Καθεδρικός Ναός της Αναστάσεως και Αγίου Κορβινιανού του Εβρί
Συντεταγμένες: 48°37′24.9″N 2°25′43.4″E / 48.623583°N 2.428722°E
| Καθεδρικός Ναός της Αναστάσεως και Αγίου Κορβινιανού του Εβρί | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | καθεδρικός ναός της Καθολικής Εκκλησίας |
| Αρχιτεκτονική | μοντέρνα αρχιτεκτονική |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 48°37′25″N 2°25′43″E |
| Θρήσκευμα | Καθολικισμός |
| Θρησκευτική υπαγωγή | Επισκοπή του Εβρί-Κορμπέιγ-Εσσόν |
| Διοικητική υπαγωγή | Εβρί-Κουρκουρόν |
| Χώρα | Γαλλία[1] |
| Έναρξη κατασκευής | 1992 |
| Αρχιτέκτονας | Μάριο Μπότα |
| Προστασία | Ένδειξη «Κληρονομιά του 20ού αιώνα» (από 2011) |
| Ιστότοπος | |
| Επίσημος ιστότοπος | |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Ο Καθεδρικός Ναός της Αναστάσεως και Αγίου Κορβινιανού του Εβρί (γαλλικά: Cathédrale de la Résurrection Saint-Corbinien d'Évry) είναι ρωμαιοκαθολική εκκλησία, που βρίσκεται στη νέα πόλη Εβρί (Εσόν) της Γαλλίας. Ο καθεδρικός ναός σχεδιάστηκε από τον Ελβετό αρχιτέκτονα Μάριο Μπότα. Άνοιξε το 1995 και καθαγιάστηκε και αφιερώθηκε στον Άγιο Κορβινιανό το 1996.[2] Είναι ο μόνος καθεδρικός ναός, που ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε στη Γαλλία τον 20ο αιώνα. [3]
Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Εβρί βρίσκεται στα προάστια του Παρισιού, στη νέα πόλη Κορμπέιγ-Εσόν, η οποία έχει μεγάλη πλειοψηφία μεταναστών. [4] [5] Η επισκοπή δημιουργήθηκε το 1966 και η ενοριακή εκκλησία του Σεν Σπιρ ανυψώθηκε στο καθεστώς της έδρας του επισκόπου ως Καθεδρικός Ναός του Κορμπέιγ, αλλά ούτε αυτή ούτε οποιαδήποτε άλλη υπάρχουσα εκκλησία ήταν κατάλληλη σε μέγεθος και τα γραφεία του επισκόπου ήταν σε πρώην δημοτικό σχολείο. Η Εβρί ήταν το φυσικό κέντρο της περιοχής και του πληθυσμού της νέας επισκοπής και, ως εκ τούτου, επιλέχθηκε ως επισκοπικό κέντρο, αλλά δεν διέθετε κατάλληλο σημαντικό κτήριο. [4]
Το 1988, η επισκοπή μετονομάστηκε σε Επισκοπή Εβρί –Κορμπέιγ-Εσόν και ο Καθεδρικός Ναός Εβρί ανατέθηκε στον Ελβετό αρχιτέκτονα Μάριο Μπότα, τότε σαράντα ενός ετών. Ο Μπότα ήταν ιδιαίτερα γνωστός για την ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο Mogno στην Ελβετία, αφού η πρώην εκκλησία καταστράφηκε από χιονοστιβάδα. Η νέα εκκλησία στο Mogno, σε μορφή κόλουρου κυλίνδρου, ολοκληρώθηκε το 1986. [4]
Οι αρχικές μελέτες για τον καθεδρικό ναό ξεκίνησαν το 1988. Η συγκέντρωση χρημάτων ξεκίνησε το 1989. Ο νέος καθεδρικός ναός χρηματοδοτήθηκε από συνεισφορές περισσότερων από 200.000 δωρητών. [6] Άλλοι σημαντικοί δωρητές ήταν ένα εθνικό ταμείο, που δημιουργήθηκε μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων για την ανοικοδόμηση θρησκευτικών κτηρίων, που καταστράφηκαν στην περιοχή του Παρισιού, μια σημαντική συνεισφορά από την Επισκοπή του Μονάχου, και δημόσιους φορείς στην περιοχή Ιλ-ντε-Φρανς.
