Κάθισμα (υμνογραφία)
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Το Κάθισμα είναι στη Εκκλησιαστική υμνολογία μία ομάδα Ψαλμών τού Ψαλτηρίου. Κατά την ανάγνωση των Ψαλμών οι πιστοί καθόταν, από όπου και το όνομα. Έπειτα από κάθε Κάθισμα ψάλλεται τροπάριο, που επίσης καλείται κάθισμα.
Η σπουδαιότητα τού Ψαλτηρίου το ενέταξε στις ακολουθίες τού Εσπερινού και του Όρθρου: διαβάζεται όλο κάθε εβδομάδα· την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται δύο φορές. Έτσι οι 151 Ψαλμοί έπρεπε να χωριστούν σε τουλάχιστον 14 τμήματα για τις δύο ακολουθίες σε καθεμία από τις επτά ημέρες· τελικά χωρίστηκαν σε 20 μέρη, τα Καθίσματα. Για να έχει κάθε Κάθισμα όμοια έκταση, επειδή άλλοι Ψαλμοί αποτελούνται από έναν στίχο και άλλοι από 176 στίχους, κάθε Κάθισμα περιέλαβε διαφορετικό πλήθος Ψαλμών (1-15).
Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης των Ψαλμών οι πιστοί καθόταν, από όπου και το όνομα Κάθισμα. Τους τελευταίους στίχους τού Καθίσματος, κατά τους πρώτους χρόνους, ακολουθούσε ένα τροπάριο, που ονομάστηκε επίσης κάθισμα. Με πρότυπο αυτό, αργότερα προστέθηκαν και άλλα τροπάρια, τα στιχηρά. Έτσι το πρώτο είναι αυτόμελο, δηλ. έχει δικό του μέλος, ενώ τα υπόλοιπα είναι προσόμοια, δηλ. ακολουθούν τον μελισμό του.
Τα 20 Καθίσματα με τούς Ψαλμούς που περιέχουν
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το ψαλτήριo απαρτίζεται από 150 ψαλμούς, οι οποίοι, για λειτουργικούς λόγους, κατανέμονται σε 20 ομάδες, τα καθίσματα, και σε 60 υποομάδες, τις στάσεις, έτσι ώστε κάθε κάθισμα να περιλαμβάνει πάντα τρεις στάσεις, οι οποίες ψάλλονται διαδοχικά με τις εμβόλιμες φράσεις: «Δόξα καὶ νῦν, Ἀλληλούϊα», «Κύριε, ἐλέησον (γ΄), Δόξα καὶ νῦν.». Η κατανομή των 150 Ψαλμών, όπως αναλύεται στον παρακάτω πίνακα:
| Κάθισμα | Ψαλμοί | Α' Στάση | Β' Στάση | Γ' Στάση |
|---|---|---|---|---|
| Α' | 1-8 | 1-3 | 4-6 | 7-8 |
| Β' | 9-16 | 9-10 | 11-13 | 14-16 |
| Γ' | 17-23 | 17 | 18-20 | 21-23 |
| Δ' | 24-31 | 24-26 | 27-29 | 30-31 |
| Ε' | 32-36 | 32-33 | 34-35 | 36 |
| Ϛ' | 37-45 | 37-39 | 40-42 | 43-45 |
| Ζ' | 46-54 | 46-48 | 49-50 | 51-54 |
| Η' | 55-63 | 55-57 | 58-59 | 60-63 |
| Θ' | 64-69 | 64-66 | 67 | 68-69 |
| Ι' | 70-76 | 70-71 | 72-73 | 74-76 |
| ΙΑ' | 77-84 | 1-3 | 4-6 | 7-8 |
| ΙΒ' | 85-90 | 9-10 | 11-13 | 14-16 |
| ΙΓ' | 91-100 | 91-93 | 94-96 | 97-100 |
| ΙΔ' | 101-104 | 101-102 | 103 | 104 |
| ΙΕ' | 105-108 | 105 | 106 | 107-108 |
| ΙϚ' | 109-117 | 109-111 | 112-114 | 115-117 |
| ΙΖ' | 118 | 118, στ. 1-72 | 118, στ. 73-131 | 118, στ. 132-176 |
| ΙΗ' | 119-133 | 119-123 | 124-128 | 128-133 |
| ΙΘ' | 134-142 | 134-136 | 137-139 | 140-142 |
| Κ' | 143-150 | 143-144 | 145-147 | 148-150 |
Η στιχολογία των ενδιάτακτων καθισμάτων στις ακολουθίες
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Επίσης, στις ακολουθίες, όπως ο όρθρος και ο εσπερινός, προβλέπεται στιχολογία ενδιάτακτων καθισμάτων, δηλαδή η απαγγελία ενός προκαθορισμένου αριθμού εναλλασσόμενων καθισμάτων, διατεταγμένων έτσι ώστε να διαβάζεται ολόκληρο το ψαλτήρι κάθε εβδομάδα. Μάλιστα, κατά την Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, το Ψαλτήρι διαβάζεται δύο φορές κάθε εβδομάδα, καθώς προστίθενται επιπλέον στιχολογίες καθισμάτων στις ακολουθίες των Ωρών της Τεσσαρακοστής. Τα ενδιάτακτα καθίσματα καθορίζονται ανάλογα με την ακολουθία και την ημέρα του εβδομαδιαίου ή/και του ετήσιου κύκλου, ανά περίπτωση, όπως φαίνεται στον επόμενο πίνακα[1]:
