοι πολιτικοί στόχοι[3].
Μειονεκτήματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το οικολογικό αποτύπωμα έχει δεχθεί έναν μεγάλο αριθμό από αρνητικές κριτικές, όπως το ότι δεν αποτυπώνει ακριβώς την κατανάλωση και τις επιπτώσεις της, δεν υπολογίζει με ακρίβεια τις ευθύνες, αλλά και πως δεν είναι τελικά ένα και τόσο ιδιαίτερα χρήσιμο και έμπιστο εργαλείο στην λήψη πολιτικών αποφάσεων. Όλοι οι επικριτές του μοντέλου του οικολογικού αποτυπώματος είναι σύμφωνοι με τα εξής:
Ανεπαρκής εξήγηση των απαιτήσεων ενός πληθυσμού σε παραγωγική γη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το οικολογικό αποτύπωμα φανερώνει τις απαιτήσεις ενός πληθυσμού σε βιολογικά παραγωγικό έδαφος, αλλά δεν παρέχει την αναγκαία εξήγηση των αίτιων που οδηγούν σε αυτές. Οι επιλογές που έχουν να κάνουν με τις συνήθειες κατανάλωσης και τις παραγωγικές μεθόδους αυτού του τύπου ασκούν επίδραση στην χρήση των φυσικών πόρων της γης, χωρίς όμως το οικολογικό αποτύπωμα να παρέχει μια ακριβή εικόνα για την αλληλεπίδρασή τους. Έτσι, μόνο μετά από μια κατάλληλη επεξεργασία των δεδομένων είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο λήψης αποφάσεων[4].
Έλλειψη δεδομένων για λήψη πολιτικών αποφάσεων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η χρήση του οικολογικού αποτυπώματος στην λήψη αποφάσεων από εθνικές κυβερνήσεις και ποικίλους τοπικούς φορείς δεν περιέχει επαρκή δεδομένα για την επίτευξη τέτοιων σκοπών. Η εύρεση και απόκτηση δεδομένων σχετικά με την κατανάλωση φυσικών πόρων γίνεται όλο και πιο δύσκολη όσο μικρότερες είναι οι υπό μελέτη εκτάσεις και πληθυσμοί. Γι' αυτόν τον λόγο, αυτά τα δεδομένα είναι με ακρίβεια διαθέσιμα συνήθως σε εθνικό και όχι σε τοπικό επίπεδο[4].
Διαφορά συγκρισιμότητας αποτελεσμάτων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Δεν υπάρχουν ακριβή αποτελέσματα, αφού είναι φανερές πολλές διαφορές στην σύγκρισή τους. Δεν είναι υπαρκτή επιπλέον μια διαδικασία υπολογισμού κοινά αποδεκτή για περιοχές μικρότερες από ένα εθνικό επίπεδο. Ποικίλες δραστηριότητες μελέτης οικολογικού αποτυπώματος που έχουν να κάνουν με ορισμένες εδαφικές εκτάσεις έχουν πραγματοποιηθεί χρησιμοποιώντας ανόμοια δεδομένα και μεθόδους και έχουν καταλήξει σε αποτελέσματα στα οποία δεν είναι δυνατό να γίνει άμεση σύγκριση[4].
Υποτίμηση και υπερτίμηση αποτελεσμάτων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα αποτελέσματα του οικολογικού αποτυπώματος παρουσιάζουν πολλές φορές υπερτίμηση της διαθέσιμης βιολογικής ικανότητας του εδάφους και υποτίμηση των απαιτήσεων των ανθρώπων σε φυσικούς πόρους. Αυτό γίνεται πραγματικότητα με την επιλογή των πιο αισιόδοξων εκτιμήσεων όσον αφορά την παραγωγική βιολογικά διαθέσιμη επιφάνεια εδάφους σε περίπτωση αμφιβολίας, την εξαίρεση των υπολογισμών των δραστηριοτήτων των ανθρώπων οι οποίες περιέχουν ανεπαρκή δεδομένα, καθώς και με την εξαίρεση των δραστηριοτήτων που οδηγούν στην συστηματική καταστροφή της φέρουσας ικανότητας των φυσικών πόρων της γης και που είναι αρκετά δύσκολο να μετρηθούν σε απαιτούμενη επιφάνεια εδάφους[4].
