Επιχείρηση καθαρά χέρια

Αντόνιο Ντι Πιέτρο, δικαστής και μέλος της Επιχείρησης Καθαρά χέρια (2008).

Τζεράρντο Κολόμπο, δικαστής

Η Επιχείρηση καθαρά χέρια (ιταλικά: Operazione Mani pulite‎‎) ήταν μια εθνική δικαστική έρευνα για την πολιτική διαφθορά στην Ιταλία που πραγματοποιήθηκε τη δεκαετία του 1990, με αποτέλεσμα την κατάρρευση της λεγόμενης " Πρώτης Δημοκρατίας " και την εξαφάνιση πολλών πολιτικών κομμάτων. Ορισμένοι πολιτικοί, βιομηχάνοι και επιχειρηματίες αυτοκτόνησαν μετά το πόρισμα των εγκληματικών ενεργειών τους. Ο Αντόνιο Ντι Πιέτρο ήταν ο κύριος δικαστικός παραγόντας που ήταν υπεύθυνος για την έρευνα.

Σε ορισμένες έρευνες, 5.000 δημόσια πρόσωπα κρίθηκαν ύποπτα. Σε ένα σημείο, περισσότερα από τα μισά μέλη του ιταλικού κοινοβουλίου κατηγορήθηκαν, ενώ περισσότερα από 400 δημοτικά συμβούλια διαλύθηκαν λόγω κατηγοριών διαφθοράς. Η εκτιμώμενη αξία των δωροδοκιών που καταβάλλονταν ετησίως τη δεκαετία του 1980 από ιταλικές και ξένες εταιρείες που υπέβαλαν προσφορές για μεγάλες κυβερνητικές συμβάσεις έφτασαν τα 4 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ (6,5 τρισεκατομμύρια λιρέτες).

Το διεφθαρμένο σύστημα που αποκαλύφθηκε από την έρευνα αναφέρεται ως Ταντζέντοπολι (η πόλη της δωροδοκίας).

Σύλληψη του Μάριο Κιέζα

Το σκάνδαλο Τατζεντόπολι ξεκίνησε στις 17 Φεβρουαρίου 1992 όταν ο δικαστής Αντόνιο Ντι Πιέτρο κατηγόρησε τον Μάριο Κιέζα, μέλος του κεντροαριστερού Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSI), για αποδοχή δωροδοκίας από εταιρεία καθαρισμού του Μιλάνου. Το PSI δέγραψε τον Κιέζα από μέλος του, με τον αρχηγό του κόμματος Μπετίνο Κράξι να τον αποκαλεί μαριονέτα ή «κακοποιό», ενός κατά τα άλλα καθαρού πολιτικού κόμματος. Αναστατωμένος από αυτή τη μεταχείριση από τους πρώην συναδέλφους του, ο Κιέζα άρχισε να δίνει πληροφορίες σχετικά με τη διαφθορά που υπήρχε. Αυτό σηματοδότησε την αρχή της διερεύνησης του συστήματος διαφθοράς, με τα μέσα ενημέρωσης να κάνουν λόγο για πολιτική διαφθορά .

Επέκταση των ερευνών κατά της διαφθοράς

Στις εκλογές του Απριλίου 1992 το κεντρόδεξιο κόμμα των Χριστιανοδημοκρατών DC) παρέμεινε στην εξουσία όταν η κυβέρνηση συνασπισμού της διατηρούσε μια μικρή πλειοψηφία, ενώ τα αριστερά κόμματα της αντιπολίτευσης κέρδισαν την υποστήριξη. Ωστόσο, το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα διασπάστηκε μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, στερώντας την αντιπολίτευση από την εξουσία. Πολλές ψήφοι πήρε το περιφερειακό κόμμα η Λεγκά του Βορρά, το οποίο δεν είχε την τάση να σχηματίσει συμμαχίες με άλλα κόμματα εκείνη την εποχή. Το κοινοβούλιο που προέκυψε ήταν επομένως αδύναμο και δύσκολο να επιτευχθεί συμφωνία διακυβέρνησης.

