Μετάβαση στο περιεχόμενο

Σουμπκομαντάντε Μάρκος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Κομαντάντε Μάρκος)
Σουμπκομαντάντε Μάρκος
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		Rafael Sebastián Guillén Vicente (Ισπανικά)
Γέννηση19  Ιουνίου 1957[1]
Ταμπίκο
ΨευδώνυμοΣουμπκομαντάντε Ινσουρχέντε Γκαλεάνο
Χώρα πολιτογράφησηςΜεξικό
Θρησκείααθεϊσμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΙσπανικά[2]
ΣπουδέςΕθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταπολιτικός
στρατιωτικός[3]
φιλόσοφος[4]
ΕργοδότηςΣτρατός των Ζαπατίστα για την Εθνική Απελευθέρωση[5]
Αξιοσημείωτο έργοOur Word Is Our Weapon
The Story of Colors
The Uncomfortable Dead
Περίοδος ακμής1994
Οικογένεια
ΑδέλφιαMercedes Guillén Vicente
Ιστότοπος
www.ezln.org.mx
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος[6] (ημερομηνία γέννησης άγνωστη), ήταν ο εκπρόσωπος και ηγετικό στέλεχος του Στρατού των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση-EZLN (Ejército Zapatista de Liberación Nacional), κίνημα για αυτοδιάθεση των ιθαγενών του Μεξικού. Τον Ιανουάριο του 1994, οδήγησε ένα στρατό αγροτών ιθαγενών Μάγια στο ανατολικό μέρος της πολιτείας Τσιάπας του Μεξικού σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την πολιτική της μεξικανικής κυβέρνησης προς τους ιθαγενείς.[7]

Ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος είναι συγγραφέας, ποιητής και ανοιχτά εκπεφρασμένος αντίπαλος του καπιταλισμού. Συνηγορεί υπέρ της αναγκαιότητας το μεξικανικό Σύνταγμα να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των ιθαγενών κατοίκων. Ο διεθνώς γνωστός αντάρτης περιγράφεται και θεωρείται στη Λατινική Αμερική ως νέος και μεταμοντέρνος Τσε Γκεβάρα.[8][9]

Το όνομα Μάρκος το υιοθέτησε προς τιμήν ενός αγαπημένου του φίλου που σκοτώθηκε σε στρατιωτικό μπλόκο.[10] Ο Μάρκος είναι επίσης γνωστός ως Ντελεγάδο Σέρο (ισπανικά: Delegado Cero, εκπρόσωπος μηδέν δηλ.) σε θέματα που αφορούν την Άλλη Εκστρατεία (ισπανικά: La otra campaña, λα ότρα καμπάνια, εναλλακτική εκστρατεία πίεσης μετά την αποτυχία της πρώτης εξέγερσης). Εμφανίζεται δημοσίως φορώντας πάντα μία μπαλακλάβα (μάσκα του σκι), με την πραγματική του ταυτότητα, ακόμα και ύστερα από τόσα χρόνια δράσης, να αποτελεί ένα μυστήριο.

Σε συνέντευξή του στον συγγραφέα Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν απαντά για την κουκούλα που φορά, λέγοντας: Κανένας δεν μας έβλεπε όσο είμαστε ακάλυπτοι, τώρα όλοι ασχολούνται.

Η γνωριμία με τους Μάγια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όπως πολλοί της γενιάς του, ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος συγκλονίστηκε από τη σφαγή από τις κυβερνητικές δυνάμεις των διαδηλωτών-φοιτητών στην πλατεία των Τριών Πολιτισμών στη συνοικία Τλατελόλκο της Πόλης του Μεξικού, το 1968, και ριζοσπαστικοποιήθηκε εντασσόμενος στις μαοϊκές ανταρτικές δυνάμεις. Το 1983, εστάλη στα βουνά της επαρχίας Τσιάπας για να πείσει τον φτωχό εκεί ιθαγενή πληθυσμό να ξεκινήσει μια προλεταριακή επανάσταση εναντίον της καταπιεστικής μεξικανικής αστικής τάξης.[11]Οι ιθαγενείς Μάγια απλώς τον κοίταξαν[11] και του απάντησαν ότι δεν ήταν εργάτες (εννοώντας ότι δεν είναι προλεταριάτο) και ότι από τη δική τους οπτική, η γη δεν αποτελούσε ιδιοκτησία, αλλά την καρδιά της κοινότητάς τους.[11]

Όταν ρωτήθηκε στο ντοκιμαντέρ Α Place Called Chiapas (Ένα μέρος που ονομάζεται Τσιάπας), για τις πρώτες μέρες του με τους ιθαγενείς, είπε:

