COVID-19: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Επεξεργασία συνδέσμων
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφοράΕπόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
→‎Κορονοφοβικό Στρές: μετακίνηση σε συναφή ενότητα
Γραμμή 290: Γραμμή 290:
Ενώ δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι η βιταμίνη D είναι μια αποτελεσματική θεραπεία για το COVID-19, υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις ότι η έλλειψη βιταμίνης D αυξάνει τον κίνδυνο σοβαρών συμπτωμάτων COVID-19<ref>{{Cite book|title=Evidence reviews for the use of vitamin D supplementation as prevention and treatment of COVID-19: Vitamin D for COVID-19: Evidence review A|last=Centre for Guidelines Methods and Economics Team (UK)|publisher=National Institute for Health and Care Excellence (UK)|isbn=978-1-4731-3942-8|date=2020|location=London|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK566064/}}</ref>. Αυτό οδήγησε σε συστάσεις για άτομα με ανεπάρκεια βιταμίνης D, ώστε να λαμβάνουν συμπληρώματα βιταμίνης D, ως τρόπο μετριασμού του κινδύνου COVID-19 και άλλων προβλημάτων υγείας που εντείνονται λόγω της κοινωνικής αποστασιοποίησης<ref>{{Cite web|url=https://www.nhs.uk/conditions/vitamins-and-minerals/vitamin-d/|title=Vitamins and minerals - Vitamin D|ημερομηνία=2017-10-23|website=nhs.uk|language=en|accessdate=2021-02-26}}</ref>.
Ενώ δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι η βιταμίνη D είναι μια αποτελεσματική θεραπεία για το COVID-19, υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις ότι η έλλειψη βιταμίνης D αυξάνει τον κίνδυνο σοβαρών συμπτωμάτων COVID-19<ref>{{Cite book|title=Evidence reviews for the use of vitamin D supplementation as prevention and treatment of COVID-19: Vitamin D for COVID-19: Evidence review A|last=Centre for Guidelines Methods and Economics Team (UK)|publisher=National Institute for Health and Care Excellence (UK)|isbn=978-1-4731-3942-8|date=2020|location=London|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK566064/}}</ref>. Αυτό οδήγησε σε συστάσεις για άτομα με ανεπάρκεια βιταμίνης D, ώστε να λαμβάνουν συμπληρώματα βιταμίνης D, ως τρόπο μετριασμού του κινδύνου COVID-19 και άλλων προβλημάτων υγείας που εντείνονται λόγω της κοινωνικής αποστασιοποίησης<ref>{{Cite web|url=https://www.nhs.uk/conditions/vitamins-and-minerals/vitamin-d/|title=Vitamins and minerals - Vitamin D|ημερομηνία=2017-10-23|website=nhs.uk|language=en|accessdate=2021-02-26}}</ref>.


== Θεραπεία ==
== Αντιμετώπιση ==
[[Αρχείο:An overview of COVID-19 therapeutics and drugs.webp|μικρογραφία|Επισκόπηση θεραπειών και φαρμακευτικών σκευασμάτων που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της λοίμωξης COVID-19.]]
Δεν υπάρχουν αποτελεσματικά θεραπευτικά σκευάσματα, με τις προσπάθειες να περιορίζονται στη διαχείριση των συμπτωμάτων και σε υποστηρικτικά μέτρα με οξυγόνο και ενδοφλέβια υγρά, όπου χρειάζεται,{{sfn|Vetter|2020|loc=Treatment horizon}} ενώ παρακολουθείται η λειτουργία ζωτικών οργάνων. Στον τομέα της έρευνας, ελέγχεται η [[ρεμντεσιβίρη]] (Remedesevir), ένα [[αντιικά φάρμακα|νουκλεοσιδικό ανάλογο]], και τα αντιγριπικά υμιφενοβίρη και [[οσελταμιβίρη]]. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνιστά να μην χρησιμοποιούνται κορτικοστεροειδή, εκτός από την περίπτωση επιπλοκής της νόσου από το [[σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας]].{{sfn|Vetter|2020|loc=Treatment horizon}}
Μέχρις στιγμής δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη, αποτελεσματική θεραπεία για την λοίμωξη COVID-19, που προκαλείται από τον SARS-CoV-2. Η αντιμετώπιση της λοίμωξης γίνεται ανάλογα με τα συμπτώματα που παρουσιάζονται, με υποστηρικτική φροντίδα για την ανακούφιση των συμπτωμάτων όπως ενυδάτωση, παροχή οξυγόνου, τοποθέτηση ασθενούς μπροστινή πλευρά του σώματος και το πρόσωπο στραμμένα προς τα κάτω, για την αντιμετώπιση του [[Σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας|συνδρόμου οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας]], καθώς και την υποστήριξη των υπόλοιπων οργάνων όπως η λοίμωξη εξελίσσεται<ref>{{Cite journal|title=Clinical characteristics of novel coronavirus cases in tertiary hospitals in Hubei Province|first4=Wei|first9=Min-Hua|last8=Wang|first8=Ying-Nan|last7=Xiao|first7=Wei|last6=Ma|first6=Jing-Ping|last5=Wang|first5=Mei-Fang|last4=Liu|last3=Deng|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7147277/|first3=Yan|last2=Fang|first2=Yuan-Yuan|last=Liu|first=Kui|doi=10.1097/CM9.0000000000000744|pmid=32044814|pmc=7147277|issn=0366-6999|date=2020-02-07|journal=Chinese Medical Journal|last9=Zhong}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Comorbidities and multi-organ injuries in the treatment of COVID-19|first2=Zhe|first7=Baoguo|last6=Gao|first6=Yan|last5=An|first5=Youzhong|last4=Cao|first4=Zhaolong|last3=Zhu|first3=Fengxue|last2=Du|last=Wang|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7270177/|first=Tianbing|doi=10.1016/S0140-6736(20)30558-4|issue=10228|volume=395|pages=e52|pmid=32171074|pmc=7270177|issn=0140-6736|date=2020|journal=Lancet (London, England)|last7=Jiang}}</ref>.