Τον Απρίλιο του 1992 πολλές προσωπικότητες του επιχειρηματικού κόσμου και πολιτικοί από την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση συνελήφθησαν για κατηγορίες διαφθοράς. Ενώ οι έρευνες ξεκίνησαν στο Μιλάνο, γρήγορα εξαπλώθηκαν σε άλλες πόλεις. Θεμελιώδης σε αυτήν την αυξημένη έρευνα ήταν η γενική στάση των βασικών πολιτικών να αποσύρουν την υποστήριξη των υφισταμένων στελεχών που πιάστηκαν. Αυτό έκανε πολλούς από αυτούς να αισθάνονται προδομένοι και συχνά ήταν εμπλεκόμενοι σε πολλές άλλες μορφές διαφθοράς, οι οποίες με τη σειρά τους θα εμπλέκονταν ακόμη περισσότερο. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1992 ο σοσιαλιστής πολιτικός Σέρτζιο Μορόνι, κατηγορούμενος για διαφθορά, αυτοκτόνησε, αφήνοντας μια επιστολή όπου δήλωνε ότι τα εγκλήματά του δεν ήταν για το προσωπικό του όφελος, αλλά προς όφελος του κόμματος, και κατηγόρησε το σύστημα χρηματοδότησης όλων των πολιτικών κομμάτων.

Επίδραση στην εθνική πολιτική

Όσκαρ Λουίτζι Σκάλφαρο, Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας από το 1992 εως το 1999.

Στις τοπικές δημοτικές εκλογές του Δεκεμβρίου 1992 που πραγματοποιήθηκαν σε 8 κοινότητες, οι Χριστιανοδημοκράτες έχασαν τις μισές ψήφους. Την επόμενη μέρα, ο Κράξι κατηγορήθηκε επίσημα για διαφθορά, όπου και παραιτήθηκε τελικά από επικεφαλής του PSI.

Τζουλιάνο Αμάτο, Πρωθυπουργός από το 1992 έως το 1993

Στις 5 Μαρτίου 1993, η κυβέρνηση του Τζουλιάνο Αμάτο (PSI) και ο υπουργός δικαιοσύνης του Τζοβάνι Κόνσο (ανεξάρτητος) προσπάθησαν να βρουν μια λύση με ένα διάταγμα, το οποίο επέτρεπε στην αντικατάσταση ποινικών κατηγοριών για πολλά εγκλήματα που σχετίζονται με δωροδοκία να αντικατασταθούν από διοικητικές κατηγορίες. Σύμφωνα με τη κοινή γνώμη εκείνη την εποχή, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα μια de facto αμνηστία για τις περισσότερες κατηγορίες διαφθοράς. Εν μέσω δημόσιας οργής και εθνικών συγκεντρώσεων, ο Πρόεδρος Όσκαρ Λουίτζι Σκάλφαρο αρνήθηκε να υπογράψει το διάταγμα, θεωρώντας ότι είναι αντισυνταγματικό. Την επόμενη εβδομάδα, αποκαλύφθηκε σκάνδαλο ύψους 250 εκατομμυρίων δολαρίων με την Eni, την εταιρεία ενέργειας που ελέγχονταν από την κυβέρνηση. Το κύμα των κατηγοριών, των ομολογιών και των φυλακίσεων συνεχίστηκε.

Στις 25 Μαρτίου το κοινοβούλιο άλλαξε τον δημοτικό εκλογικό νόμο υπέρ ενός πλειοψηφικού συστήματος. Αργότερα, στις 18 Απριλίου, ο ιταλικός λαός υποστήριξε συντριπτικά την κατάργηση του υφιστάμενου κοινοβουλευτικού συστήματος αναλογικής εκπροσώπησης σε δημοψήφισμα (ένα μικτό σύστημα εισήχθη τον Αύγουστο), αναγκάζοντας την κυβέρνηση Αμάτο να παραιτηθεί τρεις ημέρες αργότερα. Ακόμα σοκαρισμένο από τα πρόσφατα γεγονότα, το κοινοβούλιο δεν μπόρεσε να δημιουργήσει μια νέα κυβέρνηση.