| Ημέρα | Εσπερινός | Όρθρος | Ώρες | Περίοδος | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ο καθ. | 2ο καθ. | 3ο καθ. | Α' Ώρα | Γ' Ώρα | Ϛ' Ώρα | Θ' Ώρα | |||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ο Άμωμος (ΙΖ΄) | - | - | - | - | [a] |
| ο Πολυέλαιος (ΙΘ΄) | [b] | ||||||||
| ΙΖ΄ | [c] | ||||||||
| [d] | |||||||||
| [e] | |||||||||
| ο Πολυέλαιος (ΙΘ΄) | [f] | ||||||||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | - | - | - | - | - | [a] |
| Ϛ' | [b] | ||||||||
| Ζ' | Η' | Θ' | [c] | ||||||
| [d] | |||||||||
| Ζ' | Η' | Θ' | Ι΄ | [e] | |||||
| - | Ζ' | Η' | - | [f] | |||||
| Τρίτη | Ϛ' | Ζ' | Η' | - | - | - | - | - | [a] |
| ΙΗ' | Θ' | [b] | |||||||
| Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | [c] | ||
| Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | ΙΗ' | [d] | |
| ΙΑ' | ΙΒ' | - | - | - | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | [e] | |
| ΙΗ' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | - | ΙΒ' | ΙΓ' | - | [f] | |
| Τετάρτη | Θ' | Ι' | ΙΑ' | - | - | - | - | - | [a] |
| ΙΗ' | ΙΒ' | [b] | |||||||
| ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | [c] | ||
| ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | Ϛ' | [d] | |
| ΙϚ' | ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | [e] | |
| ΙΗ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | [f] | |
| Πέμπτη | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | - | - | - | - | - | [a] |
| ΙΗ' | ΙΕ' | [b] | |||||||
| Ϛ' | Ζ' | Η' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | [c] | ||
| Ζ' | Η' | - | - | - | Θ' | Ι' | ΙΑ' | [d] | |
| - | Ϛ' | Ζ' | Η' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | [e] | |
| ΙΗ' (?) | - | [f] | |||||||
| Παρασκευή | ΙΕ' | ΙΘ' | Κ' | - | - | - | - | - | [a] |
| ΙΗ' | [b] | ||||||||
| ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | [c] | ||
| ΙΒ' | [d] | ||||||||
| - | [e] | ||||||||
| - | [f] | ||||||||
| Σαββάτο | ΙΗ' | ΙϚ' | ΙΖ' | - | - | - | - | - | [a] |
| [b] | |||||||||
| [c] | |||||||||
| Η' | [d] | ||||||||
| ΙΗ' | [e] | ||||||||
| - | [f] | ||||||||
a: Όπως ισχύει από την Κυριακή του Θωμά έως την 21η Σεπτεμβρίου και από 23 Δεκεμβρίου έως 21 Ιανουαρίου.
b: Όπως ισχύει από 22 Σεπτεμβρίου έως 22 Δεκεμβρίου και από 22 Ιανουαρίου έως το Σαββάτο της Αποκρέω.
c: Όπως ισχύει κατά την 1η, 2η, 3η, 4η και 6η εβδομάδα της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
d: Όπως ισχύει κατά την 5η εβδομάδα της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
e: Όπως ισχύει στην περίπτωση που ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου συμπέσει ημέρα Πέμπτη της 5ης εβδομάδας της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
f: Όπως ισχύει κατά την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα.