Φανταστείτε έναν άνθρωπο που προέρχεται από μια αστική κουλτούρα. Από μια από τις μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο (την Πόλη του Μεξικού), με πανεπιστημιακή εκπαίδευση, συνηθισμένο στον αστικό τρόπο ζωής. Ήταν σαν να προσγειώθηκα σε άλλο πλανήτη. Η γλώσσα, ο περιβάλλων χώρος, όλα νέα. Με έβλεπαν σαν εξωγήινο από το εξώτερο διάστημα. Όλα γύρω σου κραυγάζουν: Φύγε. Είναι ένα λάθος όλο αυτό. Δεν ανήκεις σ' αυτό το μέρος. Μάλιστα όλα αυτά λέγονται σε μια ξένη γλώσσα. Σε αφήνουν όμως οι άνθρωποι αυτοί να δεις τον τρόπο που λειτουργούν. Τον καιρό, πότε βρέχει, τη λιακάδα, τη γη, τον τρόπο που γίνεται λάσπη, τις αρρώστιες, τα έντομα. Όλα αυτά είναι σαν να σου λένε: Δεν ανήκεις εδώ. Αν αυτό δεν είναι εφιάλτης, τότε τι είναι;

Ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος όμως, όντας πνεύμα ανήσυχο, γρήγορα εμβάθυνε στην κουλτούρα των ιθαγενών. Μετά τις πολιτικές διαμάχες με το FLN (μήτρα του κινήματος των Ζαπατίστας), και την αποτυχία της εξέγερσης των Ζαπατίστας, υιοθέτησε μια προσέγγιση για τη σοσιαλιστική επανάσταση η οποία έχει σημαντικούς παραλληλισμούς με τις πολιτικές θεωρίες του Ιταλού Αντόνιο Γκράμσι, οι οποίες ήταν ήδη δημοφιλείς στο Μεξικό.

Το μυστήριο της ταυτότητας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Κομαντάντε Μάρκος (αριστερά) με τον Κομαντάντε Τάτσο σε συγκέντρωση των Ζαπατίστας στην πολιτεία Τσιάπας του Μεξικού το 1999

Η μεξικανική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος ονομάζεται Ραφαέλ Σεμπαστιάν Γκιγιέν Βισέντε (Rafael Sebastián Guillén Vicente) και είναι γεννημένος στις 19 Ιουνίου 1957 στο Ταμπίκο της επαρχίας Ταμαουλίπας από Ισπανούς μετανάστες. Πήγε γυμνάσιο και λύκειο στο Ινστιτούτο Πολιτισμού του Ταμπίκο, ένα αυστηρό σχολείο Ιησουιτών, όπου πιθανώς εξοικειώθηκε με τη Θεολογία της Απελευθέρωσης[12][13] (κίνημα της χριστιανικής θεολογίας που ερμηνεύει τη διδασκαλία του Ιησού με όρους απελευθέρωσης από τις άδικες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές δομές, επηρεασμένο κατά πολλούς από το Μαρξισμό και τον Κομμουνισμό).

Αργότερα μετακόμισε στην Πόλη του Μεξικού και αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο UNAM με ειδίκευση στη Φιλοσοφία. Στη Σχολή Φιλοσοφίας ήρθε σε επαφή με τη μαρξιστική ρητορική της σχολής και κέρδισε βραβείο για την καλύτερη διατριβή στην τάξη του. Ξεκίνησε να εργάζεται ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο UAM ενώ έκανε τη διατριβή του για το UNAM, όμως ύστερα από λίγα χρόνια εγκατέλειψε τη διδασκαλία. Πιστεύεται ότι τα πολλά χρόνια που κινείτο στους πανεπιστημιακούς χώρους και συγκεκριμένα στο UAM ήρθε σε επαφή με τη μαοϊκή οργάνωση Δυνάμεις Εθνικής Απελευθέρωσης (FNL, αριστερών προσανατολισμών οργάνωση, οργανωμένη σε μαοϊκά πρότυπα, τη μητέρα οργάνωση από την οποία θα ξεπηδούσε αργότερα το EZLN). Η γνωριμία σηματοδότησε την εξαφάνιση του Γκιγιέν. Η οικογένεια του Γκιγιέν ισχυρίζεται πως αγνοεί τι απέγινε ο γιος τους, ενώ αρνούνται να πουν αν πιστεύουν ότι ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος και ο Γκιγιέν είναι το ίδιο πρόσωπο.