Αυταρχικότητα εθνών στην εκτίμηση περιβαλλοντικής υπερεκμετάλλευσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η εκτίμηση της υπερεκμετάλλευσης του περιβάλλοντος με την χρήση του οικολογικού αποτυπώματος ενός έθνους και η πραγματοποίηση σύγκρισης με το διαθέσιμο έδαφός του έχει δημιουργήσει αρκετές ανησυχίες. Πολλοί μιλούν για μια μορφή "αυταρχικότητας" η οποία δημιουργήθηκε μέσα από αυτήν την προσέγγιση όπου όλα τα έθνη επιβάλλονται να χρησιμοποιούν μόνο τόση φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος όση εμπεριέχεται στο τοπικό τους επίπεδο[4].
Μετρήσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το 2013, το Παγκόσμιο Δίκτυο Αποτυπώματος υπολόγισε το παγκόσμιο οικολογικό αποτύπωμα ως 1.6 πλανήτη Γη. Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, οι οικολογικές υπηρεσίες (φυσικοί πόροι ή φυσικό κεφάλαιο) του πλανήτη είχαν χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο 1,6 φορές ταχύτερα από αυτό που η φύση μπόρεσε να ανανεώσει. Το οικολογικό αποτύπωμα, επίσης, μπορεί να υπολογιστεί σε κάθε κλίμακα: μια δραστηριότητα, ένα πρόσωπο, μια κοινότητα, μια πόλη, μια περιοχή, ένα έθνος ή την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Οι μεγαλουπόλεις, λόγω αστυφιλίας, έχουν μεγάλα οικολογικά αποτυπώματα και έχουν καταστεί το σημείο μηδέν για τη μείωση του αποτυπώματος[5][6].
Παγκόσμια αποτυπώματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Προς το παρόν δεν υπάρχει ασφαλής τρόπος για τη μέτρηση των αποτυπωμάτων παγκοσμίως και όλες οι προσπάθειες για να περιγράψουν την ικανότητα ενός οικοσυστήματος σε ένα μόνο αριθμό είναι μια τεράστια απλοποίηση των χιλιάδων ανανεώσιμων πόρων κλειδιά, τα οποία δεν χρησιμοποιούνται ή αναπληρώνονται με τον ίδιο ρυθμό. Ωστόσο, δεν έχει υπάρξει κάποια σύγκλιση των μετρήσεων[7].
Αστικά Οικολογικά Αποτυπώματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Είναι μετρήσιμα και υπάρχουν δύο τύποι μετρήσεων σε χρήση:
Ο πρώτος μετράει τη μετατόπιση του οικοσυστήματος, που ορίζεται ως Αστική Ζώνη, μείον υπόλοιπο χώρων πρασίνου. Αυτή είναι μια μέτρηση της περιοχής που δεν περιλαμβάνει ανθρώπινη ή άλλη βιολογική δραστηριότητα.
Ο δεύτερος προσπαθεί να προσδιορίσει ποσοτικά το εναπομείναν υγιές οικοσύστημα. Συγκεκριμένα, επιχειρεί να ποσοτικοποιήσει την περιοχή και τη βιολογική υγεία των οικοσυστημάτων που επιβιώνουν μέσα σε περιοχές της πόλης, όπως τα πάρκα και άλλοι χώροι πρασίνου. Τα αποτυπώματα της πόλης υπολογίζονται και αξιολογούνται με τους αστικούς οικολογικούς δείκτες[8].
