Λογοτεχνία του φανταστικού

Η λογοτεχνία του φανταστικού, είναι είδος με δική του μορφή και δικά του σύμβολα. Ο όρος «φανταστικό» που τη διαχωρίζει από τα άλλα είδη, αναφέρεται συνήθως σε φαινόμενα που δεν έχουν συμβεί, δεν συμβαίνουν, ούτε και θα μπορούσαν να συμβούν στην πραγματικότητα. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο του φανταστικού, που χαρακτηρίζεται πάντα από τη σύγκρουση ορθολογικού-ανορθολογικού, δηλαδή από την εισβολή του «αφύσικου» στο «φυσιολογικό», σχετίζεται ίσως με την ανάγκη μεταστοιχείωσης και επαναδημιουργίας του κόσμου, με τις ελευθερίες και τις δυνατότητες που παρέχει η φαντασία. Πιο συγκεκριμένα η φιλοσοφία στη φανταστική λογοτεχνία έχει να κάνει με τη δυνατότητα του συγγραφέα να χρησιμοποιεί τη δική του φωνή ή διαφορετικές, στην προσπάθειά του να αποδώσει ολοκληρωμένες περιγραφές.

Οι ρίζες του «φανταστικού» ανάγονται στην προϊστορία του ανθρώπου και συνδέονται με το στοιχείο του «τερατώδους» που χαρακτήριζε το περιβάλλον του (γιγάντια ζώα, οικολογικές ανακατατάξεις, ουράνια φαινόμενα).

Υπερρεαλιστικές τάσεις

Βιώνοντας αυτό το ακατανόητο περιβάλλον, μέσα στο οποίο η νύχτα και η ημέρα επιβεβαιώνουν κάθε στιγμή το ανεξήγητο του κόσμου (με τη γέννηση και το θάνατο, κυρίως), ο άνθρωπος υποχρεώνεται να «φανταστεί» την ύπαρξη μιας άλλης πραγματικότητας, που λειτουργεί πέρα από τον περιορισμένο και στενό ορίζοντα της καθημερινότητάς του. Η άλλη αυτή πραγματικότητα υπονομεύει την υπάρχουσα, αναιρεί τη γνώση του ανθρώπου για αυτήν, αποδεικνύει το «πεπερασμένο» του. «Στον ουρανό και τη γη υπάρχουν ασύλληπτες δυνάμεις», λέει ο Σαίξπηρ στον Άμλετ. Αυτές οι «ασύλληπτες δυνάμεις» είναι που δίνουν υπόσταση στο φανταστικό και το προσδιορίζουν ως είδος. Τα «μη ρεαλιστικά» του σύμβολα δημιουργούν εξωλογικά φαινόμενα-συμβάντα, που οικοδομούν τη μυθολογία του. Το φάντασμα του Δαρείου, που επιστρέφει από τη Χώρα των Νεκρών στους Πέρσες, και ο πατέρας του Άμλετ προσυπογράφουν με την παρουσία τους την ύπαρξη του «άλλου σύμπαντος».

Κυριότερος εκπρόσωπος του Φανταστικού είναι ο Τζον Ρόναλντ Ρούελ Τόλκιν (1892 - 1973), συγγραφέας του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και εφευρέτης του φανταστικού κόσμου, της Μέσης Γης. Οι κόσμοι που επινοούν οι συγγραφείς του είδους παραπέμπουν στη Μεσαιωνική Ευρώπη, συγκροτούνται όμως από διαφορετικά κράτη και λαούς, ακόμα και από διαφορετικά, εξωανθρώπινα όντα (χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο λαός των μικρόσωμων Χόμπιτ του Τόλκιν). Ειδικά στο έργο του Τόλκιν, γεννημένου και μεγαλωμένου στην αποικιακή Νότια Αφρική, δεν μπορούμε να μην επισημάνουμε τη συγκαταβατική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζει ο συγγραφέας τις «κατώτερες» φυλές, τους φυσικούς υπηρέτες των ανθρώπων, με τα αγγλοσαξονικά πάντα χαρακτηριστικά.

Ρεύματα στη φαντασία

Γενικά, ο τρόμος και η φαντασία μιλούν αγγλικά. Παρά την καταγωγή του είδους από το ρομαντισμό, που αναπτύχθηκε σε παγκόσμια κλίμακα, η λογοτεχνία του φανταστικού άνθισε και ανθίζει κυρίως στις αγγλόφωνες χώρες, που παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στο σύστημα του ιμπεριαλισμού, δηλαδή στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ. Μια πρώτη ερμηνεία του φαινομένου είναι ότι οι κλιματολογικές συνθήκες, ειδικά της πρώτης, διαμόρφωσαν μια ατμόσφαιρα ζόφου που μεταφέρθηκε σε ολόκληρη σχεδόν την αγγλόφωνη κουλτούρα. Χωρίς να παραγνωρίζουμε αυτή την πλευρά, θεωρούμε ότι η ορθότερη ερμηνεία βρίσκεται στην ίδια τη φύση του καπιταλισμού, ιδιαίτερα αναπτυγμένου στις χώρες αυτές. Οι συντηρητικοί ιδεολογικά συγγραφείς που υπηρέτησαν το είδος, αποτυπώνουν τη βαθιά περιφρόνηση του ώριμου καπιταλισμού απέναντι σε οτιδήποτε λαϊκό ή μη αγγλοσαξονικό και το αποκρυσταλλώνουν στη μορφή του απόλυτου, του μεταφυσικού κακού. Αντίθετα, οι προοδευτικοί μεταφέρουν τη σκοτεινή ατμόσφαιρα που δημιουργούν οι συγκεκριμένες κοινωνικές δομές στο έργο τους, για να πλάσουν έναν εξωκοσμικό χώρο φρίκης και να καταγγείλουν μέσα από αυτό το φανταστικό σχήμα, την επίγεια βαρβαρότητα.

Σε σχέση με το γίγνεσθαι

Το «φανταστικό» είναι ένα ιδιαίτερο, «νόμιμο» φιλολογικό είδος που έχει δώσει αριστουργήματα και που βοηθά τον υποψιασμένο αναγνώστη να διαβάσει την πραγματικότητα με έναν άλλο τρόπο, διαθλασμένο, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, καθόλου παραμορφωτικό και εμφανίζεται δυναμικά σε περιόδους όπου παρατηρούνται αναταραχές και ρήγματα (πόλεμοι, ασθένειες, μεγάλα επιτεύγματα). Τότε ξυπνούν τα αρχέγονα «τέρατα και κτήνη». Η επανεμφάνισή τους τροφοδοτεί τη φανταστική λογοτεχνία, η οποία τελικά δεν είναι τίποτε περισσότερο ή λιγότερο παρά αντανάκλαση, είδωλο της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας ιδωμένης μέσα από παραμορφωτικό κάτοπτρο.

Πηγές

• https://web.archive.org/web/20161030145456/http://www.rizospastis.gr/story.do?id=4381790 (Δώρα Μόσχου)
• https://web.archive.org/web/20090222191749/http://www.altfactor.ath.cx/library/stuff/fantastiki_logotexnia.html (Μάκης Πανώριος)

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Λογοτεχνία του Φανταστικού, Διαβάζω,τ/χ.464, (Ιούνιος 2006), σελ. 96-126

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• SFF.gr - Ιστοσελίδα της Ελληνικής Κοινότητας του Φανταστικού στην Ελλάδα (Science Fiction, Fantasy, Horror)