Νατούφιος πολιτισμός

Με τον όρο Νατούφιος πολιτισμός εννοούμε ένα σύνολο ομάδων μόνιμα ή ημιμόνιμα εγκατεστημένων ανθρώπων που ζούσαν στη Μέση Ανατολή περίπου πριν από 13.000 χρόνια. Ήταν κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες και ανάμεσα στις τροφές που συνέλεγαν ήταν το δίκοκκο σιτάρι, το κριθάρι και τα αμύγδαλα, ενώ κυνηγούσαν γαζέλες, ελάφια, βοοειδή άλογα, και αγριόχοιρους. Οι Νατούφιοι ζούσαν σε ημιυπόγειες κατοικίες, ανασκάπτοντας εν μέρει στο χώμα και χτίζοντας το υπόλοιπο με πέτρες και ξύλο. Κάποια στοιχεία δείχνουν ότι οι Νατούφιοι καλλιεργούσαν κριθάρι και σιτάρι. Βεβαίως, οι άμεσοι απόγονοί τους (της προκεραμικής ή ακεραμικής νεολιθικής) συγκαταλέγονται μεταξύ των πρώτων αγροτών στον πλανήτη.

Οι επιπαλαιολιθικές κοινότητες της Ανατολής της περιόδου 10500 - 8000 Π.Κ.Ε., πήραν το όνομα Νατούφιες από τον αρχαιολογικό τόπο Γουάντι εν-Νατούφ στην Παλαιστίνη. Ορισμένες από τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις τους, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται η Ιεριχώ και ο οικισμός Σουκμπά, περιλαμβάνουν ό,τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μόνιμη αρχιτεκτονική κατασκευή, αποθηκευτικούς χώρους τροφίμων και καθορισμένο εξοπλισμό επεξεργασίας τροφίμων. Οι ταφικές πρακτικές οδηγούν στην υπόθεση κάποιου βαθμού κοινωνικής διαφοροποίησης.

Ο Νατούφιος πολιτισμός καταλαμβάνει μια ειδική θέση στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών στην Εγγύς Ανατολή, ως σημείο έναρξης της εμφάνισης καλλιεργητικών κοινοτήτων. Η ιδέα ότι οι Νατούφιοι ήταν οι πρωιμότεροι καλλιεργητές είναι τόσο παλιά, όσο και η αρχική ανακάλυψη αυτού του πολιτισμού από τον Garrod. Αυτό που θεωρείτο τότε διαισθητική υπόθεση, θεωρείται σήμερα ορθή ερμηνεία. Η μετάβαση από το κυνήγι και την τροφοσυλλογή σε μια αληθινή γεωργική οικονομία στον Νατούφιο πολιτισμό φαίνεται ως λογικό συνεχές.

Κατοίκηση

Οι κατοικίες των Νατούφιων είναι ημιυπόγειες, συχνά με ένα ξηρολιθικό θεμέλιο. Εντούτοις βρέθηκαν σε δασικές ζώνες, εκεί όπου επικρατούσε η βαλανιδιά και το φιστίκι. Στη χλωρίδα αυτής της ανοικτής δασώδους περιοχής απαντάτο συχνά το σιτάρι. Τα υψηλά βουνά του Λιβάνου και του αντι-Λιβάνου, οι στέππες του Νεγκέβ και του Σινά και η Συροαραβική έρημος στην ανατολή οριοθετούν μια μικρή περιοχή ανάπτυξης και εγκατάστασης των Νατούφιων, πιθανώς εξαιτίας της περιορισμένης ικανότητας μεταφοράς σε μακρινές αποστάσεις ή εξαιτίας της εκμετάλλευσης των γειτονικών περιοχών από άλλες ομάδες.