Οι αρχικές μελέτες έγιναν την ίδια χρονιά και η θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε το Πάσχα του 1991. Η κατασκευή ξεκίνησε το 1992 και ολοκληρώθηκε το 1995. Εκείνη τη χρονιά τελέστηκε η πρώτη λειτουργία. Ο καθεδρικός ναός καθαγιάστηκε επίσημα στις 2 Μαΐου 1996. Τον Καθεδρικό ναό επισκέφτηκε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β' στις 22 Αυγούστου 1997 [6]
Εξωτερική όψη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Ο καθεδρικός ναός από τα βορειοδυτικά (φωτογραφία Πίνο Μούσι) -
Πρόσοψη Καθεδρικού Ναού Εβρί
Μορφή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο καθεδρικός ναός έχει τη μορφή κόλουρου κυλίνδρου, με κεκλιμένη στέγη. Η γραμμή της οροφής σπάει από δέντρα, γεγονός που δίνει μια ποικιλία χρώματος με τις αλλαγές των εποχών. Περιγράφοντας την επιλογή του για τη μορφή του κυλίνδρου, ο Μπότα έγραψε: «Βρίσκω στις κύριες μορφές μια σαφήνεια και μια έκκληση για τάξη εν μέσω αταξίας, είτε αφορά μια εκκλησία, ένα αρχοντικό ή ένα σπίτι. [7] Ο κολοβωμένος κύλινδρος είχε εμφανιστεί σε ένα από τα πρώτα του κτήρια, την Εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο Mogno της Ελβετίας (1986–1996) και αργότερα εμφανίστηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο. (1990–1995)
Υλικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το εξωτερικό του καθεδρικού ναού δίνει την εντύπωση ότι είναι κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από τούβλο, αλλά στην πραγματικότητα αποτελείται από δύο κυλίνδρους από οπλισμένο σκυρόδεμα καλυμμένους με τούβλα κλασικού κατασκευαστικού μεγέθους. Ο εσωτερικός κύλινδρος είναι 29,3 μέτρα, το εξωτερικό είναι 38,4 μέτρα. Ο χώρος μεταξύ των κυλίνδρων είναι γεμάτος με περάσματα, κλιμακοστάσια και τεχνικούς χώρους.
Το τούβλο του εξωτερικού μέρους του καθεδρικού ναού είναι σχεδιασμένο ως μια σειρά από οριζόντιες ταινίες, που διασπώνται από ένα μικρό αριθμό παραθύρων. Τα τούβλα είναι τοποθετημένα σε σχέδια, που τους δίνουν μια λεπτή, σαν δαντέλα ποιότητα.