Κάρλο Ατσέλιο Τσιάμπι, Πρωθυπουργός από το 1993 εως το 1994

Ο Κάρλο Ατσέλιο Τσιάμπι (ανεξάρτητος), πρώην διοικητής της Τράπεζας της Ιταλίας, διορίστηκε επικεφαλής της κυβέρνησης, ο οποίος σχημάτισε μια κυβέρνηση τεχνοκρατών χωρίς πολιτικές επιρροές. Εν τω μεταξύ, το κοινοβούλιο εμπόδισε την έρευνα για τον Κράξι, αναγκάζοντας αρκετούς υπουργούς της κυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένου του Φραντζέσκο Ρουτέλι (FdV) και του Βιτζέντσο Βίσκο (ανεξάρτητος), να παραιτηθούν ως ένδειξη διαμαρτυρίας μετά από τρεις ημέρες στις θέσεις τους. Σε νέες τοπικές εκλογές στις 6 Ιουνίου, οι Χριστιανοδημοκράτες έχασαν και πάλι τις μισές ψήφους τους, ενώ το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα σχεδόν εξαφανίστηκε. Αντί αυτού, η Λέγκα του Βορρά έγινε η ισχυρότερη πολιτική δύναμη στη Βόρεια Ιταλία. Η αριστερή αντιπολίτευση πλησίαζε την πλειοψηφία, αλλά δεν είχε ακόμη ενότητα και ηγεσία.

Τελικά, και τα τέσσερα κόμματα στην κυβέρνηση του 1992 εξαφανίστηκαν, σε διαφορετικούς χρόνους με διαφορετικούς τρόπους: το Ιταλικό Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα, το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Κόμμα και το Ιταλικό Φιλελεύθερο Κόμμα. Το Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς, το Ιταλικό Δημοκρατικό Κόμμα και το Movimento Sociale Italiano ήταν τα μόνα εθνικά κόμματα που επιβίωσαν. Το Δημοκρατικό Κόμμα είναι το μόνο που έχει διατηρήσει το όνομά του από τότε.

Η δίκη Κουσάνι

Το Μεγάρο της Δικαιοσύνης του Μιλάνου, όπου ξεκίνησε η έρευνα και διεξήχθη η δίκη Κουσάνι μεταξύ 1993 και 1997.

Στις 20 Ιουλίου 1993, ο πρώην πρόεδρος της Eni, Γκαμπριέλε Καγκλιάρι, αυτοκτόνησε στη φυλακή. Η σύζυγός του έδωσε αργότερα 3 εκατομμύρια δολάρια των παράνομων χρημάτων. Εν τω μεταξύ, ο Σέρτζιο Κουσάνι αντιμετώπισε δίκη και κατηγορήθηκε για εγκλήματα που συνδέονται με την Enimont, μια κοινοπραξία μεταξύ της Eni και μιας άλλης εταιρείας ενέργειας, της Montedison. Η δίκη μεταδόθηκε στην εθνική τηλεόραση και ήταν ένα είδος παρουσιάσεις της παλιάς πολιτικής σκηνής και των ευθύνων τους. Ενώ ο ίδιος ο Κουσάνι δεν ήταν σημαντική προσωπικότητα, η σύνδεση των εγκλημάτων του με την υπόθεση Enimont κάλεσε όλους τους μεγάλους πολιτικούς του έθνους ως μάρτυρες στην δίκη. Ένα περιστατικό σημειώθηκε στη δίκη του Κούσανι όταν ο πρώην προεδρος της κυβέρνησης Αρνάλντο Φορλάνι (DC), απαντώντας σε μια ερώτηση, απλώς είπε «Δεν θυμάμαι». Έτυχε να είναι πολύ νευρικός και δεν παρατήρησε ότι η εφίδρωση συσσωρεύτηκε στα χείλη του και ότι αυτή η εικόνα θεωρείται από πολλούς συμβολική της αηδίας των ανθρώπων για το διεφθαρμένο σύστημα. Ο Κράξι, αντίθετα, παραδέχθηκε ότι το κόμμα του έλαβε 93 εκατομμύρια δολάρια παράνομων πόρων, υπερασπιζόμενος τις ενέργειές του λέγοντας ότι «όλοι το έκαναν αυτό». Ακόμη και η Λεγκά του Βορρά ήταν εμπλέκομενη στη δίκη. Ο γραμματέας Ουμπέρτο Μπόσι και ο πρώην ταμίας του κομμάτος Αλεσάντρο Πατέλλι καταδικάστηκαν για λήψη 200 εκατομμυρίων λιρέτων παράνομης χρηματοδότησης (περίπου 100.000 $ εκείνη την εποχή).

