Λογική πλάνη

Στη φιλοσοφία, ο όρος λογική πλάνη αναφέρεται στη σχηματική πλάνη, δηλαδή σε ένα ψεγάδι στη δομή ενός παραγωγικού επιχειρήματος, το οποίο καθιστά το επιχείρημα άκυρο. Ωστόσο, συχνά απαντά στον ανεπίσημο διάλογο για να υποδηλώσει ένα επιχείρημα το οποίο μπορεί να είναι προβληματικό για οποιονδήποτε λόγο. Σε αυτή την χρήση του όρου συμπεριλαμβάνονται τόσο οι μη σχηματικές πλάνες (δηλαδή έγκυρες αλλά σαθρές προτάσεις ή μη ποιοτική/μη παραγωγική επιχειρηματολογία) όσο και οι σχηματικές πλάνες. Ο όρος είναι γνωστός και ως Διαλληλία.

Ταξινόμηση λογικών πλανών

Ο καθηγητής φιλοσοφίας Stephen Francis Barker σχολιάζει πως για να είναι σωστό ένα επιχείρημα, πρέπει να έχει τρία σημαντικά στοιχεία:

• Οι προϋποθέσεις να είναι αληθείς και αυτό να το γνωρίζει ο συνομιλητής/ακροατήριο
• Οι προϋποθέσεις να είναι γνωστές στο ακροατήριο, χωρίς τα συμπεράσματα να είναι ήδη γνωστά.
• Το συμπέρασμα να προκύπτει από τις προϋποθέσεις

Αναλόγως που αποτυγχάνει το επιχείρημα:

• Αν αποτύχει στο τρίτο σημείο τότε υπάρχουν τα σφάλματα ανακολουθίας
• Αν αποτύχει το δεύτερο σημείο, τότε υπάρχουν οι πλάνες φαύλου κύκλου.
• Αν αποτύχει το πρώτο σημείο, τότε υπάρχει μια πλειάδα λογικών πλανών που μπορεί να τα περιγράψει.

Πλάνες ανακολουθίας (Non sequitur)

Τα non sequitur (λατινικά για το «δεν ακολουθεί») διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες: η γνήσια ανακολουθία, η ανακολουθία λόγω αμφισημίας και οι πλάνες λόγω άσχετης θέσης.

Στις γνήσιες πλάνες ανακολουθίας υπάρχει πρόβλημα στη λογική διάρθρωση του επιχειρήματος, δηλαδή οι προϋποθέσεις/premises του επιχειρήματος δεν οδηγούν στο συμπέρασμα. Για παράδειγμα λέει ο αρχηγός της αστυνομίας: «Αν ο καταζητούμενος βρίσκεται στο Τόκιο, σημαίνει ότι είναι στην Ιαπωνία. Έχουμε πληροφορίες όμως ότι δεν κρύβεται στο Τόκιο, άρα δεν είναι στην Ιαπωνία». Τα γνήσια σφάλματα ανακολουθίας ονομάζονται και τυπικά σφάλματα (formal fallacies)

Τα αμφίσημα non sequitur είναι λογικά λάθη που προκύπτουν εξ αιτίας της αμφισημίας λέξεων εντός των προτάσεων premises. Για παράδειγμα, «οι γιατροί θα απεργήσουν την ερχόμενη Παρασκευή, ο Γιωργάκης είναι κτηνίατρος, άρα θα απεργήσει τον ερχόμενη Παρασκευή.»

Τα σφάλματα λόγω άσχετης θέσης, είναι τα επιχειρήματα τα οποία ενέχουν την προσθήκη μιας εντυπωσιακής πλην όμως άσχετης θέσης. Οι δυο πιο μεγάλες κατηγορίες είναι τα ad hominem και τα ignoratio elenchi (επιχειρήματα αντιπερισπασμού).

Επιχειρήματα αντιπερισπασμού (ignoratio elenchi)

Μια συνηθισμένη κατηγορία λογικών σφαλμάτων είναι τα επιχειρήματα αντιπερισπασμού (λατινικά ως ignoratio elenchi). Από τα πιο συχνά είναι το επιχείρημα του αχυρανθρώπου και του red herring (κατά λέξη κόκκινη ρέγκα). Και στους δυο τύπους λογικών σφαλμάτων, οι προϋποθέσεις του επιχειρήματος δεν οδηγούν στο συμπέρασμα του.