Η υπερκατασκευή αυτών των κατοικιών κατασκευαζόταν πιθανώς από χαμόκλαδα, ενώ δεν έχουν βρεθεί έως τώρα ίχνη πλίνθων. Οι κυκλικές κατοικίες έχουν συνήθως διάμετρο 3-6 μ, περιέχουν μια κεντρική στρογγυλή ή τετραγωνική εστία. Στο Αΐν Μαλλαχά ανακαλύφθηκαν ίχνη από πασσαλότρυπες. Οι πάσσαλοι πιθανώς χρησιμοποιούνταν για τελετουργικούς σκοπούς από τον ηγέτη ή την ηγετική ομάδα της κοινότητας. Οι οικισμοί κάλυπταν έκταση περίπου 1 χλμ². Μικρότεροι οικισμοί χαρακτηρίστηκαν ως ημιμόνιμες κατοικήσεις (κατασκηνώσεις). Ίχνη επανοικοδόμησης σχεδόν σε όλες τις ανασκαμμένες περιοχές υποδεικνύουν επανεντοπισμό και επανακατοίκηση των χώρων για μακρές χρονικές περιόδους, κάτι βέβαια που προϋποθέτει -για διάφορες αιτίες- προσωρινή εγκατάλειψη του οικισμού.

Το πιθανότερο είναι πως η μόνιμη εγκατάσταση και η εγκατάλειψη της νομαδικής ζωής στάθηκε δυνατόν να πραγματοποιηθεί εξαιτίας των άφθονων φυσικών πόρων της περιοχής, του ευνοϊκού κλίματος σε εκείνη την περίοδο. Στους φυσικούς αυτούς πόρους περιλαμβάνονται το κυνήγι, η αλιεία και η τροφοσυλλογή, καθώς και η χρήση άγριων δημητριακών, γεγονός που προϋποθέτει ανεπτυγμένες τροφοπαρασκευαστικές ικανότητες. Διέθεταν δρεπάνια κατασκευασμένα από λεπίδες πυριτόλιθου, που τις συνέδεαν με οστέινες λαβές για τη συγκομιδή του σιταριού και λίθινους χειρόμυλους για το άλεσμα.

Λιθικά

Ο τεχνολογικός πολιτισμός περιλαμβάνει γεωμετρικού σχήματος μικρόλιθους, οστέινες αιχμές και καμάκια, αλιευτικά άγγιστρα, και μια σειρά στοιχείων όπως οι δρεπανολεπίδες, γουδοχέρια, λίθινοι μύλοι και ακονόλιθοι που μαρτυρούν τη συγκομιδή δημητριακών. Στους γεωμετρικούς μικρόλιθους, απαντώνται μηνίσκοι, τραπεζοειδή και τρίγωνα. Στην ύστερη Νατούφια περίοδο, η αιχμή Χαρίφ μια τυπική αιχμή βέλους κατασκευασμένη από κανονική λεπίδα, έγινε κοινός τόπος στο Νεγκέβ. Ορισμένοι μελετητές τη χρησιμοποιούν για να καθορίσουν έναν διακριτό πολιτισμό, τον Χαρίφιο.

Τέχνη

Ο αρχαιολογικός τόπος του Εϋνάν ή Αΐν Μαλλαχά, ανάμεσα στους λόφους της Γαλιλαίας και της Λίμνης Χούλα, κατοικήθηκε από το 10,000 έως το 8200 Π.Κ.Ε. κατά τη διάρκεια της Νατούφιας περιόδου. Το Εϋνάν (Εβραϊκά) ή Αΐν Μαλλαχά (Αραβικά) είναι ο σημαντικότερος από τους εκατοντάδες οικισμούς που ανακαλύφθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο σε ό,τι αφορά στη δυναμική καλλιτεχνική παράδοση αυτού του πολιτισμού.

Η τέχνη του Νατούφιου πολιτισμού, ενώ ακολουθεί μερικές από τις αντιπροσωπευτικές συμβάσεις της ευρωπαϊκής παλαιολιθικής στη νατουραλιστική και ευαίσθητη απεικόνιση των ζώων, απεικονίζει και μια νέα συνειδητοποίηση της ατομικής ταυτότητας και της κοινωνικής ζωής, κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα στις ταφικές πρακτικές και τα κτερίσματα, που είναι συνήθως κοσμήματα, καμωμένα από οστά, όστρεα και λίθο. Διαμορφωμένα από επιδέξιους τεχνίτες χρησιμοποιούνταν ως ένδειξη της κοινωνικής θέσης του ενταφιασμένου νεκρού.