Τρόποι μείωσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Είναι αναγκαίο όλες οι χώρες του κόσμου να καταβάλλουν προσπάθειες στο να ζουν εντός ενός ορίου βιωσιμότητας και να μειώσουν το οικολογικό αποτύπωμα του τόπου τους. Μια λύση του προβλήματος αυτού είναι η εισαγωγή νόμων που θα αναγκάσουν κάθε χώρα να ζει σύμφωνα με τα επίπεδα βιωσιμότητάς της, καθώς επίσης και η επιβολή στους πολίτες να ζουν ακολουθώντας τα επίπεδα βιολογικής ικανότητας του κράτους τους. Γενικότερα, οι χώρες με πολύ υψηλό οικολογικό αποτύπωμα πρέπει να το μειώσουν, ενώ αυτές με χαμηλό μπορούν να το αυξήσουν ελάχιστα για την κάλυψη των βασικών αναγκών του πληθυσμού τους[2]. Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένοι τρόποι για την αποτελεσματική μείωση της υπερεκμετάλλευσης του φυσικού πλούτου και επομένως και για το οικολογικό αποτύπωμα:
Διατήρηση και αύξηση της βιολογικής ικανότητας του εδάφους
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Απαραίτητη είναι η προστασία της γης από την υποβάθμιση και την διάβρωση, καθώς επίσης και η διατήρηση εκτάσεων γης για καλλιέργεια και όχι για αστική εξάπλωση. Επίσης, πρέπει να προστατευτούν οι υγροβιότοποι για την ύπαρξη πόσιμου νερού, αλλά και όλα τα είδη των οικοσυστημάτων(θαλάσσια, δασικά, κ.α.). Επιπλέον, ένα άλλο απαραίτητο μέτρο είναι η κατάργηση της χρήσης των χημικών και τοξικών ουσιών λόγω της καταστροφής που προκαλούν στο περιβάλλον[4].
Καλύτερος έλεγχος χρήσης φυσικών πόρων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα τελευταία 40 χρόνια με την ανάπτυξη της τεχνολογίας έχουν αυξηθεί οι απαιτήσεις χρήσης φυσικών πόρων για την παραγωγή αγαθών. Ο μέσος όρος κάθε ανθρώπου για το οικολογικό αποτύπωμα έχει διατηρηθεί σχετικά σταθερό, αλλά συνεχίζει να αυξάνεται με ταχύτατο ρυθμό[2].
Μείωση κατανάλωσης αγαθών από τον μέσο άνθρωπο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η μείωση κατανάλωσης αγαθών από τους πολίτες οφείλεται κυρίως στην οικονομική τους κατάσταση. Οι άνθρωποι που ζουν στα όρια της φτώχειας μπορούν να αυξήσουν την κατανάλωσή τους για να βελτιώσουν τη καθημερινότητά τους, ενώ οι κάτοικοι των πλούσιων κρατών μπορούν να μειώσουν το οικολογικό τους αποτύπωμα χωρίς να κάνουν χειρότερη την ζωή τους, μονάχα χαμηλώνοντας την κατανάλωση των αγαθών τους κατά ένα μικρό ποσοστό[4].
Μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού μπορεί να μειωθεί με σταδιακό τρόπο και στο μέλλον να αντιστραφεί με την λήψη μέτρων που θα κάνουν τις οικογένειες να προτιμήσουν να αποκτήσουν λιγότερα παιδιά[2].
Μέλλον του πλανήτη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το σύγχρονο καθεστώς της παγκόσμιας υπερκατανάλωσης φυσικών πόρων καθιστά απαραίτητη την μείωση του οικολογικού αποτυπώματος με σκοπό την αποφυγή της εξάντλησης και της ολοκληρωτικής καταστροφής των οικοσυστημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Έτσι, είναι αναγκαία η επιβολή ορισμένων μέτρων για την μείωση της αλόγιστης χρήσης των πόρων και η κατανομή της σε όλα τα έθνη ανάλογα με την κατανάλωση τους. Ιδιαίτερα, τα οικονομικά αναπτυγμένα κράτη του κόσμου πρέπει να προχωρήσουν με την λογική "Συρρίκνωσης και του Καταμερισμού" του οικολογικού αποτυπώματος, με κύριο στόχο την βιωσιμότητα των μελλοντικών γενιών της Γης. Ένας μεγάλος αριθμός από μελέτες σε παγκόσμια κλίμακα αποκαλύπτουν ότι η πρόσβαση σε ικανοποιητική τροφή θα επιτυγχάνεται με μεγάλη δυσκολία σε λίγες δεκαετίες. Ειδικότερα, το 2050 στη Γη ενδέχεται να κατοικούν 9,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι, οι οποίοι όλοι ανεξαιρέτως θα πρέπει να τραφούν[9].