Η οικογένεια Γκιγιέν είναι βαθιά αναμεμειγμένη στα πολιτικά πράγματα της επαρχίας Ταμαουλίπας (Tamaulipas). Η αδερφή του Γκιγιέν, Μερσέδες δελ Κάρμεν Γκιγιέν Βισέντε, είναι η Γενική Εισαγγελέας της επαρχίας αυτής και αποτελεί μέλος, με ισχυρή επιρροή, του Συνταγματικού Επαναστατικού Κόμματος, το οποίο κυβέρνησε το Μεξικό για περισσότερα από 70 χρόνια. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Πορείας στην Πόλη του Μεξικού το 2001, ο Κομαντάντε Μάρκος επισκέφτηκε το Πανεπιστήμιο UNAM και κατά τη διάρκεια ομιλίας του εκεί είπε ότι είχε ξαναβρεθεί σε αυτό τον χώρο.[14][15][16]

Σε μια συνέντευξη με τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και τον Ρομπέρτο Πόμπο, μίλησε για την ανατροφή του:

Προέρχομαι από τη μεσαία τάξη. Ο πατέρας μου, κεφαλή της οικογένειας, δίδασκε σε ένα αγροτικό σχολείο, όπου, όπως συνήθιζε να μας λέει, οι δάσκαλοι είχαν τα αυτιά τους κομμένα επειδή ήταν κομμουνιστές. Η μητέρα μου επίσης δίδασκε σε ένα σχολείο στην επαρχία. Είμαστε μια οικογένεια χωρίς οικονομικές δυσκολίες. Οι γονείς μου έτρεφαν μεγάλη αγάπη για το διάβασμα. Στην οικογένειά μας, οι λέξεις είχαν μια πολύ ξεχωριστή σημασία. Ο τρόπος που προσεγγίζαμε τον κόσμο ήταν μέσω της γλώσσας. Μάθαμε να διαβάζουμε, όχι τόσο τα σχολικά μαθήματα, όσο τις στήλες στις εφημερίδες. Πολύ νωρίς, οι γονείς μας μας έδωσαν βιβλία που περιείχαν και άλλα πράγματα. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αποκτήσαμε συνείδηση της γλώσσας, όχι ως εργαλείου και τρόπου επικοινωνίας, αλλά ως μέσου κατασκευής κάποιου πράγματος. Σαν να αποτελούσε μια απόλαυση και όχι κάποιο καθήκον.

Όταν ρωτήθηκε για την ηλικία του στην ίδια συνέντευξη απάντησε γελώντας Είμαι 518.[17],[18]

Πολιτική και φιλοσοφική σκέψη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η σημαία του EZLN, κινήματος των Ζαπατίστας

Ο Σουμπκομαντάντε Μάρκος έχει γράψει πάνω από 200 δοκίμια και ιστορίες και έχει εκδόσει 21 βιβλία με τις πολιτικές και φιλοσοφικές του απόψεις. Σε γράμμα του τον Ιανουάριο του 2003 στη βασκική ΕΤΑ, αναφέρει: Διδάσκουμε τα παιδιά ότι υπάρχουν τόσες λέξεις όσα και χρώματα και ότι υπάρχουν τόσες πολλές σκέψεις επειδή μέσα τους βρίσκεται ο κόσμος που γεννιούνται αυτές οι λέξεις. Και τα διδάσκουμε να μιλούν τη γλώσσα της αλήθειας, να μιλούν δηλαδή με την καρδιά τους.[19]

Η Ιστορία των Χρωμάτων (La Historia de los Colores, λα ιστόρια δε λος κολόρες) είναι μια ιστορία γραμμένη για παιδιά και ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του. Βασισμένη στη μυθολογία των Μάγια, διδάσκει τη σημασία της ανεκτικότητας και του σεβασμού στη διαφορετικότητα.[20] Η πολιτική του φιλοσοφία όπως αναδύεται από τα γραπτά του, εστιάζει στην άδικη μεταχείριση των ανθρώπων από τις επιχειρήσεις και το Κράτος, αποπνέοντας στοιχεία Μαρξισμού, Φιλελεύθερου Σοσιαλισμού και Αναρχισμού.[21]

