Τέχνη του Βόρνεο

Η τέχνη της Μπόρνεο κατέχει υψηλή θέση σε σύγκριση με τη τέχνη των άλλων νησιών της Ινδονησίας επειδή απορρόφησε πολλά είδη επιδράσεων και τις συγχώνευσε σε μια οργανική και εξατομικευμένη τεχνοτροπία. Οι διάφοροι τύποι μορφών υποδηλώνουν καθαρά τα πρότυπά τους κι αυτό το βλέπουμε με ιδιαίτερη ακρίβεια στο σχηματισμό Naga στην Μπόρνεο όπου οι ρωμαλέες μορφές ζώων και έφιππων νομάδων έπαιξαν μεγάλο ρόλο. Μερικές μορφές Naga προέρχονται κατευθείαν από τα πρότυπα της ζωομορφικής τεχνοτροπίας ενώ άλλες βασίζονται στον κινεζικό δράκοντα με το οριστικό του πια σχήμα, που με την σειρά του ήταν προϊόν της νομαδικής επίδρασης πάνω στην κινεζική τέχνη μιας αρχαιότερης περιόδου. Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι τα μοτίβα με μια νομαδική τεχνοτροπία, που φαίνεται ότι ως τώρα δεν τροποποιήθηκαν από την κινεζική επίδραση, εισχώρησαν στην Μπόρνεο ανεξάρτητα από τα κινεζικά μοτίβα των τεχνοτροπιών Huai, Gh’in και Han. Το καλύτερο κομμάτι που θα μπορούσε να συγκριθεί με κάποιο άλλο από την Μπόρνεο ίσως καμιά φορά να ανευρίσκεται σε μια πολύ απομακρυσμένη περιοχή της νομαδικής τεχνοτροπίας, παραδείγματος χάρη τα αντικείμενα από τις επιτύμβιες επιχωματώσεις της πρώτης χιλιετηρίδας π.Χ. κοντά στο στόμιο του ποταμού Κουμπάν στη νότια Ρωσία. Μια γλυπτική λαβή σουβλιού από την Μπόρνεο, που απαρτίζεται από ένα ζώο με το κεφάλι του γυρισμένο προς τα πίσω, έχει μια υπερβολικά περίεργη ομοιότητα με μια μπρούτζινη πλάκα από το σκοθικό <<Τάφο των Επτά Αδερφών>>( 7ος-6ος αιώνας π.Χ.). Η εξήγηση μπορεί να είναι ότι οι φορείς αυτών των μοτίβων πέρασαν μέσα από την Κίνα με σχετικά γοργό ρυθμό(σαν επιδρομείς ή έμποροι) ή ότι έφτασαν στην ακτή από κάποιον δυτικότερο δρόμο που δεν άγγιζε την καθαυτό Κίνα. Το τεκμήριο του πολιτισμού Shih-chai-shan στη νοτιοδυτική Κίνα δείχνει ότι επιδράσεις από την κεντρική Ασία πέρασαν από το δρόμο αυτό στην περιφερειακή ζώνη του κινεζικού πολιτισμού. Αλλά φαίνεται ότι, ώσπου να φτάσουν στην Μπόρνεο, αυτά τα σχήματα και τα μοτίβα είχαν χάσει το συμβολικό περιεχόμενό τους ή τουλάχιστον ότι η σημασία των μορφών δεν ήταν πια τόσο καθαρή ώστε να επιζήσει ή να επιβληθεί πάνω σε άλλες ερμηνείες. Μόνο το σχήμα υιοθετήθηκε και γεμίστηκε με ένα διαφορετικό περιεχόμενο επιτόπιας προέλευσης.