Ο Μπότα εξήγησε ότι επέλεξε το τούβλο για τις αισθητικές του ιδιότητες και επειδή «προσπαθώ να χρησιμοποιώ τα πιο βασικά, ταπεινά υλικά, αλλά με την επιθυμία να τους δώσω μια συγκεκριμένη αξιοπρέπεια». [8]
Βορειοδυτική πλευρά – καμπαναριό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το υψηλότερο σημείο του κυλίνδρου βλέπει προς τα βορειοδυτικά και παρουσιάζει μια σειρά από γεωμετρικά σχήματα και σύμβολα από κάτω προς τα πάνω. Στο κάτω μέρος υπάρχει ένα ημισφαιρικό παράθυρο με σχέδιο, που αντιπροσωπεύει ένα στυλιζαρισμένο δέντρο της ζωής. Πάνω από αυτό βρίσκονται τα παράθυρα του Εθνικού Κέντρου Ιερής Τέχνης, που χωρίζονται από μια κάθετη ορθογώνια στήλη, που περιέχει μια σκάλα. Πάνω από αυτό υπάρχει ένα στρογγυλό παράθυρο, σε μορφή ρόδακα, και πάνω από αυτό, προσαρτημένο στην πρόσοψη, βρίσκεται το μεταλλικό καμπαναριό, που περιέχει πέντε καμπάνες. Πάνω στο καμπαναριό υπάρχει ένας σταυρός.[9]
Νοτιοανατολική πλευρά – κύρια είσοδος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κύρια είσοδος στον καθεδρικό ναό βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά, πίσω από μια βεράντα σε σχήμα V. Οι καμάρες πάνω από τη βεράντα της εισόδου υποδηλώνουν την πύλη ενός γοτθικού καθεδρικού ναού, αλλά σε αυτή την περίπτωση, οι καμάρες είναι καθαρά ορθογώνιες χωρίς γλυπτά, σχεδιασμένες, για να τονίζουν την αντίθεση μεταξύ σκότους και φωτός. Πάνω από την είσοδο υπάρχουν σειρές μικρών κατακόρυφων παραθύρων, που μοιάζουν με τα meurtriers, ή τις στενές αμυντικές σχισμές, προσθέτοντας την όψη ενός μεσαιωνικού κάστρου. [9]
Εσωτερικό μέρος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Θέα από πίσω προς το βωμό -
Βωμός και σηκός του Καθεδρικού Ναού Εβρί -
Εσωτερικό του Ναού και η οροφή του
Στο εσωτερικό του ναού, ο βωμός και η χορωδία βρίσκονται στα βορειοδυτικά.
Κεντρικό κλίτος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το ημικυκλικό κλίτος, το τμήμα της εκκλησίας όπου κάθεται το εκκλησίασμα, θυμίζει θέατρο, με σειρές καθισμάτων στον κεντρικό όροφο και επιπλέον καθίσματα σε δύο επίπεδα των στοών. Μπορεί να φιλοξενήσει από οκτακόσιους έως χίλιους πιστούς. Το όργανο τοποθετείται σε μια τούβλινη κόγχη, κοντά σε ένα μπαλκόνι, όπου κάθονται τα μέλη της χορωδίας. [10]
Τα ξύλινα στασίδια ή τα καθίσματα σχεδιάστηκαν από τον Μπότα και κατασκευάστηκαν από ανοιχτόχρωμη βελανιδιά από τη Βουργουνδία. Ο σχεδιασμός τους είναι πολύ απλός και γεωμετρικός και οι ευθείες σειρές δίνουν μια αντίθεση με τους καμπυλωτούς τοίχους του σηκού.
Χορωδία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Βωμός και βιτρό -
Η έδρα του Επισκόπου
Η χορωδία είναι παραδοσιακά το τμήμα του καθεδρικού ναού, που προορίζεται για τον κλήρο, που χωρίζει το ναό και την αψίδα. Στο Εβρί χωρίστηκε από το σηκό με έξι σκαλοπάτια μέχρι μια εξέδρα όπου βρίσκεται ο βωμός. Πίσω από τον βωμό υπάρχει μια εντυπωσιακή καμπυλωτή καμάρα με ένα μοντέρνο βιτρό σε ανοιχτό και σκούρο γυαλί, που αντιπροσωπεύει το Δέντρο της Ζωής. Αυτό δεν ήταν μέρος του αρχικού σχεδίου του καθεδρικού ναού, αλλά ζητήθηκε από τον Επίσκοπο ως μέσο αναπαράστασης της θεότητας του φωτός. [11]
- Ο βωμός είναι κατασκευασμένος από ένα ενιαίο κομμάτι μάρμαρο Carrera. Πάνω από το βωμό και το παράθυρο βρίσκεται το άγαλμα του Χριστού στον σταυρό του 19ου αιώνα, σκαλισμένο από ανοιχτόχρωμο ξύλο από την Τανζανία.