Συρρίκνωση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Με τον όρο συρρίκνωση αναφερόμαστε στην μείωση του οικολογικού αποτυπώματος παγκοσμίως, έτσι ώστε να μην υπερβαίνει η κατανάλωση των φυσικών ανανεώσιμων πόρων της γης την ικανότητα αναγέννησης των οικοσυστημάτων παραγωγής του πλανήτη. Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη από την "συρρίκνωση" και το ποσό της βιολογικής φέρουσας ικανότητας της γης, η οποία θα χρειαστεί για την κάλυψη των αναγκών όλων των ειδών της Γης και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας[9].
Καταμερισμός
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Με τον όρο "καταμερισμός" εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο η παραγωγική βιολογικά ικανότητα του πλανήτη θα κατανεμηθεί σε όλα τα έθνη, τους πολίτες, τα άλλα είδη του πλανήτη και τους διάφορους τόπους και περιοχές με δίκαιο τρόπο[9].
Επισκόπηση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η πρώτη ακαδημαϊκή δημοσίευση για το οικολογικό αποτύπωμα ήταν από τον William Rees το 1992[10]. H έννοια και η μέθοδος υπολογισμού του οικολογικού αποτυπώματος αναπτύχθηκε ως διδακτορική διατριβή του Mathis Wackernagel, υπό την εποπτεία του Rees στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας στο Βανκούβερ του Καναδά, την περίοδο 1990 - 1994[11].
Δείτε επίσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σημειώσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ 1,0 1,1 «Οικολογικό/Ενεργειακό Αποτύπωμα». www.co2schools.gr. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 «Ανάλυση του οικολογικού αποτυπώματος-σύντομη διερεύνηση στον τομέα των κτιριακών κατασκευών - ΙΚΕΕ / Αριστοτελειο Πανεπιστημιο Θεσσαλονικης - Βιβλιοθήκη». ikee.lib.auth.gr. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ «Ανάλυση του οικολογικού αποτυπώματος-σύντομη διερεύνηση στον τομέα των κτιριακών κατασκευών - ΙΚΕΕ / Αριστοτελειο Πανεπιστημιο Θεσσαλονικης - Βιβλιοθήκη». ikee.lib.auth.gr. Ανακτήθηκε στις 1 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 «Πέργαμος - Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών». pergamos.lib.uoa.gr. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ Tyszczuk, Renata. «Architecture of the Anthropocene» (στα αγγλικά). Scroope 23, The Cambridge Journal of Architecture. http://www.academia.edu/8154513/Architecture_of_the_Anthropocene.
- ↑ «ΦΥΣΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ». www.wwf.gr. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ «Data and Method - Global Footprint Network» (στα αγγλικά). Global Footprint Network. http://www.footprintnetwork.org/resources/data/. Ανακτήθηκε στις 2018-02-16.
- ↑ «Greenscore city Index 2016-01-01». GreenScore.ca (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Φεβρουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Κωνσταντίνου, Γκουνέλα, Γεωργία (2008). Ανάλυση του οικολογικού αποτυπώματος-σύντομη διερεύνηση στον τομέα των κτιριακών κατασκευών. http://ikee.lib.auth.gr/record/113228?ln=el.
- ↑ «ecofootnotes». ecofootnotes (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2018.
- ↑ Gavin, Gayle; Rennie, Kaitin; Simpson, Sheyline; Tanumihardja, Mira; Winkelaar, Meagan; Yeung, Vivian (2008-04-11). Beeting down the ecological footprint. doi:. https://open.library.ubc.ca/cIRcle/collections/undergraduateresearch/18861/items/1.0108687.