Τα γραπτά του έχουν ένα ελλειπτικό, ειρωνικό και ρομαντικό στυλ σαν να θέλει να κρατήσει μια απόσταση από τις οδυνηρές συνθήκες που περιγράφει. Είναι ξεκάθαρη ωστόσο η στόχευσή του στα γραπτά του, όπως υποδηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου του Όπλο μας οι Λέξεις (Our Word is Our Weapon), μια συλλογή άρθρων, ποιημάτων, λόγων και γραμμάτων.[22][23]Για το βιβλίο αυτό η εφημερίδα Σαν Φρανσίσκο Μπέι Γκάρντιαν έγραψε: Ένα λογοτεχνικό αριστούργημα που μας παρέχει μια ανεκτίμητη οπτική του κόσμου των Ζαπατίστας και ενός από τα πιο αξιοθαύμαστα μυαλά του καιρού μας. Ενώ η Publisher's Weekly έγραψε στην κριτική της για το βιβλίο: Γλώσσα τόσο δυνατή σαν την αξιοπρέπεια και τόσο ραφινάτη σαν την αγάπη. Διαβάζοντας αυτή τη συλλογή ανακαλύπτεις εκείνο το σπάνιο ζώο: μια αυθεντική φωνή"

Το 2005 έγραψε, μαζί με το συγγραφέα Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II, τη νουβέλα Άταφοι Νεκροί (Muertos incómodos, μουέρτος ινκόμοδος), μελέτη πάνω στην πολιτική κατάσταση του Μεξικού και το νεοφιλευθερισμό.

Αποχώρηση από το κίνημα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε ανακοίνωσή του της 25ης Μαΐου 2014 ανακοίνωσε ότι παραιτείται εξαιτίας εσωτερικών αλλαγών στο κίνημα[24]. Τα τελευταία λόγια του ως Σουμπκομαντάντε Μάρκος συνοψίζονται σε ένα κείμενο που τιτλοφορείται «Μεταξύ του φωτός και της σκιάς».[25]

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, Μάρκος, η Επανάσταση και οι Καθρέπτες, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα
  • Σουμπκομαντάντε Μάρκος [Subcomandante Marcos]; Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν [Manuel Vázquez Montalbán]. Μάρκος. Η επανάσταση και οι καθρέφτες [The Revolution and the Mirrors]. Athens, Greece: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003. (ISBN 960-03-3371-8).
  • Subcomandante Marcos, Ζαπατίστας: Η φλόγα της εξέγερσης [Zapatistas: The Flame of Rebellion]. Εκδόσεις Στάχυ, Athens, Greece, 1996. (ISBN 978-96-0715-1483).
  • Σουμπκομαντάντε Μάρκος [Subcomandante Marcos], Το όνειρο των ζαπατίστας [The Zapatista Dream]. Εκδόσεις Λιβάνη, Athens, Greece, 1998: (ISBN 9789602368848).
  • Μάρκος [Marcos], η εξεγερμένη αξιοπρέπεια, Συζητήσεις με τον υποδιοικητή Μάρκος [Marcos. La dignité rebelle. Conversations avec le sous-commandant Marcos]. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Athens, Greece, 2001. ISBN 9789608219052.
  • Υποδιοικητής Μάρκος [Subcomandante Marcos], Ιστορίες Του Γερο-Αντόνιο [The Stories of Old Antonio]. Εκδόσεις Ροές, Athens, Greece, 2003. (ISBN 9799602831693).
  • Υποδιοικητής Μάρκος [Subcomandante Marcos], Το Ημερολόγιο Της Αντίστασης [The Diary of Resistance]. Ιδιωτική Έκδοση, Greece, 2005. (ISBN 9780008470760).
  • Υποδιοικητής Μάρκος [Subcomandante Marcos] & Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ [Paco Ignacio taibo II], ανησυχοι νεκροι (κι ο,τι λειπει λειπει) [The Uncomfortable Dead: What’s Missing is Missing]. Εκδότης Άγρα, Athens, Greece, 2006. ISBN: 9789603256229.
  • Υποδιοικητής Μάρκος, Ιστορίες Για Τους Ανθρώπους Του Καλαμποκιού [Stories about the People of Maize]. Εκδόσεις των ξένων, Thessaloníki, Greece, 2009. (ISBN 9780008736804).
  • Υποδιοικητής Μάρκος, Οι Άλλες Ιστορίες [The Other Stories]. Εκδόσεις: Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, Athens, Greece, 2014. (ISBN 9789609797238).
  • Subcomandante Marcos & Subcomandante Moises, Οι λέξεις της σιωπής [The Words of Silence].  Εκδόσεις Των Ξένων, Thessaloniki, Greece, 2014. (ISBN 9780008736927).
  • Υποδιοικητής Μάρκος, Οι Άλλες Ιστορίες [The Other Stories]. Εκδόσεις: Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, Athens, Greece, 2018. (ISBN 9789609797733).
  • Υποδιοικητής Μάρκος, Ένα Ολόγραμμα, Ζωγραφίζοντας κείμενα του Subcomandante Marcos [A Hologram: Painting Texts by Subcomandante Marcos]. Εκδόσεις των ξένων, Thessaloníki, Greece, 2019. (ISBN 9780008736972).
  • EZLN, Ζαπατίστας: Η Κριτική Σκέψη Απέναντι στην Καπιταλιστική Λερναία Ύδρα I [Critical Thought in the Face of the Capitalist Hydra I]. Εκδόσεις στο περιθώριο, Athens, Greece, 2019. (ISBN 9786188141698).
  • EZLN, Ζαπατίστας: Η Κριτική Σκέψη Απέναντι στην Καπιταλιστική Λερναία Ύδρα II [Critical Thought in the Face of the Capitalist Hydra II]. Εκδόσεις στο περιθώριο, Athens, Greece, 2021. (ISBN 9786188514447).