Κατηγορίες για δωροδοκία υπήρξαν και στο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, αλλά δεν αποδείχθηκε ποιος διέπραξε το αδίκημα. Ορισμένα μέλη του Δημοκρατικού Κόμματος της Αριστεράς στο Μιλάνο κατηγορήθηκαν για διαφθορά κατά τη διάρκεια της περιόδου τους ως μέλη του PCI, αλλά αθωώθηκαν. Όπως δήλωσε ο εισαγγελέας Αντόνιο Ντι Πιέτρο:

"Η ποινική ευθύνη είναι προσωπική. Δεν μπορώ να φέρω εδώ ένα άτομο με το όνομα Κόμμα και το επώνυμο Κομμουνιστικό. (La responsabilità penale è personale, non poso portare in giudizio Comunista diognome.)

Έρευνες σε άλλα μέτωπα

Εν τω μεταξύ, η έρευνα επεκτάθηκε εκτός του πολιτικού φάσματος: στις 2 Σεπτεμβρίου 1993, συνελήφθη ο δικαστής του Μιλάνου Ντιέγκο Κέρτς. Στις 21 Απριλίου 1994, 80 δημοσιονομικές ρυθμιστικές αρχές και 300 προσωπικότητες του κλάδου κατηγορήθηκαν για διαφθορά. Λίγες μέρες αργότερα, ο γραμματέας της Fiat παραδέχθηκε διαφθορά με μια επιστολή σε εφημερίδα. Ο μεγιστάνας των ΜΜΕ Σίλβιο Μπερλουσκόνι μπήκε στην πολιτική αργότερα εκείνο το έτος και κέρδισε τις γενικές εκλογές του 1994, σε ό,τι πολλοί πίστευαν ότι ήταν μια κίνηση για να προστατεύσει τις πολλές επιχειρηματικές ανησυχίες του από πιθανό έλεγχο. Αυτή η υποψία ενισχύθηκε στις 11 Φεβρουαρίου, όταν ο αδερφός του Μπερλουσκόνι, Πάολο, παραδέχθηκε εγκλήματα διαφθοράς.

Στις 13 Ιουλίου 1994, η κυβέρνηση του Μπερλουσκόνι θέσπισε νέο νόμο για την αποφυγή της φυλάκισης για τα περισσότερα εγκλήματα διαφθοράς, το οποίο ψηφίστηκε κατά την διαρκεια της ήττας της Ιταλίας από τη Βουλγαρία στους ημιτελικούς του Παγκόσμιου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου του 1994 με την ελπίδα ότι το κοινό θα να αποσπούν την προσοχή. Ωστόσο, καθώς ο Ρομπέρτο ​​Μπάτζιο πέτυχε το τελευταίο πενάλντι εναντίον της Βραζιλίας, τα δελτία ειδήσεων έδειξαν εικόνες διεφθαρμένων πολιτικών που βγήκαν από τη φυλακή, η κοινή γνώμη εξοργίστηκε. Οι εικόνες του Φραντζέσκο Ντι Λορέντζο, πρώην Υπουργού Υγείας, ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές, καθώς το ευρύ κοινό αντιλήφθηκε ότι εκλέβε χρήματα από τα νοσοκομεία μια ιδιαίτερα φρικτή πράξη.

Λίγες μέρες πριν, οι συλληφθέντες αξιωματούχοι μιλούσαν για διαφθορά στη Fininvest, την εταιρεία χαρτοφυλακίου που ελέγχεται από την οικογένεια Μπερλουσκόνι. Οι περισσότεροι από τους δικαστές δήλωσαν ότι θα σεβαστούν τους νόμους του κράτους, αλλά δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σε μια κατάσταση όπου το καθήκον και η συνείδηση ​​συγκρούονταν: ζήτησαν επομένως να μετατεθούν σε άλλα καθήκοντα. Δεδομένου ότι η κυβέρνηση δεν μπορούσε να θεωρηθεί αντίπαλος της δημοφιλούς ομάδας δικαστών, το διάταγμα ανακλήθηκε βιαστικά και σημείωσε «παρανόηση». Ο υπουργός Εσωτερικών Ρόμπερτο Μαρόνι, της Λέγκας του Βορρά ισχυρίστηκε ότι δεν είχε καν την ευκαιρία να το διαβάσει. Ενώ ο Υπουργός Δικαιοσύνης ήταν ο Αλφρέντο Μπιόντι, οι ισχυρισμοί ότι το διάταγμα γράφτηκε από τον Τσέζαρε Πρεβίτι, δικηγόρο της Fininvest, είναι τουλάχιστον αξιόπιστοι. Στις 29 Ιουλίου συνελήφθη και πάλι ο αδερφός του Μπερλουσκόνι και αμέσως αφέθηκε ελευθερος.