Ακόμη κι αν οι μορφές από την Μπόρνεο προκαλούν συχνά την άμεση σύγκρουση με εκείνες της καθαρά ζωομορφικής τεχνοτροπίας, φαίνεται ότι παρ’όλα αυτά οι επιδράσεις αυτές έφτασαν στην Μπόρνεο από την Κίνα, αφού υπάρχουν τόσα πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα όμοια με εκείνα που γνωρίζουμε πως ήταν το επακόλουθο της τροποποίησης που είχε υποστεί η νομαδική τέχνη εξαιτίας της επίδρασης της κινεζικής τέχνης. Εκείνο που φαίνεται είναι πως τα νομαδικά μοτίβα πέρασαν στην Μπόρνεο μέσα από την Κίνα, κι αυτό έγινε με μεγάλη ταχύτητα, αφού η τροποποίηση τους είναι σχετικά ελάχιστη.

Υπάρχουν αρκετές μορφές ζώων από την Μπόρνεο επικολλημένες στα σπίτια ή στα εργαλεία των Dayak, που θα τις συγκρίνουμε με εκείνες της νομαδικής ζωομορφικής τεχνοτροπίας. Φυσικά θα πάρουμε για την σύγκρισή μας αντικείμενα από τη στέπα του Όρντου, μια και αυτή η περιοχή ήταν γεωγραφικά πλησιέστερη στην Μπόρνεο, όπως και η πηγή του ζώου που οι κινέζοι επίσης υιοθέτησαν. Τα ζώα αποκαλούνται συνήθως από τους ιθαγενείς aso, δηλαδή σκύλοι. Όπως είπαμε, αυτός ο όρος μπορεί να αλλάξει έννοια χωρίς να τροποποιηθεί πολύ η εικόνα. Η απόδοση του σκύλου ήταν αρχικά βασισμένη στη μορφή της τίγρης, αλλά μια και οι άνθρωποι δεν ήθελαν να κατονομάσουν ένα ζώο τόσο φοβερό όσο η τίγρης, προτιμούσαν να το αποκαλούν σκύλο. Αυτό έχει μεγάλη σημασία, πρώτα γιατί πολλές από τις μορφές ζώων των έφιππων νομάδων, που μπορούν να θεωρηθούν σαν πρότυπα για τα έργα της Μπόρνεο, είναι αναπαραστάσεις αιλουροειδών και πιθανότατα τίγρεων. Και δεύτερον γιατί συχνά βλέπουμε ότι η ονομασία μιας μορφής ζώου εξαρτάται πολύ λιγότερο από το περιεχόμενό της παρά από τα συναισθήματα του θεατή ή του ίδιου τον καλλιτέχνη. Μερικά εντελώς διαφοροποιημένα ζώα, στην τροχιά των ιδεών που κατέχονται απόλυτα από την εικόνα ενός ορισμένου ζώου, μπορεί στο τέλος να αποδοθούν όλα με την εικόνα αυτού του ζώου. Έτσι στη Μπόρνεο η τίγρης μετατρέπεται σε σκύλο και ύστερα στην περιοχή που επικρατεί η έννοια του δράκοντα Naga γίνεται Naga.

Ανάμεσα στις μορφές της Μπόρνεο που προσφέρονται για σύγκριση με τις μορφές των έφιππων νομάδων είναι το ερπετό με σηκωμένο το κεφάλι του ή με το κεφάλι γυρισμένο προς τα πίσω, ομάδες ζώων, συμπλεγμένα ζώα, και, τελικά, το κουλουριασμένο ζώο. Λαμπρά παραδείγματα του πρώτου από αυτούς τους τύπους είναι ανάγλυφα στις πόρτες των Dayak.

