Θεραπεία Gestalt

Η θεραπεία Gestalt (γερμανικά: Gestalttherapie), ακαδημαϊκά γνωστή και ως μορφολογική θεραπεία, είναι μία ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που δίνει έμφαση στην προσωπική ευθύνη και εστιάζει στην εμπειρία του ατόμου στην παρούσα στιγμή, στη σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου, στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά πλαίσια της ζωής ενός ατόμου και στις αυτορυθμιζόμενες προσαρμογές των ανθρώπων ως αποτέλεσμα της συνολικής τους κατάστασης.

Αναπτύχθηκε από τους Φριτς Περλς, Λάουρα Περλς και Πωλ Γκούντμαν στις δεκαετίες 1940 και 1950 και περιγράφηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο Gestalt Therapy το 1951 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Η μορφολογική θεραπεία παρότι συνδυάζει τις αρχές του υπαρξισμού και της μορφολογικής θεωρίας, αποτελεί μία ξεχωριστή θεραπευτική προσέγγιση και ερμηνεία για την ανθρώπινη συμπεριφορά και την εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους. Η μορφολογική θεραπεία πήρε το όνομά της από την μορφολογική σχολή της ψυχολογίας που αναπτύχθηκε στη Γερμανία στα τέλη του 19 ου αιώνα, και υποστήριζε ότι ότι ο άνθρωπος μπορεί να κατανοηθεί μόνο στη βάση της ολότητας του. Η μορφολογική θεραπεία δεν είναι κλάδος της μορφολογικής ψυχολογίας, αλλά περισσότερο μια αντίδραση του μαθητή του Φρόιντ, Φ. Περλς, στη παραδοσιακή ψυχαναλυτική προσέγγιση του δασκάλου του.

Βασικές αρχές (θέσεις)

οι βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται η μορφολογική θεραπεία είναι:

• ο άνθρωπος συμπεριφέρεται με βάση τον τρόπο (μορφή - δομή) με τον οποίο είναι συνδεδεμένο το σύνολο των αντιλήψεων του για την πραγματικότητα γενικά και τους συνανθρώπους του ειδικότερα (κοινωνία). Οι νευρωτικές συμπεριφορές οφείλονται στον προβληματικό τρόπο που οι αντιλήψεις για την πραγματικότητα έχουν δομηθεί στο χώρο του ασυνείδητου (υπερεγώ).
• η διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι το αποτέλεσμα μιας συνεχούς διαδικασίας δόμησης και αναδόμησης των αντιληπτικών μορφών του περιβάλλοντος (κοινωνικό, φυσικό και πολιτιστικό) μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και λειτουργεί ο άνθρωπος.
• ο άνθρωπος από την φύση του έχει την ανάγκη να έχει μία σταθερή συνολική θεώρηση του "κόσμου" (κοσμοθεωρία), τέτοια που να ανταποκρίνεται στην ανάγκη για προσαρμογή στο τρέχον περιβάλλον του. Η όποια δε εκδηλωμένη συμπεριφορά του συγκεκριμένου ατόμου, πρέπει να είναι σύμφωνη με το δομημένο σύνολο αντιλήψεων που απαρτίζει την συνολική θεώρηση του για τον "κόσμο".
• η πρωταρχική πηγή της εμφάνισης ασυνείδητων νευρωτικών συμπεριφορών οφείλεται στην αποδιοργάνωση του δομημένου συνόλου αντιλήψεων ενός ατόμου, η οποία διαταράσσει τη σχέση ισορροπίας μεταξύ συστήματος αντιλήψεων και εκδηλωμένης συμπεριφοράς.
• υπεύθυνο για την εξάλειψη αυτής της ανισορροπίας είναι το ίδιο το άτομο.
• απαραίτητη προϋπόθεση για να πετύχει το άτομο την εξάλειψη αυτής της ανισορροπίας είναι να έχει επίγνωση (awareness) της ολότητας των δομημένων αντιλήψεων τόσο των άλλων συνανθρώπων του όσο και των δικών του, δηλαδή να γνωρίσει τα προσωπικά του συναισθήματα και τις συμπεριφορές του, και τις επιπτώσεις (αποτελέσματα) τους στον κόσμο γύρω του.

