Κλήδονας

Ο Κλήδονας είναι έθιμο που επιβιώνει από την αρχαιότητα και τελείται στις 24 Ιουνίου, σύμφωνα με το οποίο εμφανίζεται στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου. Ο Κλήδονας εντάσσεται στη νεοελληνική λαϊκή λατρεία και ιδιαίτερα στα περιοδικά λατρευτικά έθιμα, όσα συνοδεύουν το εορτολόγιο και τις εποχές του έτους. Τέλος, ανήκει στην έντεχνη ή τεχνική και την έμμεσα νεοελληνική μαντεία. Ο Δημήτριος Λουκάτος τη χαρακτηρίζει ως μία από τις πιο τελετουργικές εορτές του εορτολογίου μας. Όμως στους νεώτερους χρόνους και στη σύγχρονη εποχή με τον ορθολογισμό να κερδίζει έδαφος, τις προκαταλήψεις να υποχωρούν, αλλά και την αλλαγή των ρόλων των δύο φύλων, οι συμβολισμοί και το μαγικοθρησκευτικό περιεχόμενο του δρώμενου να περιοριστεί και να κυριαρχήσει το καθαρά θεατρικό και φολκλορικό στοιχείο.

Ετυμολογία της λέξης

Η λέξη κλήδων ετυμολογείται σύμφωνα με τους Liddel και Scott ως οιωνός και σημείο προαναγγελτικό ενώ ο Hofmann την ανάγει στη λέξη κλεF-η-δων και κλέω<κλέFω. Γενικά εξηγείται ως μαντική φράση φωνή με μήνυμα μαντικός λόγος και μαντικός ψίθυρος.

Ο κλήδονας στην αρχαιότητα

Η λέξη συναντάται στους Ηρόδοτο, Αισχύλο (Προμηθέας Δεσμώτης) και Παυσανία. Στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη εντοπίζεται σε χωρίο του Δευτερονομίου (Δτ. 18:10-14), όπου έχουμε ρητή απαγόρευση τέλεσης του εθίμου, . Με τη σημασία του γνωστοποιώ, φημίζω συναντάται στην Οδύσσεια, στην Ιλιάδα, στη Θεογονία, στην Άλκηστη και αποσπάσματα του Ευριπίδη και στην Αριστοφανική Λυσιστράτη. Η λέξη εντοπίζεται και ως όνομα και επίκληση- κληδόνιος- των Δία και Ερμή, διότι αυτοί έδιναν τις κληδόνες, τους οιωνούς στους ανθρώπους.

Ο κλήδονας στο Βυζάντιο

Από όλο το χριστιανικό Αγιολόγιο επιλέχθηκε ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος για να συνδεθεί το έθιμο: ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν ένας σημαντικός προφήτης που έλαβε το χάρισμα να δει τον Χριστό, του οποίου ήταν και συγγενικό πρόσωπο. Αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη μορφή και τη σημασία του εθίμου στους βυζαντινούς χρόνους, το έθιμο αυτό υφίστατο και εξελισσόταν. Ο πρώτος που κάνει αναλυτική περιγραφή του εθίμου ήταν ο Θεόδωρος Βαλσαμών.

Τον 7ο αι. η εν Τρούλλω Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος με τον 65ο κανόνα της είχε καταδικάσει μεταξύ άλλων εθίμων και τον κλήδονα. Ζητούσε να αντικατασταθεί με τον αγιασμό και ευχές, ενώ προσδιόριζε τις ποινές για όσους συμμετείχαν ή απλώς παρακολουθούσαν τον κλήδονα: αν ο παραβάτης ήταν λαϊκός τότε αφοριζόταν, ενώ αν ήταν κληρικός, καθαιρούνταν.