| Ημέρα | Εσπερινός | Όρθρος | Σημείωση | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ο κάθ. | 2ο κάθ. | 3ο κάθ. | |||||||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ο Άμωμος (ΙΖ΄) | Ισχύει από την Κυριακή του Θωμά έως την 21η Σεπτεμβρίου και από 23 Δεκεμβρίου έως 21 Ιανουαρίου. | ||||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | - | |||||
| Τρίτη | Ϛ' | Ζ' | Η' | ||||||
| Τετάρτη | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ||||||
| Πέμπτη | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ||||||
| Παρασκευή | ΙΕ' | ΙΘ' | Κ' | ||||||
| Σαββάτο | ΙΗ' | ΙϚ' | ΙΖ' | ||||||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ο Πολυέλαιος (ΙΘ΄) | Ισχύει από 22 Σεπτεμβρίου έως 22 Δεκεμβρίου και από 22 Ιανουαρίου έως το Σαββάτο της Αποκρέω. | ||||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | Ϛ' | |||||
| Τρίτη | ΙΗ' | Ζ' | Η' | Θ' | |||||
| Τετάρτη | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ||||||
| Πέμπτη | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ||||||
| Παρασκευή | ΙΘ' | Κ' | ΙΗ' | ||||||
| Σαββάτο | ΙϚ' | ΙΖ' | - | ||||||
| Ημέρα | Εσπερινός | Όρθρος | Ώρες | Σημείωση | |||||
| 1ο κάθ. | 2ο κάθ. | 3ο κάθ. | Α' Ώρα | Γ' Ώρα | Ϛ' Ώρα | Θ' Ώρα | |||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ΙΖ΄ | - | Ισχύει κατά την Α', Β', Γ', Δ' και ΣΤ' Εβδομάδα της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής. | |||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | Ϛ' | - | Ζ' | Η' | Θ' | |
| Τρίτη | ΙΗ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | |
| Τετάρτη | ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | ||
| Πέμπτη | Ϛ' | Ζ' | Η' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ||
| Παρασκευή | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | ||
| Σαββάτο | ΙϚ' | ΙΖ' | - | - | |||||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ΙΖ΄ | - | Ισχύει κατά την Ε' εβδομάδα της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής. | |||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | Ϛ' | - | Ζ' | Η' | Θ' | |
| Τρίτη | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | ΙΗ' | |
| Τετάρτη | ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | Ϛ' | |
| Πέμπτη | Ζ' | Η' | - | - | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ||
| Παρασκευή | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | |
| Σαββάτο | Η' | ΙϚ' | ΙΖ' | - | - | ||||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ΙΖ΄ | - | Ισχύει στην περίπτωση που ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου συμπέσει ημέρα Πέμπτη της Ε' εβδομάδας της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής. | |||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | Ϛ' | - | Ζ' | Η' | Θ' | |
| Τρίτη | ΙΗ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | |
| Τετάρτη | ΙΘ' | Κ' | Α' | Β' | Γ' | Δ' | Ε' | ||
| Πέμπτη | Ϛ' | Ζ' | Η' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | ΙΒ' | ||
| Παρασκευή | ΙΓ' | ΙΔ' | ΙΕ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | ||
| Σαββάτο | ΙϚ' | ΙΖ' | - | - | |||||
| Κυριακή | Α' | Β' | Γ' | ο Πολυέλαιος (ΙΘ΄) | - | Ισχύει κατά την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα. | |||
| Δευτέρα | - | Δ' | Ε' | Ϛ' | - | Ζ' | Η' | - | |
| Τρίτη | ΙΗ' | Θ' | Ι' | ΙΑ' | - | ΙΒ' | ΙΓ' | ||
| Τετάρτη | ΙΔ' | ΙΕ' | ΙϚ' | - | ΙΘ' | Κ' | - | ||
| Πέμπτη | ΙΗ' (?) | - | |||||||
| Παρασκευή | - | ||||||||
| Σαββάτο | - | ||||||||
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ Το Ψαλτήριον του Προφήτου και Βασιλέως Δαυίδ: μετά των εννέα ωδών και της ερμηνείας όπως δεί στιχολογείσθαι το ψαλτήριον εν όλω τω ενιαυτώ, σ.σ. 193-194, παλαίτυπο, εκ του τυπογραφείου ο Φοίνιξ, Βενετία, 1893
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Θεοχάρης Δετοράκης, Βυζαντινή Υμνογραφία (Πανεπιστημιακές παραδόσεις), Ηράκλειο 21997.
- Το Ψαλτήριον του Προφήτου και Βασιλέως Δαυίδ: μετά των εννέα ωδών και της ερμηνείας όπως δεί στιχολογείσθαι το ψαλτήριον εν όλω τω ενιαυτώ, παλαίτυπο, εκ του τυπογραφείου ο Φοίνιξ, Βενετία, 1893