Οι περισσότερες περιπτώσεις COVID-19 είναι ήπιες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η υποστηρικιτή φροντίδα περιλαμβάνει φάρμακα όπως παρακεταμόλη για την ανακούφιση των συμπτωμάτων, - όπως ο πυρετός, πόνοι στο σώμα, βήχας - σωστή ενυδάτωση και ανάπαυση<ref>{{Cite journal|title=Unique epidemiological and clinical features of the emerging 2019 novel coronavirus pneumonia (COVID‐19) implicate special control measures|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7228347/|journal=Journal of Medical Virology|date=2020-03-29|issn=0146-6615|pmc=7228347|pmid=32134116|doi=10.1002/jmv.25748|first=Yixuan|last=Wang|first2=Yuyi|last2=Wang|first3=Yan|last3=Chen|first4=Qingsong|last4=Qin}}</ref>, καθώς και καλή προσωπική υγιεινή και υγιεινή διατροφή<ref>{{Cite journal|title=Review of the 2019 novel coronavirus (SARS-CoV-2) based on current evidence|first=Lisheng|first4=Qingquan|last3=Ye|first3=Dawei|last2=Wang|first2=Yiru|last=Wang|language=en|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0924857920300984|doi=10.1016/j.ijantimicag.2020.105948|issue=6|volume=55|pages=105948|issn=0924-8579|date=2020-06-01|journal=International Journal of Antimicrobial Agents|last4=Liu}}</ref>.

Ασθενείς που η λοίμωξη εξελίσσεται πιο σοβαρά πιθανώς να χρειαστούν νοσηλεία σε νοσοκομείο. Σε άτομα με χαμηλά επίπεδα οξυγόνου συνίσταται η χρήση γλυκοκορτικοειδούς δεξαμεθαζόνης<ref>{{Cite web|url=https://www.who.int/news-room/q-a-detail/coronavirus-disease-covid-19-dexamethasone|title=Coronavirus disease (COVID-19): Dexamethasone|website=www.who.int|language=en|accessdate=2021-03-31}}</ref>, η οποία μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο θανάτου, όπως και η παροχή οξυγόνου είτε με απλή μάσκα παροχής, είτε μηχανικά με διασωλήνωση και εισαγωγή σε [[μονάδα εντατικής θεραπείας]]<ref>{{Cite journal|title=Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China|first4=Wen-hua|first9=Chun-liang|last8=Shan|first8=Hong|last7=Liu|first7=Lei|last6=He|first6=Jian-xing|last5=Ou|first5=Chun-quan|last4=Liang|last3=Hu|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7092819/|first3=Yu|last2=Ni|first2=Zheng-yi|last=Guan|first=Wei-jie|doi=10.1056/NEJMoa2002032|pmid=32109013|pmc=7092819|issn=0028-4793|date=2020-02-28|journal=The New England Journal of Medicine|last9=Lei}}</ref>.

Υπάρχουν αρκετές θεραπείες οι οποίες βρίσκονται στα στάδια κλινικών μελετών<ref>{{Cite journal|title=Drug treatments for covid-19: living systematic review and network meta-analysis|last3=Ge|first9=Francois|last8=Rochwerg|first8=Bram|last7=Pardo-Hernandez|first7=Hector|last6=Kum|first6=Elena|last5=Izcovich|first5=Ariel|last4=Zeraatkar|first4=Dena|first3=Long|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7390912/|last2=Bartoszko|first2=Jessica J|last=Siemieniuk|first=Reed AC|doi=10.1136/bmj.m2980|volume=370|pmid=32732190|pmc=7390912|issn=0959-8138|date=2020-07-30|journal=The BMJ|last9=Lamontagne}}</ref>, όμως παρά τη συνεχιζόμενη έρευνα, δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά υψηλής ποιότητας στοιχεία που να προτείνουν τη λεγόμενη πρώιμη θεραπεία<ref>{{Cite journal|title=Therapy for Early COVID-19|url=https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2773058|journal=JAMA|date=2020-12-01|issn=0098-7484|pages=2149|volume=324|issue=21|doi=10.1001/jama.2020.22813|language=en|first=Peter S.|last=Kim|first2=Sarah W.|last2=Read|first3=Anthony S.|last3=Fauci}}</ref>. Υπήρξαν αρκετά φαρμακευτικά σκευάσματα τα οποία πιθανολογούσαν ότι μπορούσαν να βοηθήσουν στην εξέλιξη της ασθένειας COVID-19, όπως η [[υδροξυχλωροκίνη]] και η λοπιναβίρη/ριτοναβίρη, όμως στην συνέχεια αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές ή ακόμα και επιβλαβείς.

Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχουν δύο θεραπείες που βασίζονται σε [[Μονοκλωνικό αντίσωμα|μονοκλωνικά αντισώματα]] και συνίσταται για χρήση στα πρώιμα στάδια της ασθένειας σε περιπτώσεις που πιστεύεται ότι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για σοβαρή επιδείνωση της λοίμωξης<ref>{{Cite web|url=https://www.covid19treatmentguidelines.nih.gov/therapeutic-management/|title=Therapeutic Management|website=COVID-19 Treatment Guidelines|language=en|accessdate=2021-03-31}}</ref>.