Η πολεμική που ασκήθηκε από την Εκκλησία αποτυπώθηκε σε φράσεις όπως,αυτά τα λεν στον κλήδονα, τέτοια να τα λες στον κλήδονα,τέτοια εγώ τα ακούω στον κλήδονα, δηλαδή απαξιωτικές εκφράσεις για το δρώμενο που καταντά συνώνυμο της ελαφρότητας.

Ο κλήδονας στην Τουρκοκρατία

Ξένοι κυρίως περιηγητές μιλούν για τον κλήδονα, οι Van Egmont (1729), Pococke (1740), Pierre August de Guys (1748), Chandler (1764), Choiseul-Gouffier (1782), Saint Sauveur (1789), Beaujour (1797), Wittman (1800). O νεοελληνικός κλήδονας συνδυάζει την κληρομαντεία, δηλαδή μαντεία με το σύστημα του κλήρου με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων και κληδονισμού.

Δρώμενα κλήδονα

Το έθιμο τοποθετείται στις 24 Ιουνίου και διακρίνεται σε τρεις φάσεις.

Α. προετοιμασία

Δυο με τρεις ημέρες πριν από το άνοιγμα του κλήδονα τα κορίτσια κάθε γειτονιάς ορίζουν το σπίτι στο οποίο θα ανοιχτεί. Στις 23 προετοιμάζεται ο κλήδονας στο προεπιλεγμένο σπίτι. Το απόγευμα της ημέρας ένα μικρό αγόρι ή κορίτσι του οποίου και οι δύο γονείς ζουν πηγαίνει σε μια πηγή ή ένα πηγάδι ή τρεις διαφορετικές βρύσες και παίρνει νερό με το δοχείο του κλήδονα. Το μεταφέρει στο σπίτι χωρίς κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του να μιλήσει, ακόμα και αν επιχειρηθεί του αποσπασθεί η παραμικρή κουβέντα με πειράγματα, προσβολές και ελευθεροστομίες. Γι΄αυτό το νερό ονομάζεται αμίλητο, ή βουβό, αρπαχτικό ή νερόν άκριτον. Αν ο μεταφορέας τελικά μιλήσει τότε αυτό πρέπει να χυθεί και να μεταφερθεί άλλο αμίλητο. Όταν τελικά φτάσει στον προορισμό του χύνεται σε δοχείο με στενό λαιμό για να μη βλέπει αυτός που βγάζει τα αντικείμενα όταν ανοιχτεί ο κλήδονας. Σε μερικά μέρη της Ελλάδας το δοχείο μεταφοράς του αμίλητου νερού πρέπει να είναι αμεταχείριστο. Στη συνέχεια όσοι πάρουν μέρους στον κλήδονα φέρνουν διάφορα μικροκοσμήματα ή αντικείμενα, δαχτυλίδια, δαχτυλήθρες, καρφίτσες, κουμπιά,ακόμα και φρούτα, όπως μήλα σημαδεμένα με κρυφά σημάδια, τα ονομαζόμενα και ριζικάρια ή σημάδια ή κληδονικά και ρίχνονται μέσα στο νερό, αφού αφιερωθούν νοερά σε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Ακολουθεί το κλείδωμα και η ασφάλιση του δοχείου, ενώ μια γυναίκα, η ριζικάρισσα απαγγέλει: Κλειδόνουμε τον κλήδονα/ με τ΄Αϊ-Γιαννιού τη χάρη/ κι όποια 'χει καλοριζικό/να δώσει να το πάρει. Στη συνέχεια ο κλήδονας σκεπάζεται με πανί ή με μαντίλι κόκκινου χρώματος και στεφανώνεται με φύλλα δάφνης, μυρτιάς, λυγαριάς, κομμένα από παρθένα κοπέλα της οποία και οι δυο γονείς ζουν.