Αυξανόμενη σύγκρουση μεταξύ Μπερλουσκόνι και Ντι Πιέτρο

Σε αυτό το σημείο ξέσπασε μια δημόσια σύγκρουση μεταξύ του Μπερλουσκόνι και του Ντι Πιέτρο. Ενώ ερευνήθηκαν οι εταιρείες του Μπερλουσκόνι, οι «επιθεωρητές» στάλθηκαν από την κυβέρνηση στο γραφείο των δικαστών του Μιλάνου για να αναζητήσουν επίσημες παρατυπίες. Καμιά δεν βρέθηκε ποτέ, αλλά αυτή η τακτική, σε συνδυασμό με τη σταθερή εμφάνιση του Μπερλουσκόνι στα μέσα ενημέρωσης, βοήθησε στη διάδοση αυτού που περιγράφεται σε άλλα περιβάλλοντα ως φόβος, αβεβαιότητα και αμφιβολία. Η μάχη τελείωσε χωρίς νικητές: Ο Ντι Πιέτρο παραιτήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου, δύο εβδομάδες πριν την παραίτηση της κυβέρνησης Μπερλουσκόνι πριν από μια κρίσιμη ψηφοφορία εμπιστοσύνης στο κοινοβούλιο που αναμένεται να αντιταχθεί σε αυτούς.

Κατά το 1995 ξεκίνησαν πολλές έρευνες εναντίον του Ντι Πιέτρο, ο οποίος χρόνια μετά θα απαλλαγεί από όλες τις κατηγορίες. Εν τω μεταξύ, ο Μπερλουσκόνι υπέστη και άλλες κατηγορίες διαφθοράς. Διαπιστώθηκε αργότερα ότι ο δικαστής που κυνηγούσε τον Ντι Πιέτρο, ο Φάμπιο Σαλαμόνε από τη Μπρέσια, ήταν ο αδελφός ενός άνδρα που ο ίδιος ο Ντι Πιέτρο είχε διώξει και έστειλε στη φυλακή για διάφορες κατηγορίες διαφθοράς. Ωστόσο, μόλις αργότερα οι αρχές συνειδητοποίησαν τη σύγκρουση συμφερόντων και ανέθεσαν ξανά τον Σαλαμόνε, παρόλο που οι έρευνές του είχαν λάβει τελείως διαφορετική κατεύθυνση: ο Πάολο Μπερλουσκόνι και ο Πρέβιτι κατηγορήθηκαν για συνωμοσία εναντίον του Ντι Πιέτρο, αλλά ο εισαγγελέας που αργότερα αντικατέστησε τον Σαλαμόνε ζήτησε την αθώωσή τους από το δικαστήριο.

Μετά την παραίτηση του από δικαστής, ο Ντι Πιέτρο μπήκε στην πολιτική, παρόλο που δεν επιθυμούσε να εκμεταλλευτεί τη δημοτικότητα που κέρδισε κάνοντας αυτό που θεωρούσε ότι είναι μόνο το καθήκον του. Το κίνημά του ονομάστηκε Ιταλία των Αξιών. Το 1998 ο Τσέζαρε Πρεβίτι, ο οποίος στη συνέχεια μπήκε στο κοινοβούλιο με την κυβέρνηση του Μπερλουσκόνι, απέφυγε τη φυλακή χάρη στην κοινοβουλευτική ασυλία, παρόλο που ο Μπερλουσκόνι και οι σύμμαχοί του ήταν αντιπολιτευόμενοι. Ο Κράξι καταδικάστηκε σε αρκετά χρόνια συνολικής φυλάκισης σε οριστικές καταδίκες και κατέφυγε αυτοεξόριστος στην Τυνησία, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του στις 19 Ιανουαρίου 2000.