Το αντιιικό [[ρεμντεσιβίρη]] διατίθεται στις [[Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής]], τον [[Καναδάς|Καναδά]], την [[Αυστραλία]] και πολλές άλλες χώρες, με διαφορετικούς περιορισμούς στην κάθε μία. Ωστόσο, δεν συνιστάται για άτομα που χρειάζονται μηχανικό εξαερισμό και αποθαρρύνεται εντελώς από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ),  λόγω περιορισμένων ενδείξεων για την αποτελεσματικότητά του<ref>{{Cite journal|title=Covid-19: What now for remdesivir?|url=https://www.bmj.com/content/371/bmj.m4457|journal=BMJ|date=2020-11-20|issn=1756-1833|pmid=33214186|pages=m4457|volume=371|doi=10.1136/bmj.m4457|language=en|first=Jeremy|last=Hsu}}</ref>.



Τον Οκτώβριο του 2020, ο Αμερικανικός Οργανισμός FDA ενέκρινε τη χρήση της [[ρεμντεσιβίρη]]ς (Remedesevir) για τη θεραπεία ορισμένων ομάδων ασθενών, που νοσηλεύονται με COVID-19. Και πρόσθετα τον Νοέμβριο, ενέκρινε με τη διαδικασία του κατεπείγοντος δύο ακόμη θεραπείες, μια με τη μονοκλωνική δραστική ουσία bamlanivimab (της εταιρείας Eli Lilly), και επίσης ένα συνδυασμό των δραστικών ουσιών casirivimab και imdevimab (της φαρμακευτικής εταιρείας Regeneron)<ref>https://www.health.harvard.edu/diseases-and-conditions/treatments-for-covid-19</ref>.


Στις 23 Ιαν. 2021, η [[κολχικίνη]], ένα γνωστό και φθηνό καρδιολογικό φάρμακο, προστέθηκε στο πρωτόκολλο θεραπειών από του στόματος σε ασθενείς με [[COVID-19]], όπως αποφάσισε η επιτροπή εμπειρογνωμόνων του υπουργείου Υγείας. Καναδική μελέτη έδειξε ότι η χορήγηση κολχικίνης σε ασθενείς μείωσε κατά 44% την θνητότητα.<ref>https://www.kathimerini.gr/society/561240061/egkrithike-i-kolchikini-os-farmako-sti-machi-kata-toy-koronoioy/</ref>
== Δείτε επίσης ==
== Δείτε επίσης ==
{{Πανδημία κορονοϊού 2019–20
{{Πανδημία κορονοϊού 2019–20

Έκδοση από την 11:25, 31 Μαρτίου 2021

Αυτό το λήμμα αφορά την ασθένεια. Για τον υπεύθυνο ιό, δείτε: SARS-CoV-2. Για την τρέχουσα πανδημία, δείτε: Πανδημία COVID-19.
Συμπτώματα της COVID-19
ΣυμπτώματαΠυρετός, βήχας, δύσπνοια
ΕπιπλοκέςΠνευμονία, Σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, Νεφρική ανεπάρκεια
ΑίτιαΙός SARS-CoV-2
Παράγοντες κινδύνουΜη λήψη προστατευτικών μέτρων
Διαγνωστική μέθοδοςPCR, Ιατρική απεικόνιση
ΠρόληψηΣωστή τεχνική πλυσίματος των χεριών, προστασία βήχα, αποφυγή στενής επαφής με άρρωστα άτομα ή υποκλινικούς φορείς, κοινωνική αποστασιοποίηση
ΘεραπείαΔιαχείριση συμπτωμάτων και υποστηρικτικά μέτρα
Ταξινόμηση
ICD-10U07.1
MeSHC000657245

Η ασθένεια κορονοϊού 2019 (coronavirus disease 2019, COVID-19),επίσης γνωστή ως οξεία αναπνευστική νόσος 2019-nCoV, είναι μία μολυσματική ασθένεια που προκαλείται από τον κορονοϊό SARS-CoV-2. Ο ιός και η ασθένεια εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην πόλη Γουχάν της Κίνας στα τέλη του 2019 και έγινε γνωστός στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στις 31 Δεκεμβρίου 2019. Από τότε έχει διασπαρεί σε όλον τον πλανήτη και έχει εξελιχθεί σε πανδημία[1].

Τα συμπτώματα της Covid-19 ποικίλουν. Τα πιο συχνά συμπτώματα είναι ο πυρετός, ο ξηρός βήχας και η σωματική εξάντληση. Λιγότερο συχνά συμπτώματα είναι η απώλεια γεύσης ή μυρωδιάς, η ρινική συμφόρηση, η επιπεφυκίτιδα, ο πονόλαιμος, ο πονοκέφαλος, o πόνος στους μύες ή στις αρθρώσεις, τα δερματικά εξανθήματα, η ναυτία ή ο εμετός, η διάρροια, τα ρίγη και η ζάλη. Σε περίπτωση σοβαρής εξέλιξης της νόσου τα συμπτώματα περιλαμβάνουν δυσκολία στην αναπνοή, απώλεια όρεξης, σύγχυση, επίμονο πόνο ή πίεση στο στήθος και υψηλό πυρετό, άνω των 38°C. Λιγότερο συχνά συμπτώματα είναι η σύγχυση, η μειωμένη συνείδηση, η ανησυχία, η κατάθλιψη, οι διαταραχές ύπνου, πιο σοβαρές και σπάνιες νευρολογικές επιπλοκές. Άτομα όλων των ηλικιών που παρουσιάζουν πυρετό και βήχα, δύσπνοια, πόνο στο στήθος, θα πρέπει να αναζητήσουν αμέσως ιατρική περίθαλψη[1]. Στην Ελλάδα για αναζήτηση πληροφοριών και καθοδήγησης σε περίπτωση που έχετε ανάγκη μπορείτε να αναζητήσετε διαδικτυακά στον ιστότοπο του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας[2].