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Rafael-Guillen-Vicente. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  2. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 12470277q. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  3. ↑ Ανακτήθηκε στις 14  Ιουνίου 2019.
  4. ↑ Ανακτήθηκε στις 20  Ιουνίου 2019.
  5. ↑ www.tacticalmediafiles.net/persons/435/Subcomandante-Marcos. Ανακτήθηκε στις 19  Οκτωβρίου 2024.
  6. ↑ His rank is often abbreviated, leading to the nickname El Sup; in English-speaking countries, he's often known as Subcommander Marcos
  7. ↑ James McKinley (6 Ιανουαρίου 2006). «A Masked Marxist on the Stump». The New York Times. 
  8. ↑ Nathalie Malinarich (11 Μαρτίου 2001). «BBC Profile: The Zapatistas' mysterious leader». 
  9. ↑ Ramor Ryan (12 Ιανουαρίου 2006). «Zapatistas Launch 'Other' Campaign». The Indypendent. 
  10. ↑ quoted in "First World, Ha! Ha! Ha! The Zapatista Challenge" Interview: Subcomandante Marcos, by Medea Benjamin. City Lights Books, San Francisco 1994. pg.70.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Naomi Klein (2002). Farewell to the End of History: Organization and Vision in Anti-Corporate Movements (PDF). The Socialist Register. London: Merlin Press. σελίδες 1–14. 
  12. ↑ Gabriel García Márquez y Roberto Pombo (25 Μαρτίου 2001). «Habla Marcos». Cambio (Ciudad de México). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2010.  A discussion of Marcos's background and views. Marcos says his parents were both schoolteachers and mentions early influences of Cervantes and García Lorca.
  13. ↑ Gabriel García Márquez and Subcomandante Marcos (2001-07-02). "A Zapatista Reading List". The Nation. An abbreviated version of the Cambio article, in English.
  14. ↑ Alex Khasnabish (2003). «Subcomandante Insurgente Marcos». MCRI Globalization and Autonomy. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2010. 
  15. ↑ Hector Carreon (8 Μαρτίου 2001). «Aztlan Joins Zapatistas on March into Tenochtitlan». La Voz de Aztlan. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Μαΐου 2006. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2010. 
  16. ↑ El EZLN (2001). «La Revolución Chiapanequa». Zapata-Chiapas. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Ιουνίου 2002. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2013. CS1 maint: Unfit url (link)
  17. ↑ García Márquez· Roberto Pombo (Μάιος–Ιούνιος 2001). «The Punch Card and the Hourglass». New Left Review. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Ιανουαρίου 2009. 
  18. ↑ Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και ο Ρομπέρτο Πόμπο συναντούν τον κομαντάντε Μάρκος, Το Βήμα, 01 Απριλίου 2001
  19. ↑ Zapatista National Liberation Army (9 Ιανουαρίου 2003). «To Euskadi Ta Askatasuna». Flag. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2010. 
  20. ↑ Patrick Markee (16 Μαΐου 1999). «Hue and Cry». New York Times. 
  21. ↑ Subcomandante Marcos (1992). «Chiapas: The Southeast in Two Winds». Ejército Zapatista de Liberación Nacional. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2010. 
  22. ↑ Alma Guillermoprieto (1995-03-02). "The Shadow War". New York Review of Books. This book review recounts problems faced by residents of Chiapas.
  23. ↑ Paul Berman (2001-10-18). "Landscape Architect". New York Review of Books.
  24. ↑ Το αντίο του Subcomandante Μάρκος: Τέλος εποχής στο tvxs.gr ανάκτηση 26/05/2014.
  25. ↑ «Μεταξύ του φωτός και της σκιάς: Τα τελευταία λόγια του Μάρκος». tvxs.gr. 26 Μαΐου 2014. Ανακτήθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2020. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Σουμπκομαντάντε_Μάρκος&oldid=10564723"