Θεσμική στρατηγική παραγραφής αδικημάτων

Μετά το 1994 οι δίκες ενδέχονταν να παραγραφούν λόγω της λήξης των νομικών προθεσμιών. Η κυβέρνηση αγνόησε τις εκκλήσεις του δικαστικού συστήματος για περισσότερη χρηματοδότηση για την αγορά εξοπλισμού και ψήφισε νόμους που καθιστούσαν το περίφημο αργό νομικό σύστημα της Ιταλίας ακόμη πιο αργό. Ο περίπλοκος χαρακτήρας αυτών των νόμων επέτρεψε στους δικηγόρους να χρησιμοποιούν πολλές τακτικές καθυστέρησης: ένα διδακτικό παράδειγμα ήταν η δίωξη του Μπερλουσκόνι, όπου κατηγορήθηκε για κατάχρηση κεφαλαίων της Fininvest για την προετοιμασία μαύρων κεφαλαίων που θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί για δωροδοκίες ή άλλους παράνομους σκοπούς. την τελευταία καταληκτική ημερομηνία, ένας δικηγόρος από τη Fininvest εμφανίστηκε στο δικαστήριο και παραπονέθηκε ότι η εταιρεία του δεν είχε ειδοποιηθεί επίσημα για τη δίκη. Ενώ αυτή η δίκη δημοσιοποιήθηκε στα μέσα ενημέρωσης, η διατύπωση ανάγκασε την επανεκκίνηση της δίκης από το μηδέν και ο Μπερλουσκόνι αθωώθηκε τελικά με τη λήξη των νόμιμων προθεσμιών.

Μετά τη νίκη του Μπερλουσκόνι στις εκλογές του 2001, η κοινή γνώμη είχε στραφεί μέχρι στιγμής εναντίον δικαστών, όπου δεν ήταν μόνο ανοικτά αποδεκτό να τους επικρίνει για την επιχείρηση καθαρά χέρια, αλλά και όλο και πιο δύσκολο να μεταδώσει απόψεις ευνοϊκές για την ομάδα του Μιλάνου. Κάποιοι κατηγορούν την επιρροή του Μπερλουσκόνι στα ΜΜΕ ότι διαδραμάτισαν ρόλο σε αυτήν την αλλαγή ή την αδυναμία της αντιπολίτευσης να αποκτήσει τη συναίνεση των συντηρητικών ψηφοφόρων. Ακόμη και ο Ουμπέρτο Μπόσι, του οποίου η Λεγκά του Βορρά υπήρξε αντιπολιτευόμενο κόμμα, έγινε ιδιαίτερα επικριτικός για τους δικαστές.

Κομματισμός

Ο όρος Κομματισμός (lottizzazione), σημαίνει ο τρόπος με τον οποίο χωρίζεται ένα κράτος σε δευτερεύοντα μέρη ή κομμάτια, ο οποιός αποδεικνύει την διαδικασία απονομής κορυφαίων θέσεων σε σημαντικούς κρατικούς ομίλους ετερογενών δραστηριοτήτων όπως το IRI, η ENEL ή η ENI σε πολιτικά πρόσωπα ή τουλάχιστον μανάτζερς με σαφείς πολιτικούς προσανατολισμούς. Αυτό συνήθως μειώνεται σε χαμηλότερα επίπεδα, δημιουργώντας κέντρα εξουσίας ανάλογα με τα πολιτικά κόμματα που ελέγχουν ένα σημαντικό μέρος του παραγωγικού συστήματος. Οι διαθέσιμες έδρες συνήθως απονεμήθηκαν έτσι ώστε τα κυβερνητικά κόμματα (και τα κόμματα της αντιπολίτευσης όπως το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα) να πάρουν ένα μερίδιο εξουσίας που αντιστοιχεί στην επιρροή τους στην κυβέρνηση.

Στον σύγχρονο πολιτισμό

• Το 2005, ο καλλιτέχνης Τζάνι Μόττι δημιούργησε ένα κομμάτι σαπουνιού, με το όνομα Καθαρά χέρια, με βάση το σκάνδαλο. Αυτό το κομμάτι ισχυρίστηκε ότι δημιουργήθηκε από το λίπος από μια λιποαναρρόφηση του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Πωλήθηκε στην 36η έκδοση του Art Basel για 15.000 ευρώ.
• Μια τηλεοπτική σειρά του 2015 με τίτλο 1992 βασίζεται στα γεγονότα της επιχείρησης καθαρά χέρια.