Το μοτίβο του επιχειρήματος του Αχυρανθρώπου είναι να παρουσιάζει μια παραλλαγμένη εκδοχή μιας άλλης θέσης, και μετά να επιτίθεται εναντίον της παραλλαγμένης θέσης για να καταλήξει, πως εφόσον η παραλλαγμένη θέση είναι λανθασμένη, το επιχείρημα της αρχικής άλλης θέσης πάλι είναι λανθασμένο.

Στο επιχείρημα Red herring , και αφορά την εισαγωγή ενός εντυπωσιακού πλην όμως άσχετου νέου στοιχείου, με απώτερο σκοπό για να αλλάξει την ατζέντα της συζήτησης. Ενώ το δεύτερο, νεοεισαγόμενο στοιχείο μπορεί να είναι καθόλα σωστό, ωστόσο είναι άσχετο με το αρχικό θέμα. Ο όρος είναι εμπνευσμένος από το κυνήγι της αλεπούς στην Αγγλία. Μια ισχυρή μυρωδιά, μια ρέγκα, μπορεί να παρασύρει τα σκυλιά μακρυά από ίχνη που άφησε η αλεπού.

Επιχειρήματα ad hominem

Αντί να γίνεται κριτική σε ένα επιχείρημα, ασκείται κριτική στον άνθρωπο (hominem = πρόσωπο στα λατινικά) που εκφράζει το επιχείρημα, για παράδειγμα: «Ο Γιώργος λέει πως αν αυξηθεί ο ΦΠΑ, οι τιμές των προϊόντων θα ανεβούν πάνω αλλά γιατί να τον πιστέψουμε όταν ο Γιώργος είναι άπιστος προς την γυναίκα του;»

Τα επιχειρήματα ad hominem μπορούν να πάρουν πολλές μορφές, όπως να είναι προσβλητικό, είτε να αμφισβητεί τα κίνητρα κάποιου ο οποίος προτείνει μια λύση. Μια άλλη μορφή ad hominem είναι το tu quoque (λατινικά για το «και εσύ»). Σε αυτό του είδους λογικό σφάλμα, κάποιος κατηγορείται ότι το επιχείρημα ή η θέση του, δεν είναι συμβατή με την ζωή του. Ένα συνηθισμένο παράδειγμα είναι η απάντηση της εκάστοτε κυβέρνησης στη αντιπολίτευση: «μα και εσείς όταν ήσασταν κυβέρνηση, το ίδιο κάνατε». Ο ακαδημαϊκός Douglas Walton έδωσε πιο στενή έννοια στο tu quoque: Είναι μια ad hominem απάντηση σε μια επίθεση ad hominem! Δηλαδή δημιουργείται ένας κύκλος αλληλοκατηγοριών για το πρόσωπο. Ένα παράδειγμα: Συζητούν ένας δάσκαλος και ένας φορολογούμενος για την αύξηση των μισθών των δασκάλων. Σε κάποια φάση ο φορολογούμενος λέει: «άσε δάσκαλε, ξέρω γιατί θες αύξηση των μισθών», και ο δάσκαλος απαντά «το ίδιο μπορώ να πω και εγώ για σένα».

Το «επιχείρημα εκ συσχετισμού» είναι μια άλλη μορφή ad hominem. Αποτελεί πάλι επίθεση στο πρόσωπο και όχι στο επιχείρημα, αυτή την φορά συσχετίζοντας το με ένα άλλο πρόσωπο ή ομάδα ο οποίος έχει αρνητική χροιά. «Ο Γιωργάκης λέει ότι πρέπει η παιδεία να είναι δωρεάν και δημόσια, όμως αυτό το λένε οι σταλινιστές, άρα είναι λάθος».

Πλάνες φαύλου κύκλου (petitio principii)

Τα σφάλματα φαύλου κύκλου (λατινικά: petitio principii) είναι τα σφάλματα τα οποία η γνώση των προϋποθέσεων εξαρτάται από το τελικό συμπέρασμα του επιχειρήματος. Στα αγγλικά είναι γνωστό ως begging the question. Για παράδειγμα: : «το όπιο προκαλεί ύπνο, επειδή έχει υπνωτικές ιδιότητες»

Ο φαύλος κύκλος μπορεί να προκύψει και μετά από μια σειρά προτάσεων. Ο Barker αναφέρει το εξής παράδειγμα:

Α:Δεν πρέπει να πίνεις αλκοόλ.
Β:Γιατί;
Α:Το λέει το Κοράνι.
Β:Και επειδή το λέει το Κοράνι;
Α:Το κοράνι είναι πάντα σωστό
B:Γιατί;
Α:Επειδή το έγραψε ο Θεός.
Β:Και ποιος το λέει αυτό;
Α:Το γράφει το Κοράνι.