Η περίοδος επώασης του ιού, μέχρι την εμφάνιση της ασθένειας, κυμαίνεται έως 14 ημέρες, με διάμεσο χρόνο τις 5,1 ημέρες και το 97.5% των ατόμων που θα εμφανίσουν συμπτώματα θα το κάνουν έως 11,5 ημέρες από την μόλυνση. Υπάρχουν σπάνιες περιπτώσεις που πιθανώς να εμφανίσουν συμπτώματα μετά τις 14 ημέρες[3]. Από τα άτομα που θα εμφανίσουν συμπτώματα, τα περισσότερα, περίπου το 80%, θα ιανθεί χωρίς να χρειαστεί νοσηλεία. Από τους υπόλοιπους το 15% των ασθενών θα αναζητήσει νοσηλεία και θα χρειαστεί οξυγόνο, ενώ στο 5% η ασθένεια θα εξελιχθεί σοβαρά και χρειάζονται εντατική φροντίδα. Οι επιπλοκές που οδηγούν στον θάνατο μπορεί να είναι αναπνευστική ανεπάρκεια, σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, σηψαιμία και σηπτικό σοκ, θρομβοεμβολισμό και πολυοργανική ανεπάρκεια[1]. Η θνητότητα των ασθενών που θα χρειαστούν μονάδα εντατικής θεραπείας κυμαίνεται από 39% έως 72% ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των ασθενών. Ο μέσος χρόνος νοσηλείας των ιαθέντων κυμαίνεται από 10 ημέρες έως 13[4].

Η ασθένεια Covid-19, η οποία προκαλείται από τον κορονοϊό Sars-Cov-2, διαδίδεται μεταξύ των ανθρώπων κυρίως όταν ένα μολυσμένο άτομο βρίσκεται σε στενή επαφή με ένα άλλο. Ο ιός μπορεί να εξαπλωθεί από το στόμα ή τη μύτη ενός μολυσμένου ατόμου με υγρά σωματίδια τα οποία ονομάζονται, «αναπνευστικά σταγονίδια» τα μεγαλύτερα , ενώ τα μικρότερα «αερολύματα». Η μετάδοση, από τα μολυσμένα άτομα, συμβαίνει όταν τα άτομα βήχουν, φτερνίζονται, μιλούν, τραγουδούν ή αναπνέουν έντονα. Οι άνθρωποι μπορούν να προσβληθούν από τον ιό, όταν αυτός εισέλθει στο στόμα, τη μύτη ή τα μάτια τους, που είναι πιο πιθανό να συμβεί όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε άμεση ή στενή επαφή, δηλαδή σε απόσταση μικρότερη από 1 μέτρο, με ένα μολυσμένο άτομο. Η μετάδοση αερολυμάτων μπορεί να συμβεί σε τοποθεσίες όπως εσωτερικούς, σε πολυσύχναστους και ανεπαρκώς αεριζόμενους χώρους, όπου τα μολυσμένα άτομα περνούν μεγάλες χρονικές περιόδους με άλλους, όπως εστιατόρια, πρακτικές χορωδιών, μαθήματα γυμναστικής, νυχτερινά κέντρα, γραφεία και χώρους λατρείας. Ο ιός μπορεί επίσης να μεταδοθεί μέσω της αφής από αντικείμενα ή επιφάνειες, όπως τραπέζια, πόμολα και χειρολισθήρες, από ιοσωμάτια τα οποία έχουν μολύνει τις επιφάνειες αυτές, με τα σημεία εισόδου του ιού στο ανθρώπινο σώμα. Τα σημερινά στοιχεία δείχνουν ότι ο κύριος τρόπος εξάπλωσης του ιού είναι από τα αναπνευστικά σταγονίδια μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε στενή επαφή μεταξύ τους και όχι από τις επιφάνειες[1]. Άνθρωποι οι οποίοι έχουν μολυνθεί μπορούν να μεταδώσουν τον ίο έως δύο ημέρες πριν από την εμφάνιση συμπτωμάτων, όπως επίσης και αν παραμείνουν ασυμπτωματικοί. Οι ασθενείς υπάρχει πιθανότητα να παραμείνουν μεταδοτικοί έως και 10 ημέρες ύστερα από την εκδήλωση συμπτωμάτων, στην ήπια εξέλιξη της νόσου και στις σοβαρές έως 20 ημέρες[4].

Η διάγνωση γίνεται με την αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR), το δείγμα περιλαμβάνει ρινοφαρυγγικό επίχρισμα, στοματοφαρυγγικό επίχρισμα, πτύελα, ή υλικό αναρρόφησης από τον τραχειοσωλήνα, όταν αφορά διασωληνωμένους ασθενείς. Η ακριβής διάγνωση απαιτεί εργαστηριακή ταυτοποίηση του ιού με την ανίχνευση του γενετικού του υλικού(RNA) με την παραπάνω εξέταση. Η υποψία για τη διάγνωση θα τεθεί μέσω συνδυασμού συμπτωμάτων, παραγόντων κινδύνου και των ευρημάτων στην ακτινογραφία ή την αξονική τομογραφία θώρακα, η οποία συχνά εμφανίζει χαρακτηριστικά άτυπης πνευμονίας[5].