Βιβλιογραφία

• Nelken, David (1996). A legal revolution? The judges and Tangentopoli. The New Italian Republic: From the Fall of the Berlin Wall to Berlusconi. Routledge. σελίδες 191–205. 
• Buonanno, Paolo; Prarolo, Giovanni; Vanin, Paolo (January 2016). «Organized crime and electoral outcomes. Evidence from Sicily at the turn of the XXI century». European Journal of Political Economy (Elsevier) 41: 61–74. doi:10.1016/j.ejpoleco.2015.11.002. https://zenodo.org/record/1134771. 
• Mario Almerighi, Tre suicidi eccellenti. Gardini, Cagliari, Castellari, Roma, Editori Riuniti, 2009
• Gianni Barbacetto, Peter Gomez e Marco Travaglio, Mani pulite. La vera storia, Roma, Editori Riuniti, 2002, ISBN 88-359-5241-7.
• Gianni Barbacetto, Peter Gomez e Marco Travaglio, Mani pulite. La vera storia, 20 anni dopo, Milano, Chiarelettere, 2012, prefazione di Piercamillo Davigo, ISBN 88-6190-053-4
• Gianni Barbacetto e Antonio Di Pietro, Il guastafeste. La storia, le idee, le battaglie di un ex magistrato entrato in politica senza chiedere permesso, Milano, Ponte alle Grazie, 2008
• Έντσο Μπιάτζι, Un anno, una vita. Interviste e riflessioni con Antonio Di Pietro, Giovanni Falcone, Tommaso Buscetta, Milano, Rizzoli, 1992
• Έντσο Μπιάτζι, Era ieri, Milano, Rizzoli, 2005.
• Francesco Saverio Borrelli, Corruzione e giustizia, Mani pulite nelle parole del procuratore Borrelli, Milano, Kaos edizioni, 1999
• . ISBN 978-88-420-9822-5. 
• Antonio Di Pietro, Memoria. Gli intrighi e i veleni contro "Mani pulite", Milano, Kaos edizioni, 1999
• Antonio Di Pietro e Giovanni Valentini, Intervista su Tangentopoli, Roma-Bari, Laterza, 2001
• Roberto Dunatov, Una strana storia. All'epoca di Tangentopoli, Ravenna, SBC Edizioni, 2008
• Carlo Giovanardi, Storie di straordinaria ingiustizia, Roma, Koinè, 1997
• Peter Gomez e Marco Travaglio, La repubblica delle banane. Affari e malaffari di trenta potenti nelle sentenze dei giudici, Roma, Editori Riuniti, 2001
• Peter Gomez e Marco Travaglio, Le mille balle blu. Detti e contraddetti, bugie e figuracce, promesse e smentite, leggi vergogna e telefonate segrete dell'uomo che da dodici anni prende in giro gli italiani: Napoleone Berlusconi, Milano, BUR, 2006, ISBN 88-17-00943-1
• Indro Montanelli e Mario Cervi, L'Italia degli anni di fango (1978-1993), Milano, Rizzoli, 1993
• Indro Montanelli e Mario Cervi, L'Italia di Berlusconi (1993-1995), Milano, Rizzoli, 1995
• Indro Montanelli e Mario Cervi, L'Italia dell'Ulivo (1995-1997), Milano, Rizzoli, 1997
• Angelo Petrella, La città perfetta, Milano, Garzanti, 2008
• Angelo Petrella, Le api randage, Milano, Garzanti, 2012
• Marco Travaglio, La scomparsa dei fatti. Si prega di abolire le notizie per non disturbare le opinioni, Milano, il Saggiatore, 2006
• Marco Travaglio, Promemoria. 15 anni di storia d'Italia ai confini della realtà, Bologna, Corvino Meda, 2009, ISBN 978-88-902950-6-5

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Ιταλικά) Tangentopoli e il crollo dei partiti
• (Ιταλικά) Mani Pulite
• (Ιταλικά) [1]
• Italy's 'Clean Hands' Judges Bite Their Nails - New York Times