Μια υποκατηγορία των σφαλμάτων petitio principii αποτελούν οι πλάνες των φορτωμένων ερωτήσεων Σε αυτές, μια ερώτηση είναι φορτωμένη με μια υπόθεση η οποία αναφέρεται ως γεγονός. Για παράδειγμα: ο Γιωργάκης λέει στην Κωστάκη: «σταμάτησες να κλέβεις στα χαρτιά ή ακόμη;»

Λοιπές πλάνες

Επιχειρήματα "ad"

Υπάρχει μια πλειάδα επιχειρημάτων που το όνομά τους ξεκινάει με τη λατινική πρόθεση "ad". Συνήθως το επίθετο που ακολουθεί περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζεται το σφάλμα.

Το ad populum αναφέρεται στο λάθος να θεωρούμε πως επειδή οι περισσότεροι πιστεύουν κάτι, τότε εμπεριέχει κάποια δόση αλήθειας. Το συγκεκριμένο επιχείρημα στις δημοκρατίες μπορεί να γίνει πολύ ισχυρό. Για παράδειγμα: «οι φορολογούμενοι επιθυμούν ο δρόμος μεταξύ δύο πόλεων να περάσει από την παραλία και όχι από το βουνό». Ωστόσο οι κυβερνήσεις όταν αποφασίζουν για τέτοια θέματα λαμβάνουν τις γνώμες ειδικών εμπειρογνωμόνων.

To ad baculum είναι επίκληση στην τιμωρία. «Αν δεν θεωρήσεις σωστό το τάδε πράγμα, τότε θα τιμωρηθείς, άρα το τάδε πράγμα είναι σωστό». Είναι ένα επιχείρημα «εκ συνέπειας», όπου δηλαδή η πειθώ του επιχειρήματος βασίζεται στο ότι το τελικό συμπέρασμα δεν είναι αρεστό.

Argumentum ad Misericordiam ή επίκληση στο συναίσθημα, είναι ακόμη ένα λογικό σφάλμα. Φυσικά ως ρητορική τεχνική δεν είναι λανθασμένη, ούτε το να προσφύγει κάποιος στο συναίσθημα είναι εξ ορισμού λογικό σφάλμα, αλλά αν ο λόγος της αποδοχής ενός επιχειρήματος είναι το συναίσθημα, αυτό είναι προβληματικό.

Η επίκληση στην άγνοια (επιχείρημα ad ignorantiam) είναι ακόμη ένα συνηθισμένο λογικό σφάλμα, κατά το οποίο γίνεται επίκληση στην έλλειψη αποδείξεων για κάτι (π.χ. για την ύπαρξη βρικολάκων) για να προσπαθήσει να πείσει ότι η αρχική πρόταση εν τέλει ισχύει. Π.χ. «κανείς δεν έχει αποδείξει πως δεν υπάρχουν βρικόλακες, άρα υπάρχουν» ή «δεν έχει αποδειχτεί πως το wifi κάνει κακό, άρα είναι ασφαλές».

Ένα σημαντικό επιχείρημα είναι η επίκληση στην αυθεντία (Ad Verecundiam). Τα προβληματικά στοιχεία μπορεί να είναι αρκετά. Καταρχήν, ο ειδικός πρέπει να μιλάει για το θέμα του. Ο καρδιολόγος για παράδειγμα, είναι ειδικός στον τομέα της καρδιάς, για προβλήματα στο συκώτι ή τους νεφρούς η γνώμη του δεν έχει την ίδια σημασία. Επίσης, πρέπει να εξεταστεί αν ο ειδικός έχει κάποιου είδους συμφέρον στην εισήγηση που κάνει και κυριότερο αν υπάρχει γενική συμφωνία των ειδικών στο συγκεκριμένο θέμα. Για παράδειγμα, μπορεί ένας καρδιολόγος να εισηγείται μόνο υγιεινή διατροφή για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της υπέρτασης κάποιου ασθενούς, όμως η γενική συμφωνία ανάμεσα στους ειδικούς επιστήμονες είναι η υπέρταση να αντιμετωπίζεται φαρμακευτικά. Κρίσιμες ερωτήσεις για την εγκυρότητα του ειδικού είναι αν είναι όντως ειδικός, αν έχει εκφράσει όντως την συγκεκριμένη θέση και αν έχει κάποιο συμφέρον στην απάντηση που δίνει.