Προληπτικά μέτρα αποτροπής της μόλυνσης από τον Sars-CoV-2 περιλαμβάνουν τη κοινωνική αποστασιοποίηση, τον αερισμό των εσωτερικών χώρων, την κάλυψη του προσώπου μας όταν βήχουμε ή φτερνιζόμαστε, το πλύσιμο των χεριών μας και την αποφυγή της επαφής με το πρόσωπό μας αν δεν έχουμε πλύνει τα χέρια μας. Σε δημόσιους χώρους συνίσταται η υποχρεωτική η χρήση μάσκας προσώπου για την ελαχιστοποίηση του κινδύνου μετάδοσης. Μέχρι αυτή την στιγμή έχουν αναπτυχθεί και αδειοδοτηθεί τουλάχιστον 10 διαφορετικά εμβόλια κατά της Covid-19, από κάποια επίσημη αυστηρή ρυθμιστική αρχή. Περισσότερα αναμένεται να αδειοδοτηθούν σύντομα. Οι εμβολιασμοί ξεκίνησαν στα τέλη 2020 και έχουν γίνει έως και σήμερα περισσότεροι από 518 εκατομμύρια, ενώ ο ρυθμός εμβολιασμού είναι λίγο πάνω από τα 13.1 εκατομμύρια ημερησίως[6]. Στις 27 Δεκεμβρίου 2020, έγιναν στην Ελλάδα οι πρώτοι εμβολιασμοί κατά του κορονοϊού.[7]. Η νοσηλεύτρια Ευσταθία Καμπισιούλη (ΜΕΘ, «Ευαγγελισμός») έγινε ο πρώτος άνθρωπος που εμβολιάστηκε στη χώρα μας, σηματοδοτώντας την αρχή του τέλους της πανδημίας[8].

Κλινικές έρευνες για την ανάπτυξη φαρμακευτικής αγωγής, που αναστέλλουν την αναπαραγωγή του ιού, βρίσκονται σε εξέλιξη. Αυτή τη στιγμή η κύρια θεραπεία είναι συμπωματική, η οποία περιλαμβάνει διαχείριση των συμπτωμάτων, υποστηρικτική φροντίδα και απομόνωση[4].

Ωστόσο, παραμένουν σε απόλυτη ισχύ οι συστάσεις προς τον γενικό πληθυσμό για τήρηση των προληπτικών μέτρων προφύλαξης. Στα άτομα που υποψιάζονται ότι έχουν εκτεθεί στον ιό ή πιθανολογούν ότι είναι φορείς και έχουν ήπια συμπτώματα, να μένουν σπίτι και να αναζητούν ιατρική συμβουλή, είτε στον προσωπικό τους ιατρό, είτε στην πλησιέστερη δομή υγείας, είτε επικοινωνώντας με τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας[2].

Ονοματοδοσία

Το όνομα COVID-19, αποδόθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σύμφωνα με τις συστάσεις που έχουν συμφωνηθεί μεταξύ του Παγκόσμιου Οργανισμού για την Υγεία των Ζώων, του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ώστε να μην αναφέρεται σε μία γεωγραφική τοποθεσία, ένα ζώο, ένα άτομο ή μία ομάδα ατόμων αλλά να έχει εμφανή συσχέτιση με την ασθένεια, ώστε να αποφευχθεί κάποια ανακρίβεια ή στιγματισμός των ομάδων αυτών[9].

Η ονομασία COVID-19 για την ασθένεια, αποτελεί ένα ακρωνύμιο των γραμμάτων, CO, από το corona, που σημαίνει κορώνα, VI, από το virus, που σημαίνει ιός, D από το disease, που σημαίνει ασθένεια και το 19 από το έτος την πρώτης καταγραφής της. Ο ιός μέχρι τότε ονομαζόταν ως "νέος κορονοϊός 2019" ή "2019-nCov"[10].

Η Κίνα, που είχε ήδη ονομάσει την νέα λοίμωξη ως "νέα πνευμονία κορονοϊού"[11], με νεότερη ανακοίνωσή της, αναθεώρησε την αγγλική ονομασία σε "COVID-19", ενώ διατήρησε την κινεζική ονομασία ως είχε[12].

Συμπτώματα και εξέλιξη της νόσου

Συχνότητα συμπτωμάτων[13]
Σύμπτωμα Ποσοστό
Πυρετός 87.9%
Ξηρός βήχας 67.7%
Κόπωση 38.1%
Φλέγματα 33.4%
Δύσπνοια 18.6%
Μυαλγία ή αρθραλγία 14.8%
Πονόλαιμος 13.9%
Πονοκέφαλος 13.6%
Ρίγος 11.4%
Ναυτία ή εμετός 5.0%
Ρινική συμφόρηση 4.8%
Διάρροια 3.7%
Αιμόπτυση 0.9%
Επιπεφυκίτιδα 0.8%

Η περίοδος επώασης του ιού, μέχρι την εμφάνιση της ασθένειας, κυμαίνεται έως 14 ημέρες, με διάμεσο χρόνο τις 5,1 ημέρες και το 97.5% των ατόμων που θα εμφανίσουν συμπτώματα θα το κάνουν έως 11,5 ημέρες από την μόλυνση. Υπάρχουν σπάνιες περιπτώσεις που πιθανώς να εμφανίσουν συμπτώματα μετά τις 14 ημέρες[14].

Από τα άτομα που θα εμφανίσουν συμπτώματα, τα περισσότερα, περίπου το 80%, θα ιανθεί χωρίς να χρειαστεί νοσηλεία. Από τους υπόλοιπους το 15% των ασθενών θα αναζητήσει νοσηλεία και θα χρειαστεί οξυγόνο, ενώ στο 5% η ασθένεια θα εξελιχθεί σοβαρά και χρειάζονται εντατική φροντίδα. Οι επιπλοκές που οδηγούν στον θάνατο μπορεί να είναι αναπνευστική ανεπάρκεια, σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, σηψαιμία και σηπτικό σοκ, θρομβοεμβολισμό και πολυοργανική ανεπάρκεια[1]. Η θνητότητα των ασθενών που θα χρειαστούν μονάδα εντατικής θεραπείας κυμαίνεται από 39% έως 72% ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των ασθενών. Ο μέσος χρόνος νοσηλείας των ιαθέντων κυμαίνεται από 10 ημέρες έως 13[4].