Αν συγκρίνουμε αυτά τα έργα με μια πόρπη ζώνης από την Κίνα, που αποτελεί την κινεζική παραλλαγή ενός νομαδικού θέματος, βρίσκουμε ότι υπάρχει η ίδια καμπύλη σώματος, η μαζεμένη στάση στα μπροστινά πόδια, τα ανυψωμένα οπίσθια μέρη, τα ολάνοιχτα σαγόνια και το στριμμένο κέρατο. Οι σπείρες στους ώμους και στην περιοχή της λεκάνης του ζώου από την Μπόρνεο είναι τα υπολείμματα απ’ότι κάποτε ήταν φτερούγες. Δεν είναι εύκολο να βρεθεί παράλληλο δείγμα για το ζώο που στρέφει το κεφάλι του προς τα πίσω, όμως το μοτίβο αυτό εμφανίζεται συχνά στη νομαδική τέχνη. Επίσης εμφανίζεται συχνά στα μπρούτζινα κοσμήματα των αλόγων στις στέπες του Όρντου.

Ένα άλλο ξυλόγλυπτο από την Μπόρνεο παριστάνει μερικά ζώα που είναι δύσκολο να αναγνωριστούν γιατί ορισμένα μέρη τους είναι υπερβολικά σχηματοποιημένα. Όμως ιθαγενείς καλλιτέχνες εξήγησαν στον Ολλανδό μελετητή A.W.Nieuwenhuis τι υποτίθεται ότι παριστάνουν. Σύμφωνα με τη θεωρία τους το μεγάλο ζώο, που είναι εύκολο να το ανασχηματίσουμε, έχει στο πίσω μέρος του κεφαλιού του κολλημένο ένα κεφάλι ζώου. Τα πόδια του δεύτερου είναι στραμμένα προς τα πάνω. Μπορεί να αναγνωριστεί από δύο σειρές δόντια στην ράχη του πρώτου και ένα μεγάλο διχαλωτό δόντι που δείχνει προς τα κάτω. Το σώμα του δεύτερου ζώου περνάει μπροστά από το κεφάλι του πρώτου, τα πίσω μέρη και τα πίσω πόδια ξεχωρίζουν καθαρά και η ουρά ενσωματώνεται με την πλάγια σπειροειδή διακόσμηση.

Ίσως αυτή να είναι μια περαιτέρω εξέλιξη της αρχικής σκηνής των ζώων που συμπλέκονται σε αγώνα, ένα από τα πιο αγαπητά μοτίβα της νομαδικής τέχνης. Αν επιτεθεί κανείς σε ένα άλογο, το τελευταίο συνήθως εικονίζεται με το σώμα του σε μια χαρακτηριστικά συστρεφόμενη στάση και με τα πίσω μέρη στρεβλωμένα προς τα πάνω. Αυτή η στάση μοιάζει με τη θέση του δεύτερου ζώου στο γλυπτό της Μπόρνεο. Η διάλυση του σώματος στο ζώο της Μπόρνεο σε ξεχωριστά διακοσμητικά μέρη, που ο θεατής δυσκολεύεται να τα συνδυάσει ξανά μεταξύ τους, είναι επίσης χαρακτηριστικό μερικών σκηνών με ζώα της Κεντρικής Ασίας που πολεμάνε μεταξύ τους, οι οποίες είναι εκτεθειμένες στην κινεζική επίδραση. Η επίδραση της τέχνης της Κεντρικής Ασίας γίνεται αισθητή και σε άλλα μοτίβα ζώων από την Μπόρνεο, αν και είναι λιγότερο έντονη. Οι ομοιότητες που αναφέραμε αρκούν για να δείξουν ότι ανάμεσα στα πολλά στοιχεία που συνδυάζονται για να δημιουργήσουν τη σχετικά ανεπτυγμένη τέχνη των Dayak, ένα τουλάχιστον απορρέει είτε απευθείας είτε δια της Κίνας, από την τέχνη των έφιππων νομάδων.

Βιβλιογραφία

• Παγκόσμια Ιστορία Τέχνης: Προϊστορικός και Πρωτόγνωρος Άνθρωπος, Αντρέας Λόμμελ, εκδ. Χρυσός Τύπος
• Καθρέφτης του κόσμου. Μια Νέα Ιστορία της Τέχνης, Mpel Tzoylian, εκδ. METAIXMIO