Οι ανθρώπινες αναπαραστάσεις είναι και σχηματικές και νατουραλιστικές. Η λίθινη κεφαλή από το Αΐν Μαλλαχά σκαλίστηκε σε ασβεστόλιθο με μαχαίρια και σμίλες από πυριτόλιθο. Τα ίχνη από τα εργαλεία του καλλιτέχνη είναι ακόμα ορατά. Τα μάτια, σχηματισμένα από τρεις ομόκεντρες καμπύλες, κυριαρχούν στο κατώτερο τμήμα του προσώπου, που έχει διχοτομηθεί από μια ευρεία οριζόντια ζώνη σε ολόκληρο το κέντρο της πέτρας. Η άνω τμήμα της κεφαλής, ελαφρώς κατεστραμμένο, έχει χαραχθεί με διαγώνιες γραμμές, που πιθανώς σχηματοποιούν το τριχωτό της κεφαλής. Η βάση είναι επίπεδη, δείχνοντας ότι η κεφαλή προοριζόταν να στέκει όρθια.

Ταφικές πρακτικές

Ενταφιασμοί έχουν εντοπιστεί αρκετοί στις περιοχές του Νατούφιου πολιτισμού, συνήθως σε λακκοειδείς τάφους σε εγκαταλειμμένα σπίτια, σε σπήλαια του όρους Κάρμηλο και τους λόφους της Ιουδαίας. Οι λάκκοι επιχωματώνονταν με απορρίμματα, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό των κτερισμάτων. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι τάφοι καλύπτονταν με ασβεστολιθικές πλάκες, γεγονός που υποδεικνύει κοινωνική διαστρωμάτωση. Υπάρχουν ατομικοί και ομαδικοί ενταφιασμοί, ειδικά στην πρώιμη Νατούφια περίοδο και διεσπαρμένα ανθρώπινα υπολείμματα στους οικισμούς που στρέφουν προς την κατεύθυνση της διατάραξης προγενέστερων ταφικών. Το ποσοστό θνησιμότητας παιδιών είναι μάλλον υψηλό. Το 30% περίπου του συνόλου των ενταφιασμών ανήκει σε παιδιά ηλικίας 5-7 ετών. Αφαίρεση του κρανίου παρατηρήθηκε στο σπήλαιο Χαγιονίμ, στο Ναχάλ Ορέν και το Αΐν Μαλλαχά, ενώ μερικές φορές τα κρανία είναι διακοσμημένα με χάντρες οστρέων (Ελ-Ουάντ). Τα κτερίσματα αφορούν κυρίως σε προσωπικά κοσμήματα, όπως χάντρες κατασκευασμένες από όστρεα, δόντια από κόκκινο ελάφι, οστά και λίθους. Ανακαλύφθηκαν βραχιόλια, περιδέραια, σκουλαρίκια, πόρπες και κρεμαστά κοσμήματα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις ενταφιασμού ανθρώπου και σκύλου, που πιθανώς δείχνουν προς την κατεύθυνση της εξημέρωσης του σκύλου, (Χαγιονίμ).

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

O. Bar-Yosef/F. R. Valla (eds.), The Natoufian culture in the Levant (Ann Arbor 1991).
D.V. Campana/P. J. Crabtree, "Communal hunting in the Natufian of the Southern Levant: The social and economic implications" στο Journal of Mediterranean Archaeology 3/2, 1990, 233-243.
Donald Redford, Egypt, Canaan, and Israel in Ancient Times, Princeton University (1992)
Timothy Darvill, "Natufian culture", στο The Concise Oxford Dictionary of Archaeology, Oxford University Press, 2002.
Anna Belfer-Cohen «The Natufian in the Levant» - Institute of Archaeology, Hebrew University (Jerusalem) στο Annual Review of Anthropology, Volume 20 1991 (167-186)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

εικονίδιο Αρχαιολογία

Πύλη Αρχαιολογία