Τα συνήθη συμπτώματα μπορούν να ποικίλουν και χωρίζονται στις εξής κατηγορίες, συστημικά, αναπνευστικά, οφθαλμών-μύτης- λαιμού, γαστρεντερικά, κεντρικού νευρικού συστήματος και οφθαλμών.[15] Τα συστημικά αποτελούνται από πυρετό, κόπωση, μυαλγίες, αρθραλγία και εξανθήματα. Τα αναπνευστικά αποτελούνται από ξηρό βήχα, παραγωγικό βήχα, δύσπνοια, πόνο στο στήθος, αιμόπτυση και συριγμό της αναπνοής. Ο πονόλαιμος, καταρροή, ζάλη, ρινική συμφόρηση, απώλεια γεύσης, απώλεια όσφρησης και η ωταλγία αποτελούν συμπτώματα των οφθαλμών-μύτης- λαιμού. Ο επηρεασμός του γαστρεντερικού εκφράζεται με διάρροια, ναυτία, εμετό, κοιλιακό άλγος. Το κεντρικό νευρικό σύστημα, επηρεάζεται δημιουργώντας πονοκεφάλους, σύγχυση και αταξία. Τέλος οι οφθαλμοί έχουν ως συμπτώματα την επιπεφυκίτιδα, οφθαλμαλγία και την φωτοφοβία[15].

Συνήθως ένας στους έξι ασθενείς θα παρουσιάσει επιδείνωση της υγείας του, εμφανίζοντας επιδεινούμενη δύσπνοια και σημεία λοίμωξης του αναπνευστικού συστήματος, τόσο ακτινολογικά όσο και εργαστηριακά. Η εξέλιξη της νόσου μπορεί να χωριστεί σε τρεις διαφορετικές φάσεις, ωστόσο αυτές οι φάσεις μπορεί να διαφέρουν και να υπάρχει επικάλυψη τους από κάθε ασθενή, και είναι οι εξής, η φάση της πρώιμης λοίμωξης, η πνευμονική φάση και η φάση της σοβαρής υπερφλεγμονής που περιλαμβάνει και φλεγμονή δευτερογενών οργάνων[16]. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης φάσης της μόλυνσης, περνάει χωρίς έντονες ενοχλήσεις, όπως κάθε άλλη ίωση που προκαλεί κοινό κρυολόγημα ή άλλη λοίμωξη του ανώτερου αναπνευστικού. Ο ιός διεισδύει στους πνεύμονες και αρχίζει να πολλαπλασιάζεται. Αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από ήπια συμπτώματα και σηματοδοτεί την αρχική απόκριση από έμφυτη ανοσία[16]. Η πλειοψηφία των εισαγωγών στο νοσοκομείο πραγματοποιείται ύστερα από περίπου μία εβδομάδα συμπτωματικής ασθένειας λόγω επιδείνωσης της κατάστασης και η εντατική ιατρική θεραπεία, γίνεται απαραίτητη περίπου δέκα ημέρες μετά την έναρξη των συμπτωμάτων[17]. Ακτινολογικά, η συχνότερη ένδειξη είναι η εικόνα θολής υάλου κατά την αξονική τομογραφία που γίνεται την ώρα της εισαγωγής[18][19]. Η λεμφοκυτταροπενία, δηλαδή ο ελαττωμένος αριθμός λεμφοκυττάρων στο αίμα, είναι ένα βασικό εργαστηριακό εύρημα σε αυτό το στάδιο και παρουσιάζει το 83% των ασθενών[16][20]. Η ασθένεια εξελίσσεται στην πνευμονική φάση, που χαρακτηρίζεται από αναπνευστική δυσκολία. Η τρίτη και πιο επικίνδυνη εξέλιξη, είναι η ταχεία εξέλιξη προς το σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας (ARDS), το οποίο είναι απειλητικό για την ζωή[21]. Η υπερβολική συστημική φλεγμονή ή η καταιγίδα κυτοκίνης, μπορεί να συσχετιστεί με τη λεμφοκυτταροπενία και αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα σοβαρής νόσου και παρατηρείται πολλαπλή ανεπάρκεια οργάνων[16]. Η εμπλοκή του νευρικού συστήματος στην εξέλιξη και μετάδοση της νόσου δεν έχει μελετηθεί κλινικά εκτενώς, αναμένεται όμως να είναι σημαντική με βάση τις γνώσεις μας στην νευροανατομία και νευροφυσιολογία [22].

Καθώς είναι γνωστό πλέον, ότι πολλά όργανα εκτός από τους πνεύμονες, επηρεάζονται από την λοίμωξη COVID-19, μερικοί ασθενείς μπορεί να έχουν συμπτώματα τα οποία μπορούν να διαρκέσουν για εβδομάδες ή ακόμα και μήνες μετά την ανάρρωση από την λοίμωξη, ακόμα και σε αυτούς που δεν χρειάστηκαν νοσηλεία κατά την διάρκεια της ανάρρωσης[23]. Τα πιο συχνά καταγεγραμμένα συμπτώματα μεγάλης χρονικής διάρκειας ήταν η κούραση, δυσκολία στην αναπνοή, βήχας, πόνος στις αρθρώσεις και πόνος στο στήθος. Συμπτώματα με μικρότερη συχνότητα ήταν η δυσκολίας σκέψης και συγκέντρωσης, κατάθλιψη, μυϊκός πόνος, πονοκέφαλος, ταχυκαρδία[23].