Άλλα Σφάλματα

Το Slippery Slope fallacy είναι μια μορφή που μπορεί να πάρει το λογικό επιχείρημα Argumentum ad consequentiam, («επίκληση στην συνέπεια»). Το Argumentum ad consequentiam είναι το είδος επιχειρήματος στο οποίο η πολύ πιθανή συνέπεια μιας πράξης γίνεται αιτία να παρθεί μια απόφαση. Πολύ απλό παράδειγμα: η συμβουλή της μητέρας στον γιο της μια βροχερή μέρα:«Γιωργάκη, πάρε την ομπρέλα γιατί αλλιώς θα βραχείς». Τέτοιου είδους επιχειρήματα είναι συχνά στην πολιτική: «αν αυξήσουμε τους φόρους στις εταιρείες και το ΦΠΑ, θα αυξηθεί η ανεργία». Επίσης μπορεί η συνέπεια να είναι κάτι θετικό: «Αν κτιστεί νέος δρόμος, θα αναπτυχθεί το χωριό μας». Το slippery slope fallacy προκύπτει ως μια μορφή αυτού του επιχειρήματος, όταν η συνέπεια την οποία επικαλείται το επιχείρημα, είναι μια καταστροφή η οποία προκύπτει από μια σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων. Όπως στο παραπάνω παράδειγμα «Γιωργάκη πάρε την ομπρέλα αλλιώς θα καταλήξεις στην Εντατική!» η μητέρα σκέφτεται τις αλυσιδωτές αντιδράσεις πως θα βραχεί, θα αρρωστήσει, η ασθένεια θα δημιουργήσει επιπλοκές, θα χειροτερέψει και στο τέλος θα καταλήξει στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας ο γιος της. Τα slippery slope επιχειρήματα, δεν είναι κατ' ανάγκη λογικά σφάλματα (όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των ναρκωτικών όπου ο εθισμός προκαλεί την συνέχιση μιας αρνητικής πορείας) αλλά για να κρίνει κάποιος αξιόπιστα αν υπάρχει κάποια αξιοπιστία στην επίκληση της τελικής καταστροφικής συνέπειας, χρειάζεται εμπειρικά δεδομένα.

Στο λογικό σφάλμα «Άρνηση της συνέπειας» υπάρχει ένα ενδογενές λάθος. Συνήθως τίθεται με μια αρχική υποθετική πρόταση, π.χ. «Αν αυξηθεί η θερμοκρασία του πλανήτη σημαίνει ότι θα έχουμε περισσότερες πυρκαγιές φέτος» Μετά ελέγχονται τα εμπειρικά δεδομένα, (στο παράδειγμα ότι οι πυρκαγιές είναι λιγότερες) και οδηγούμε έτσι στην κατάρριψη της αρχικής σκέψης (ότι δεν αυξήθηκε η θερμοκρασία). Το λάθος έγκειται στην πρώτη πρόταση, η οποία παρότι είναι εύλογη, δεν είναι απαραίτητη σωστή, καθώς μπορεί να αυξηθεί η θερμοκρασία, ωστόσο για κάποιο άλλο λόγο, οι πυρκαγιές να μην παρουσιάσουν αύξηση.

Πηγές

• Barker, Stephen Francis (1974). The Elements of Logic. McGraw-Hill. 
• Tindale, Christopher W. (22 Ιανουαρίου 2007). Fallacies and Argument Appraisal. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-46184-9. 
• Walton, Douglas (2006). Fundamentals of Critical Argumentation. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82319-7. 
• Wrisley, George (28 Σεπτεμβρίου 2018). Robert Arp· Steven Barbone· Michael Bruce, επιμ. Bad Arguments: 100 of the Most Important Fallacies in Western Philosophy. Wiley. ISBN 978-1-119-16579-8. 

Περαιτέρω μελέτη

• Van Jacob E. Vleet (10 Ιουλίου 2012). Informal Logical Fallacies: A Brief Guide. University Press of America. ISBN 978-0-7618-5434-0. 
• Walton, Douglas (1989). Informal Logic: A Handbook for Critical Argument. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-37925-0.