Η ερμηνεία των αντικειμένων και δρωμένων

Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία του πάτερα του Ιωάννη Προδρόμου που του προκλήθηκε μέχρι να γεννηθεί το παιδί, γράφοντας το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να το διατυπώσει προφορικά. Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας επειδή ακριβώς μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή δίνοντας του ιερότητα και μυστηριακότητα. Το παιδί που έχει και τους δύο γονείς του παραπέμπει στον αμφιθαλή παίδα της αρχαίας Ελλάδας, ο οποίος έκοβε τα κλαδιά που στεφανώνονταν οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων. Το μήλο από την αρχαιότητα θεωρείτο μέσο πρόκρισης και ένδειξης προτίμησης. Τέλος το κόκκινο χρώμα ταυτίζεται με την ταχύτητα η οποία θα βοηθήσει να φτάσει η ευνοϊκή τύχη γρήγορα για όσους την περιμένουν.

Β. Η έκθεση στα άστρα

Μετά τη δύση του ηλίου οι κοπέλες βγάζουν το κλειδωμένο αγγείο, σκεπασμένο και στεφανωμένο στο ύπαιθρο για να αστρονομιστεί ή να αστριστεί Επίσης τοποθετείται σε δώμα του σπιτιού ή κάτω από μια τριανταφυλλιά προκειμένου οι νύχτες να είναι μυρωδάτες. Τα άστρα, θεωρείται, πως θα επιδράσουν επί του αγγείου και ο κλήδονας θα προσλάβει μαντική και τελεστική δύναμη. Τα κορίτσια φυλάνε με βάρδιες το αγγείο. Το βράδυ της παραμονής γίνεται χρήση και άλλων τρόπων της μαντικής: τεφρομαντεία, ονειρομαντεία, κατοπτρομαντεία για να αποκαλυφθεί στο κορίτσι ο μελλοντικός σύζυγός του.

Γ. Το άνοιγμα του κλήδονα

Πριν την ανατολή του ηλίου και για να μην καταστρέψει το ηλιακό φως το μαγικό πλέγμα που η προηγούμενη νύχτα έχει δημιουργήσει μεταφέρεται το αγγείο μέσα στο σπίτι σε μέρος ανήλιαγο μέχρι που θα ανοίξει ο κλήδονας. Όταν προσέλθουν στο σπίτι τα κορίτσια και τα αγόρια που έχουν βάλει ριζικάρια αρχίζει η τελετή του ανοίγματος. Ο κλήδονας ανοίγει από αυτόν που το κλείδωσε. Η ριζικάρισσα δίνει το κόκκινο ύφασμα σε ένα μικρό παιδί που το βάζει στο κεφάλι ή στο λαιμό του και αφού βάλει το χέρι του μέσα στο αγγείο, αρχίζει να βγάζει ένα-ένα τα αντικείμενα σε τυχαία σειρά. Αλλού το άνοιγμα γίνεται από κόρη πρωτογονάτη, δηλαδή πρωτότοκη με τους δυο γονείς της εν ζωή. Τότε τραγουδιέται το Της πρώτης της καλότυχης/καλά θα πάνε ούλα/ γαμπρός πάει γυρεύοντας,/λεβέντης με σακούλα. Τα αντικείμενα καθώς βγαίνουν με τυχαία σειρά στο κάθε ένα απαγγέλεται ένα αυτοσχέδιο δίστιχο-προφητεία για τον κάτοχο του σημαδιού. Τα δίστιχα δεν είναι μόνο ερωτικά ή προφητικά αλλά και με ελευθεροστομίες και σκωπτικά, σατιρικά. Μετά το πέρας της συγκέντρωσης ακολουθεί κέρασμα και χορός.Όταν οι κοπέλες επιστρέφουν στα σπίτια τους προσέχουν ποιο όνομα ή λέξη θα πρωτακούσουν στο δρόμο για να το συσχετίσουν με την ανοικτή τύχη τους εκείνη τη βραδιά.