Πιο σοβαρές επιπλοκές αλλά με λιγότερο συχνές αναφορές περιλαμβάνουν, φλεγμονή του καρδιακού μυ, ανωμαλίες στη λειτουργία των πνευμόνων, νεφρική ανεπάρκεια, εξανθήματα, τριχόπτωση. Η μακροπρόθεσμη σημασία αυτών των επιπτώσεων δεν είναι ακόμη γνωστή[23].

Έχει παρατηρηθεί ότι σε παιδιά και νέους, η συμπτωματολογία είναι ηπιότερη[24].

Κορονοφοβικό Στρές

Πρόκειται για ένα επίκτητο ψυχοπαθολογικό σύμπλεγμα. Το οποίο παρατηρείται πρόδρομα, δηλαδή πριν καν το άτομο νοσήσει από τον ιό, έχοντας ως ψευδή φοβική πεποίθηση την εκδήλωση των αναμενόμενων συμπτωμάτων, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να νοσεί. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα, είναι η υποθετική αντίληψη του ατόμου ότι βρίσκεται σε εμπύρετη κατάσταση, η συνοδεία κεφαλαλγίας, αθραλγίας, μυαλγίας, ρινικής καταρροής, δύσπνοιας ή πονόλαιμου. Αποτέλεσμα, είναι η αποφυγή οποιουδήποτε χώρου, η υπερπροστασία της προσωπικής υγιεινής που καθίσταντο κουραστική και επίπονη σε ψυχοσωματικό επίπεδο, η αποξένωση από τις ενδοπροσωπικές και διαπροσωπικές του σχέσεις, έχοντας την υποθετική συνεχή σκέψη στην αόρατη ύπαρξη του ιού σε κάθε επίπεδο της καθημερινότητας. Επιπλέον, μπορεί να παρουσιαστεί και όταν ο ασθενής υφίσταντο τον ιό, καθώς το μεταφοβικό στρες που δημιουργήθηκε από την προαναφερθείσα κατάσταση, δημιουργεί ακούσια την εσωτερική αντίληψη, ότι το άτομο όπου προσέρχεται πιστεύει ακράδαντα ότι θα επαναπροσλάβει τον ιό, και ότι θα εμπίπτει σε αυτήν ιϊκή κατάσταση συνεχώς. Αυτή η ψυχοπαθολογική κατάσταση χρήζει ψυχοθεραπείας και ψυχολογικής υποστήριξης σε περιπτώσεις που επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την αποδοτικότητα του ατόμου σε όλες τις πτυχές της ρουτίνας και της καθημερινής του ζωής, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις αν η κατάσταση είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, συνίστανται ψυχιατρική παρέμβαση για την δοσοληψία φαρμακευτικής αγωγής, σχετιζόμενης με το φοβικό στρες.

Παθοφυσιολογία[A]

  1. ↑ Η παθοφυσιολογία είναι κλάδος της ιατρικής επιστήμης που ασχολείται με την διαταραχή της ανθρώπινης φυσιολογίας του οργανισμού που οδηγεί στην εκδήλωση κάποιου κλινικού συμπτώματος ή νόσου.

Η λοίμωξη COVID-19 επηρεάζει το ανώτερο αναπνευστικό σύστημα, μύτη - ρινοφάρυγγας - λάρυγγας, και το κατώτερο αναπνευστικό σύστημα, τραχεία - βρόγχοι - πνεύμονες. Οι πνεύμονες είναι τα όργανα που επηρεάζονται περισσότερο από τον Sars-Cov-2, επειδή εισέρχεται στα κύτταρα του ξενιστή μέσω του ενζύμου μετατροπής της αγγειοτενσίνης 2(ACE2). Η πυκνότητα του ACE2 σε κάθε ιστό σχετίζεται με την σοβαρότητα της νόσου[25]. Ο μηχανισμός αυτός, έχει οδηγήσει σε έρευνες, για την πιθανότητα φαρμακευτικών σκευασμάτων που θα αποκλείουν τους υποδοχείς αυτούς, ώστε να δρουν προστατευτικά[26]. Καθώς η λοίμωξη εξελίσσεται μπορεί να οδηγήσει σε σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας η οποία να οδηγήσει σε θάνατο[27].

Ο Sars-Cov-2 δύναται να επηρεάσει πολλά ανθρώπινα όργανα κατά την διάρκεια της λοίμωξης.

Υπάρχει πιθανότητα, ο Sars-Cov-2, να μπορεί να εισβάλει στο νευρικό σύστημα, αυτό όμως παραμένει ακόμα άγνωστο. Πολλά άτομα που έχουν νοσήσει παρουσιάζουν νευρολογικά ή ψυχικά προβλήματα. Ο ιός δεν ανιχνεύεται στο κεντρικό νευρικό σύστημα της πλειοψηφίας των ατόμων με COVID-19 που παρουσιάζουν νευρολογικά προβλήματα. Ωστόσο ο Sars-Cov-2 έχει ανιχνευθεί σε χαμηλά επίπεδα στον εγκέφαλο όσων έχουν πεθάνει από την λοίμωξη[14].Ο Sars-Cov-2 θα μπορούσε να προκαλέσει αναπνευστική ανεπάρκεια από τον επηρεασμό του εγκεφάλου καθώς και άλλοι κορονοϊοί έχει αποδειχθεί ότι έχουν την δυνατότητα να εισβάλουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Έχει εντοπιστεί ιός στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό των αυτοψιών, όμως ο ακριβής μηχανισμός που εισβάλει στο κεντρικό νευρικό σύστημα παραμένεις ασαφής καθώς υπάρχει χαμηλό επίπεδο ενζύμων ACE2 στον εγκέφαλο[28]. Ο ιός έχει την δυνατότητα να εισχωρήσει στην κυκλοφορία του αίματος από τους πνεύμονες, πιθανώς μέσω ενός μολυσμένου λευκού αιμοσφαιρίου, ώστε να μολύνει τον εγκέφαλο[14]. Η απώλεια μυρωδιάς, που εμφανίζεται σαν σύμπτωμα της λοίμωξης, οφείλεται στη μόλυνση των κυττάρων του οσφρητικού επιθηλίου και με επακόλουθη βλάβη τους οσφρητικούς νευρώνες[29].