Συμπτώματα

Ο νευρωτικός ασθενής (client) σύμφωνα με την μορφολογική θεραπεία παρουσιάζει τα παρακάτω συμπτώματα:

• έχει λανθασμένη εικόνα για το εξωτερικό περιβάλλον
• συχνά δεν αντιλαμβάνεται και τις λειτουργίες του σώματός του και τις ανάγκες που προκύπτουν από αυτές (έχει "λανθασμένη εικόνα" για τον εαυτό του)
• αδυνατεί να εκφράσει τις ανάγκες του λεκτικά και δημόσια
• αδυνατεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του και γενικότερα να φροντίσει τον εαυτό του.

Ο νευρωτικός ασθενής εμποδίζει τον εαυτό του από την πλήρη επαφή με την άμεση πραγματικότητα (περιβάλλον).

Ο ασθενής συνήθως βιώνει μια παρατεταμένη κατάσταση δυσαρέσκειας (κατάθλιψη), την οποία απωθεί και αποφεύγει να αντιμετωπίσει. Η αποφυγή αυτή οφείλεται σε "σημαντικούς λόγους" (αίτια). Ο ασθενής καλείται να αποκτήσει επίγνωση των αιτιών αυτών που των εμποδίζουν να αντιμετωπίσει την την δυσάρεστη πραγματικότητα.

Μεθοδολογία θεραπευτικής παρέμβασης

Σκοπός της θεραπευτικής παρέμβασης είναι να αναδομηθούν εκείνες οι νευρικές συνάψεις του εγκεφάλου οι οποίες εμποδίζουν τον ασθενή να σχηματίσει μια συνολική αντίληψη για το περιβάλλον του και για τον εαυτό ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία της συμπεριφοράς του συγκεκριμένου ανθρώπου και των απαιτήσεων του περιβάλλοντος με το οποίο αλληλεπιδρά. Με άλλα λόγια επιδιώκεται η αποδόμηση και η αναδόμηση των διαταραγμένων στερεοτυπικών αντιλήψεων του νευρωτικού σε νέο "όλον" (μορφή) που θα είναι σε συμφωνία (αρμονία , ισορροπία) με τις ανάγκες του εαυτού του και του περιβάλλοντος του, ειδικότερα:

• ο ασθενής ενθαρρύνεται να μιλήσει για τον εαυτό του και τα προβλήματα του
• ο ασθενής ενθαρρύνεται να μιλήσει για τις πεποιθήσεις του
• ο ασθενής ενθαρρύνεται να μιλήσει για τα αισθήματά του
• ο θεραπευτής δίνει έμφαση στη χρήση μη λεκτικών εκφράσεων για να βοηθηθεί ο ασθενής να εκφράσει όλα τα πιο πάνω όπως: το ψυχόδραμα, το παίξιμο ρόλων, η τεχνική της κενής καρέκλας, η ζωγραφική, ο χορός, η μουσική, η γυμναστική, η γλυπτική , η πλαστική, οι γραφικές τέχνες κ.α.
• ο θεραπευτής δίνει έμφαση στο "εδώ και τώρα" και στο να αναδομήσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο ασθενής την πραγματικότητα με βάση την άμεση εμπειρία του. παράδειγμα: στην ερώτηση του ασθενούς "τι δεν πάει καλά με μένα;", αναδιατυπώνεται, από τον θεραπευτή,. η ερώτηση σε καταφατική διαπίστωση "κάτι δεν πάει καλά με μένα και έχω σκοπό να ανακαλύψω τι είναι".