- Στον τοίχο πάνω από τον άμβωνα βρίσκεται ένα σύγχρονο χάλκινο άγαλμα του Αγίου Κορμπινιέν στον Σταυρό, προστάτη του καθεδρικού ναού, φτιαγμένο από τους Γάλλους γλύπτες Χιουγκ και Φρανς Σιπτρότ.
- Η κολυμβήθρα του Βαπτίσματος βρίσκεται στα αριστερά της εξέδρας του βωμού, όπως φαίνεται από το σηκό. Είναι κυκλικό και αρκετά μεγάλο για βαπτίσεις με εμβάπτιση και κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο Carrera, σε αντίθεση με τον μαύρο γρανίτη του δαπέδου. Η τοποθέτησή του αντιστοιχεί στο δόγμα της Β' Συνόδου του Βατικανού, που διακήρυξε ότι το βάπτισμα ήταν ένα γεγονός, που έπρεπε να μοιραστεί με ολόκληρη την εκκλησιαστική κοινότητα. [11]
- Ο άμβωνας είναι κατασκευασμένος από ανοιχτόχρωμο ξύλο από τη Βουργουνδία, και είναι κανονικά στα δεξιά της χορωδίας, όπως φαίνεται από τον σηκό, αλλά μπορεί να τοποθετηθεί όπως χρειάζεται για μια τελετή.
- Το ορθογώνιο κάθισμα ή θρόνος του Επισκόπου (κυριολεκτικά η «Καθέδρα») είναι κατασκευασμένο από την ίδια ανοιχτόχρωμη βελανιδιά όπως τα στασίδια. Πλαισιώνεται από δύο μικρότερες θέσεις για τους βοηθούς. Η θέση του καθίσματος είναι δεσπόζουσα. Πίσω από το κάθισμα υπάρχει ένα σχέδιο στον τοίχο, που είναι κατασκευασμένος από τούβλα. Το κάθισμα είναι τοποθετημένο σε ένα ημισφαιρικό τμήμα του δαπέδου από μαύρη πέτρα. [12]
Οροφή και φεγγίτες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Η οροφή
Στο κέντρο της κεκλιμένης κυκλικής οροφής υπάρχει ένα τρισδιάστατο τρίγωνο από μεταλλική σωλήνωση, που περιέχει παράθυρα και κινητά γυάλινα πάνελ, καθιστώντας δυνατό τον έλεγχο του επιπέδου του εισερχόμενου φωτός. Όταν τα πάνελ είναι ανοιχτά, η κοινότητα από κάτω μπορεί επίσης να δει τον κύκλο των δέντρων γύρω από τη στέγη. Ο Μπότα περιέγραψε τον σηκό του ως «έναν πρωταρχικό χώρο μεταξύ της γης και του ουρανού, ένα μέρος για διαλογισμό, για σιωπή». [13]
Παρεκκλήσιο του Ιερού Μυστηρίου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το παρεκκλήσι του Αγίου Μυστηρίου, που ονομάζεται επίσης Παρεκκλήσι της Ημέρας, είναι το μόνο παρεκκλήσι εντός του Καθεδρικού Ναού. Είναι σε οκταγωνική μορφή, επηρεασμένο από παλαιοχριστιανικές εκκλησίες όπως η Βασιλική του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Ο αριθμός οκτώ θεωρείται σύμβολο αρμονίας. Η οροφή έχει σχήμα φατνώματος ή ορθογώνιο πλέγμα, παρόμοιο με εκείνους των ρωμανικών καθεδρικών ναών και ορισμένων ιταλικών εκκλησιών, όπως ο καθεδρικός ναός της Πίζας.