Άλλες ημερομηνίες του κλήδονα

Σε Νομοκανόνα του 16ου αι. πληροφορούμαστε πως πραγματοποιείτο σε διάφορους τόπους ο κλήδονας στην 1η Μαΐου, κάτι που γίνεται στην Κύπρο, οπότε βάζουν μέσα σε πήλινο ανθοδοχείο ανθισμένα κλαδιά φυτών και την τρίτη του ίδιου μήνα ή την πέμπτη βγάζουν τον κλήδονα, τραγουδώντας το τραγούδι, τσαι μπαιν' ο Μας τσαι βγαιν ο Μας/τσαι μπαιν ο Πρωτογιούνης. Τέλος Νομοκανόνας του 17ου αι. μας αναφέρει πως τελείται από κάποιους την εορτή της Αναλήψεως.

Η θέση της γυναίκας στον κλήδονα

Έχοντας πειστεί οι γυναίκες πως μοναδικός σκοπός της ζωής τους ήταν ο γάμος και η αναζήτηση γαμπρού και μάλιστα σε μικρή ηλικία, μεταχειρίζονταν κάθε μέσο για να το επιτύχουν. Μεταξύ των προσπαθειών τους αυτών ήταν και η καταφυγή στη μαγεία και σε μαντικές τέχνες, όπως ο κλήδονας. Γι' αυτό και περιοριζόταν τα θέματα των μαντικών διστίχων σε θέματα γάμου και ταυτόχρονα περιοριζόταν το ακροατήριο σε άγαμους νέους και κυρίως κορίτσια τα οποία επιθυμούσαν να μάθουν πως θα αποκατασταθούν. Κατεξοχήν γυναικείο έθιμο παρείχε την ευκαιρία στα κορίτσια να βγουν από το σπίτι και να συναναστραφούν με το άλλο φύλο σε ένα πλαίσιο «εθιμικά διασφαλισμένο», να εξασφαλίσουν μια υποτυπώδη δημόσια προβολή μέσα από το χορό και το τραγούδι και ταυτόχρονα γνωριμία με κάποιον μελλοντικό σύντροφο. Πέρα όμως από τη σημασία που είχε το έθιμο για τη γυναίκα ήταν σημαντικό και για την κοινότητα αφού απαντούσε σε καίρια θέματα της προσωπικής, οικογενειακής και κοινωνικής ζωής του κάθε μέλους της.

Πηγές

• Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τομ.Α ΙΙ, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 1948, σελ.167-172
• Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.53-77
• Δημήτρης Λουκάτος, «O Άι Γιάννης ο Kλήδονας ή Λαμπαδάρης», Παιωνία, τχ.10,·(Ιανουάριος-Ιούνιος 2009), σελ.18-20[2]
• Στυλιανή Τσιροπινά, Λανθάνουσα και έκδηλη θεατρικότητα στις επιβιώσεις των χιακών εθίμων του εορτολογίου, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)), 2010, σελ.470-483 [3]
• Νικόλαος Σιώκης, «Ο Κλήδονας στους Βλάχους: η μετατροπή ενός δρωμένου σε πανηγύρι», Ηπειρωτικά Γράμματα, περ. Β΄, έτος Ζ΄, τεύχ. 14 (2009),σελ. 539-560[4]
• ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟΝ[5] Αρχειοθετήθηκε 2016-03-16 στο Wayback Machine.

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Σύλβιος, «Ο Κλήδονας (λαογραφικά Σμύρνης, Β)», Μικρασιατικά Χρονικά, τομ.Γ, (1940), σελ.390-406
• Αθανάσιος Αβέλλιος, Κλήδονας και φρεατομαντεία άσματα δημοτικά και τοπωνύμια παιδιές και ιδιωματικές λέξεις της επαρχίας Ιστιαίας, Εκ του τυπογραφείου Μαυρίδη, 1996
• Παύλος Χαιρόπουλος,Έθιμα Πόντου: Χριστουγέννων - Πάσχα - Γάμου - Κλήδονα και άλλα,Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, 2007