Περιγραφή των σταδίων εξέλιξης της θεραπευτικής παρέμβασης

Σύμφωνα με την θεραπευτική παρέμβαση του Perls στην εξέλιξη της νεύρωσης εμφανίζονται πέντε διακριτά στάδια:

1. το νευρωτικό ή ψεύτικο στάδιο στο οποίο ο ασθενής προσπαθεί να ικανοποιήσει πλασματικές ανάγκες μιας παραμορφωμένης ή πλαστής εικόνας του εαυτού του.
2. το φοβικό στάδιο κατά το οποίο ο ασθενής εγκαταλείπει τις πλασματικές του ανάγκες σε σχέση με τον εαυτό του και το περιβάλλον του, αλλά ταυτόχρονα είναι δυσαρεστημένος με την αδυναμία του να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του κοινωνικού του περίγυρού, τις οποίες τις συνειδητοποιεί για πρώτη φορά.
3. το αδιέξοδο στάδιο κατά οποίο ο ασθενής λόγω της αδυναμίας του να ανταποκριθεί με επιτυχία στις "πραγματικές" προκλήσεις του περιβάλλοντος νιώθει ασήμαντος και "άδειος".
4. το στάδιο της ενδόρρηξης, όπου ο ασθενής στρέφει τα έντονα συναισθήματα του προς τα "μέσα" και αρνείται να τα εκφράσει προς τα "έξω". Οι ενέργειές του παγώνουν και δεν εκδηλώνονται και εμφανίζεται ένα είδος γενικής αδρανοποίησης.
5. το εκρηκτικό στάδιο κατά το οποίο ο ασθενής αρχίζει να εκφράζει τα καταπιεσμένα συναισθήματά του και παρότι αυτή η έντονη έκφραση των συναισθημάτων μπορεί να φαίνεται "αφύσικη", ο θεραπευτής προσπαθεί να διοχετεύσει την έντονη εκφραστικότητα του ασθενή στην επίγνωση της παρούσας πραγματικότητας ώστε να αποκτήσει συνοχή και "ολότητα" (Gestalt) των ατομικών του αντιλήψεων με την υπάρχουσα πραγματικότητα, Σκοπός είναι να προσπαθεί να έρχεται σε συνεχή επαφή με το περιβάλλον του γενικότερα και συνεχή επικοινωνία με τους συνανθρώπους του ειδικότερα.

Ο συνολικός στόχος της θεραπευτικής παρέμβασης είναι ο νευρωτικός ασθενής να νιώσει υπεύθυνος για την πνευματική και κοινωνική του κατάσταση και να έρθει αντιμέτωπος με τις ευθύνες του.

Ομαδική θεραπεία σύμφωνα με τη μορφολογική θεραπεία

Η ομαδική θεραπεία συνίσταται στην εφαρμογή των βασικών αρχών της μορφολογικής θεραπείας σε ομάδες .

Βασικές αρχές (θέσεις)

• Ο F. Perls υποστήριξε ότι η βασική αιτία της αδυναμίας των ανθρώπων να εκφράσουν τα συναισθήματά τους είναι οι κοινωνικές απαγορεύσεις.
• Στόχος της ομαδικής θεραπείας να ξεπεράσουν οι ασθενείς τις απογοητεύσεις τους σε σχέση με την πραγματικότητα και να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητές τους να αλληλεπιδράσουν σε αυτήν.
• Ο κάθε ασθενής καταθέτει τα συναισθήματά του στην ομάδα και σε αντάλλαγμα ωφελείται (επηρεάζεται) από τις αντίστοιχες προσπάθειες των υπολοίπων μελών.
• Η ομάδα εκλαμβάνεται ως μία μικρογραφία της κοινωνίας μέσα στην οποία εκδηλώνονται ανάλογες πιέσεις και τάσεις κυριαρχίας ανάλογες με αυτές που κυριαρχούν στο σύνολο της κοινωνίας.
• Oι ομάδες αποτελούνται συνήθως από 5 έως 15 άτομα, και των δύο φύλων,
• Oι ομάδες αποτελούνται συνήθως από άτομα τα οποία προέρχονται από τα κατώτερα έως τα ανώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης, τόσο οικονομικά όσο και μορφωτικά.

