Ηθογραφία (νεοελληνική λογοτεχνία)
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Με τον όρο ηθογραφία αναφερόμαστε στη γενικότερη τάση που επικρατούσε στην νεοελληνική λογοτεχνία της περιόδου 1880-1930 . Ο όρος σήμερα θεωρείται προβληματικός, καθώς άρχισε να χρησιμοποιείται χωρίς να έχει οριστεί με ακρίβεια, με αποτέλεσμα να υπάρχουν αντιφάσεις και διαφωνίες ως προς το ποια έργα χαρακτηρίζονται ηθογραφικά. Επιπλέον, από τις αρχές του 20ου αι. ο όρος απέκτησε αρνητική σημασία και χρησιμοποιήθηκε συχνά ως απαξιωτικός χαρακτηρισμός.
Ως ηθογραφία ορίζεται η πιστή απεικόνιση της ζωής, των ηθών και των εθίμων μιας συγκεκριμένης ομάδας. Κάποιοι μελετητές περιορίζουν τον όρο μόνο για την απεικόνιση της ζωής του αγροτικού πληθυσμού και τα έργα που απεικονίζουν με αντίστοιχο τρόπο τη ζωή στα αστικά κέντρα τα χαρακτηρίζουν «αστικά». Για παράδειγμα ο Απόστολος Σαχίνης στη μελέτη του για το νεοελληνικό μυθιστόρημα του 19ου και του 20ου αιώνα αναφέρει: «…το ηθογραφικό μυθιστόρημα, στα τελευταία χρόνια του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα και, με την είσοδο του νέου αιώνα, το αστικό μυθιστόρημα» [1] και «το νεοελληνικό μυθιστόρημα κράτησε, από τη γέννησή του ως το 1930, την ακόλουθη πορεία: ήταν πρώτα ιστορικό, έπειτα ηθογραφικό, τέλος αστικό» [2]. Κατ’ άλλους όμως ο όρος ηθογραφία θα έπρεπε να επεκταθεί και να χρησιμοποιείται και για τα έργα που διαδραματίζονται στα αστικά κέντρα. Ο Mario Vitti αναφέρει ότι «και η αστικού περιβάλλοντος θεματολογία μπορεί δικαιωματικά να περιληφθεί» [3], ενώ ο Παντελής Βουτουρής προτείνει την διάκριση της ηθογραφίας σε «αστική» και «αγροτική» [4].
Η εμφάνιση και η εξέλιξη της ηθογραφίας
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η εμφάνιση της ηθογραφίας στη νεοελληνική λογοτεχνία σχετίζεται με ευρύτερες εξελίξεις στον ευρωπαϊκό και τον ελληνικό πνευματικό χώρο: η παρακμή του ρομαντισμού και η εμφάνιση του ρεαλισμού και του νατουραλισμού στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία και η εξέλιξη της επιστήμης της λαογραφίας στην Ελλάδα είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες στους οποίους οφείλεται η στροφή της λογοτεχνίας στην ελληνική πραγματικότητα και την καθημερινή ζωή.
Χρονολογία - σταθμός για αυτήν την στροφή της λογοτεχνίας θεωρείται το 1883: εκείνη την χρονιά δημοσιεύθηκε το πρώτο διήγημα του Γ. Βιζυηνού Το αμάρτημα της μητρός μου, στο περιοδικό "Εστία". Ένα μήνα αργότερα, στις 15 Μαΐου, το ίδιο περιοδικό προκήρυξε διαγωνισμό συγγραφής διηγήματος. Στην προκήρυξη, που πιθανότατα συντάχθηκε από τον εισηγητή της επιστήμης της Λαογραφίας στην Ελλάδα Ν. Πολίτη, βασική προϋπόθεση για τα υποψήφια έργα ήταν η εξής: «Η υπόθεσις του διηγήματος έσται ελληνική, τουτέστι θα συνίσταται εις περιγραφήν σκηνών του βίου του ελληνικού λαού» [5].
Η εξέλιξη της ηθογραφικής λογοτεχνίας ακολούθησε έκτοτε δύο κατευθύνσεις: την «ειδυλλιακή» και την «ρεαλιστική». Η «ειδυλλιακή» ηθογραφία είναι η ωραιοποιημένη και εξιδανικευμένη αναπαράσταση της ζωής, κυρίως του αγροτικού χώρου. Συχνά τα έργα εξαντλούνται σε απλή καταγραφή ηθών και εθίμων, με φόρτο λαογραφικού υλικού. Ο Vitti αναφέρει σχετικά: «μπορώ να μιλήσω για πιστότητα προκειμένου να ορίσω τον τρόπο με τον οποίο το ελληνικό αφήγημα αντιμετωπίζει την πραγματικότητα τα χρόνια τούτα. Δεν τολμώ να μιλήσω για ρεαλισμό˙ να προστρέξω δηλαδή σε ένα σαφώς προσδιορισμένο όρο που περιλαμβάνει και την πιστότητα, αλλά που την πιστότητα την αποκτά ως αποτέλεσμα μιας κριτικής ματιάς, πράγμα που το βλέπουμε καθαρά, η ηθογραφία αυτής της φάσης δεν το έχει ακόμη» [6]. Εκπρόσωποι αυτής της τάσης είναι οι Γεώργιος Δροσίνης, Κώστας Κρυστάλλης, Χρήστος Χρηστοβασίλης, Αργύρης Εφταλιώτης, Ιωάννης Κονδυλάκης.
Αντιθέτως, η "ρεαλιστική" ηθογραφία έχει εντονότερο κοινωνικό προσανατολισμό, αντιμετωπίζει την πραγματικότητα με κριτικό βλέμμα και προχωρά σε ψυχολογική εμβάθυνση και σκιαγράφηση ολοκληρωμένων ανθρώπινων τύπων. Αυτού του είδους η ηθογραφία σχετίζεται με τα ρεύματα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Τα αντιπροσωπευτικότερα έργα είναι τα περισσότερα διηγήματα του Παπαδιαμάντη (με χαρακτηριστικότερο όλων την νουβέλα «Η Φόνισσα»), τα διηγήματα του Βιζυηνού, οι νουβέλες του Καρκαβίτσα και αργότερα τα έργα του Κ. Χατζόπουλου και του Κ. Θεοτόκη, που είναι επηρεασμένα από την σοσιαλιστική ιδεολογία και τον προβληματισμό για το κοινωνικό ζήτημα.
Σημειώσεις
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ^ Σαχίνης 1971, σ. 20
- ^ Σαχίνης 1971, σ. 283
- ^ Vitti 1991, σ. 179
- ^ Βουτουρής 1995, σ. 260-261
- ^ Περισσότερες πληροφορίες για τον διαγωνισμό της "Εστίας" στο: Γιάννη Παπακώστα, Το περιοδικό «Εστία» και το διήγημα. Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα 1982
- ^ Vitti 1991, σ. 73-74
Βιβλιογραφία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Παντελής Βουτουρής, Ως εις Καθρέπτην… Προτάσεις και υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1995
- Απ. Σαχίνη, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα Εκδ. Γαλαξία, Αθήνα 1971
- Mario Vitti, Η ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας εκδ. Κέδρος 1991
- Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Ηθογραφία» στην Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τ. 26