Τα γλυπτά στοιχεία του παρεκκλησιού περιλαμβάνουν ένα σύγχρονο άγαλμα της Παναγίας και του Παιδιού, έναν στυλιζαρισμένο σταυρό και μια σκηνή από σφυρήλατο σίδερο και επιχρυσωμένο μπρούτζο, όλα από τον Γάλλο καλλιτέχνη Ζεράρ Γκαρούστ.
Σύνθεση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αντί να στέκεται χωριστά από τα άλλα κτήρια γύρω του, ο καθεδρικός ναός είναι στενά ενσωματωμένος μαζί τους. Βρίσκεται μόλις δέκα μέτρα από το δημαρχείο και συνδέεται άμεσα με ένα οικιστικό και εμπορικό κτήριο, που περιέχει εκατό οικιστικές μονάδες γραφεία και καταστήματα, που αποτελούν ένα άτυπο «μοναστήρι» του καθεδρικού ναού. Ο καθεδρικός ναός είναι επίσης καλυμμένος με τούβλο ίδιου χρώματος με τα γύρω κτήρια. Ο Μπότα σχεδίασε το ύψος του κυλίνδρου του καθεδρικού ναού ( 17 μέτρα έως 34 μέτρα) να είναι ανάλογο με το ύψος των παρακείμενων κτηρίων, (12 μέτρα) έως 15 μέτρα). Πρόσθεσε μια επιπλέον αντίθεση μεταξύ του μικρού αριθμού παραθύρων στον κύλινδρο του καθεδρικού ναού και των μεγάλων και πολλαπλών παραθύρων των παρακείμενων κτηρίων. [14]
Οι καμπάνες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο καθεδρικός ναός έχει πέντε καμπάνες, οι οποίες κατασκευάστηκαν στο Paccard Foundry στο Ανσί. Οι τρεις μεγαλύτερες καμπάνες βρίσκονται στο οριζόντιο τμήμα του κωδωνοστασίου, ενώ οι μικρότερες καμπάνες βρίσκονται στο κάθετο τμήμα. Η μεγαλύτερη καμπάνα, βάρους 640 κιλών, ονομάζεται «Mario Maria Giuditta Tobia Tomaso», τα ονόματα της οικογένειας του αρχιτέκτονα. Στις άλλες καμπάνες έχουν δοθεί ονόματα δωρητών και σε μία, το όνομα του Φρανσουά-Μισέλ, ενός νεαρού ιερέα της επισκοπής, που πέθανε το 1984. Οι καμπάνες λειτούργησαν για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1994.
Έμπνευση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Βασιλική του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (6ος αιώνας) -
Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη (6ος αι.) -
Μοντέλο της Νοτρ Νταμ ντι Ω του Λε Κορμπυζιέ (1955)
Ο Μπότα έγραψε: «Εμπνεύσθηκα από τη μεγάλη ανατολική και βυζαντινή παράδοση της χριστιανικής αρχιτεκτονικής, με την κυκλική κάτοψή της ή τον ελληνικό σταυρό, αλλά χωρίς κεντρικό βωμό, και από τη δυτική παράδοση με τη χρήση ελληνικού σταυρού. Προσπάθησα να αναμίξω αυτές τις δύο τυπολογίες." [15] Ανέφερε τη Βασιλική του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (6ος αιώνας) και τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και τη ρωμανική αρχιτεκτονική της βόρειας Ιταλίας, την οποία σπούδασε ως φοιτητής στη Βενετία. Είπε ότι προσέφερε μια αίσθηση νηφαλιότητας, στιβαρότητας, εκτίμησης για τις πρωταρχικές μορφές και ευαισθησία στις επιδράσεις του φωτός στο εξωτερικό χώρο. [15]
Εμπνεύστηκε επίσης από πιο πρόσφατα έργα, όπως η Νοτρ Νταμ ντι Ω του Λε Κορμπυζιέ (1955). Είχε γνωρίσει και συνεργάστηκε για λίγο με τον Corbusier το 1965 σε ένα νοσοκομειακό έργο, το οποίο δεν είχε πραγματοποιηθεί. [15]
Μάριο Μπότα και ο κόλουρος κύλινδρος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
-
Εκκλησία στο Mogno, Ελβετία -
Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο
Ο κολοβωμένος κύλινδρος έγινε ένα μοτίβο, που συνδέεται με τον Μάριο Μπότα, τόσο πριν όσο και μετά τον καθεδρικό ναό του Εβρί. Το χρησιμοποίησε προηγουμένως σε απλή μορφή στην Εκκλησία του Mogno (1986-1996), και το χρησιμοποίησε αργότερα σε ένα πιο περίπλοκο κτήριο, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο (1989-1995)
Στατιστικά στοιχεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Ύψος: 17 μέτρα έως 36 μέτρα
- Εσωτερική διάμετρος: 29,3 μέτρα
- Εξωτερική διάμετρος: 38,4 μέτρα
- Τοίχοι: 800.000 τούβλα έχουν χρησιμοποιηθεί για την κάλυψη των τοίχων σχηματίζοντας γεωμετρικά σχέδια[2]
- Όγκος: 45.000 κυβικά μέτρα (1.589.160 κυβικά πόδια)
- Χωρητικότητα: 1500 θέσεις, συμπεριλαμβανομένων 800 καθημένων
- Κόστος: 13 εκατ. ευρώ[2][16]
Ιστορική αναδρομή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- 1988 – πρώτα σχέδια και μελέτες
- 1989 – τοποθέτηση θεμέλιου λίθου
- 1992 – αρχίζει η κατασκευή
- 1995 – ολοκλήρωση εργασιών, πρώτη Θεία Λειτουργία
- 1996 - επίσημα εγκαίνια (2 Μαΐου)
- 1997 - επισκέφθηκε τον ναό ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β' (22 Αυγούστου)
[17] Ως έδρα της επισκοπής, έχει πλέον αντικαταστήσει τον καθεδρικό ναό Κορμπέιγ.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ (Γερμανικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Ιταλικά) archINFORM. 19714. Ανακτήθηκε στις 31 Ιουλίου 2018.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 «Cathedral of the Resurrection in Évry». cathedrale-evry.net. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2022.
- ↑ A number of new cathedrals have been created in the 20th century but apart from Évry they were all already in existence as churches or were reconstructions of previously existing buildings.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Lavigne 2000, σελ. 7.
- ↑ The name of the present town of Corbeil-Essonnes is spelt with a final -s; the name of the department Essonne in which the town is located is spelt without one
- ↑ 6,0 6,1 Lavigne 2000, σελ. inside cover.
- ↑ Cited in Lavigne, p. 17
- ↑ Lavigne 2000, σελ. 21.
- ↑ 9,0 9,1 Lavigne 2000, σελ. 23.
- ↑ Lavigne 2000, σελ. 51.
- ↑ 11,0 11,1 Lavigne 2000, σελ. 45.
- ↑ Lavigne 2000, σελ. 46.
- ↑ Lavigne 2000, σελ. 39.
- ↑ Lavigne 2000, σελ. 15.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Lavigne 2000, σελ. 10.
- ↑ Short, Allyson (12 Σεπτεμβρίου 2016). «Resurrection Cathedral». Évry Cathedral (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2022.
- ↑ A number of new cathedrals have been created in the 20th century but apart from Évry they were all already in existence as churches or were reconstructions of previously existing buildings.
Βιβλιογραφικές αναφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Debruyères, F. Ville nouvelle d'Evry (Essonne), στο "Travaux", Μάρτιος 1992, n. 674.
- Lavigne, Emma, 2000. La cathédrale de la Resurrection d'Evry . (Μνημ. ) Editions du Patrimoine, Παρίσι.(ISBN 2-85822-151-0)
|