Ο ρόλος του θεραπευτή

• Ο θεραπευτής δεν σκοπεύει στην ανακούφιση του πάσχοντα από τα δυσάρεστα συμπτώματα της νεύρωσης αλλά τα χρησιμοποιεί ως κίνητρο για να "αναγκάσει" τους ασθενείς να αναθεωρήσουν αρχικά και να αναδομήσουν τελικά τις αντιλήψεις τους και τις στάσεις του σε ένα νέο "όλον" (Gestalt), το οποίο θα εξαλείψει τα νευρωτικά συμπτώματα.
• Οι ίδιοι οι ασθενείς που συμμετέχουν στην ομάδα, και όχι ο θεραπευτής, καθορίζουν αν ένα μέλος και πότε θα πρέπει να διατηρήσει τις ψυχικές του άμυνες απέναντι στην πραγματικότητα ή αν εξυπηρετούν πλασματικές ανάγκες και πρέπει να τις εγκαταλείψει.

Διαφορές από την παραδοσιακή ψυχαναλυτική θεραπεία

Η θεραπεία στηρίζεται στην ιδέα πως είναι καλύτερα να ζήσει ο ασθενής αυτό που αισθάνεται "εδώ και τώρα" και όχι να ανακαλύψει τις απωθήσεις στο ασυνείδητο και να λύσει προβλήματα που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν .

• Ο ασθενής ενθαρρύνεται να ασχοληθεί για το πώς είναι η κατάστασή του τώρα και πως μπορεί να διορθωθεί, στην πράξη και όχι για το ποίες αιτίες προηγήθηκαν με αποτέλεσμα να εμφανιστεί η νεύρωση.
• Ο ασθενής ενθαρρύνεται να δώσει δικές του ερμηνείες στα όνειρά του και αποφεύγει τις άμεσες ερμηνείες από τον θεραπευτή.
• Η "λειτουργία της μεταβίβασης" η οποία είναι βασική στην ορθόδοξη ψυχανάλυση δεν γίνεται αποδεκτή από τη μορφολογική προσέγγιση.
• Η επαφή θεραπευτή - θεραπευόμενου είναι άμεση και πρόσωπο με πρόσωπο. Ο ασθενής δεν ξαπλώνει σε καναπέ ενώ ο θεραπευτής κάθεται πίσω του.

Ο θεραπευόμενος ενθαρρύνεται να αισθανθεί και να περιγράψει την παρούσα πραγματικότητα και την "κατάσταση" στην οποία βρίσκεται, αντί να την εξηγήσει και να την ερμηνεύσει.

Βιβλιογραφικές πηγές

• Δημητρόπουλος, Ε (1999). Συμβουλευτική Προσανατολισμός. Αθήνα: Γρηγόρης. σελίδες 75–78. ISBN 960-333-171-6. 
• Κιρναν, Τόμας (1977). Μαστράκη, επιμ. Ψυχοθεραπεία. Αθήνα: Επίκουρος. σελίδες 205–211, 290, 293–296. 
• O' Leary, E, (1995). Νέστορ, Ι, επιμ. Θεραπεία Gestalt. Αθήνα: ISBN 960-344-o89-2
• Perls, F. (1975). Θεραπεία Gestalt και Ανθρώπινες Δυνατότητες (μτφ. Τζαχάνης). In John O. Stevens (Ed.), gestalt is (pp. 1–8). Bantam Books
• Perls, L. (1991). Κάποιες Πτυχές της Ψυχοθεραπείας Gestalt (μτφ. Τζαχάνης). Living at the Boundary: The Collected Works of Laura Perls. New York: Gestalt Journal Press.