Ο ιός επηρεάζει επίσης τα γαστρεντερικά όργανα καθώς το ένζυμο ACE2 υπάρχει σε αφθονία στα αδενικά κύτταρα του γαστρικού συστήματος, του δωδεκαδακτύλου και του ορθικού επιθηλίου  καθώς και στα ενδοθηλιακά κύτταρα και τα κύτταρα του λεπτού εντέρου[30].

O Sars-Cov-2 μπορεί να προκαλέσει έμφραγμα του μυοκαρδίου και χρόνια βλάβη στο καρδιαγγειακό σύστημα[31]. Ο οξύς τραυματισμός της καρδιάς βρέθηκε στο 12% των ασθενών που χρειάστηκαν νοσηλεία στο νοσοκομείο της Γουχάν κατά την έναρξης της πανδημίας και είναι συχνότερη όταν η λοίμωξη εξελίσσεται σοβαρότερα[32]. Τα ποσοστά των καρδιαγγειακών συμπτωμάτων είναι υψηλά, λόγω της συστημικής φλεγμονής και των διαταραχών του ανοσοποιητικού κατά την εξέλιξη της νόσου αλλά και με τον αριθμό των υποδοχέων ACE2 που υπάρχουν στην καρδιά, όπου παρουσιάζονται σε μεγάλο βαθμό[31]. Η δυσλειτουργία των αιμοφόρων αγγείων και σχηματισμών θρόμβων πιστεύεται ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στη θνητότητα, καθώς τα περιστατικά θρόμβων που οδηγούν σε πνευμονικές εμβολές και ισχαιμικά επεισόδια στον εγκέφαλο, τα οποία έχουν σημειωθεί ως επιπλοκές σε άτομα που έχουν μολυνθεί από τον ιό. Η λοίμωξη προκαλεί μια αλυσίδα αποκρίσεων στο σώμα όπως τη συστολή των αιμοφόρων αγγείων στην πνευμονική κυκλοφορία που οδηγεί στην μειωμένη οξυγόνωση παράλληλα με την ιογενή πνευμονία[33].

Επίσης επηρεασμός και επιπλοκές των νεφρών είναι μία ακόμα αιτία θανάτου που έχει καταγραφεί. Εκθέσεις δείχνουν ότι έως και το 30% των νοσηλευόμενων ασθενών, τόσο στην Κίνα, όσο και στην Νέα Υόρκη, έχουν υποστεί κάποιο τραυματισμό στα νεφρά τους, συμπεριλαμβανομένων ατόμων, τα οποία δεν είχαν προηγουμένως νεφρικά προβλήματα[34].

Επιγραμματικά οι αιτίες θανάτου που καταγράφηκαν σε μελέτη, από 113 ασθενείς που έχασαν την ζωή τους από την λοίμωξη COVID-19 στην έναρξης της πανδημίας, ήταν σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας(100%), αναπνευστική ανεπάρκεια τύπου Ι(51%), σήψη(100%), οξεία καρδιακή βλάβη(77%), καρδιακή ανεπάρκεια(49%), αλκάλωση(40%), υπερκαλιαιμία(37%), νεφρική βλάβη(25%) και υποξική εγκεφαλοπάθεια(20%)[35].

Καταιγίδα κυτοκίνης

Η σοβαρότητα της φλεγμονής από την COVID-19 μπορεί να αποδοθεί από την καταιγίδα κυτοκίνης η οποία παρουσιάζεται κατά την διάρκεια της λοίμωξης και είναι μια από τις κύριες αιτίες νοσηρότητας και θνητότητας από τον SARS-CoV-2[36]. Η απόκριση αυτή είναι υπεύθυνη για την νοσηρότητα σε μια σειρά ασθενειών, όμως στην COVID-19, σχετίζεται με χειρότερη πρόγνωση και αυξημένη θνητότητα. Η καταιγίδα προκαλεί σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, γεγονότα πήξης του αίματος όπως εγκεφαλικά επεισόδια, έμφραγμα του μυοκαρδίου, εγκεφαλίτιδα, οξεία νεφρική βλάβη και αγγειίτιδα. Τα κύτταρα του κεντρικού νευρικού συστήματος , τα μικρογλοιακά κύτταρα, οι νευρώνες, και τα αστροκύτταρα , εμπλέκονται επίσης στην απελευθέρωση των κυτοκινών που επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα[37].

Αίτιο

Ιός

Κύριο λήμμα: SARS-CoV-2
Δομή ενός κορονοϊού

Tο σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο κορονοϊού 2(Sars-Cov-2), είναι ένα νέο στέλεχος κορονοϊού που προκαλεί την λοίμωξη COVID-19. Απομονώθηκε πρώτη φορά στις 31 Δεκεμβρίου του 2019, από μία ομάδα ασθενών με συμπτώματα πνευμονίας λόγω άγνωστης αιτίας στην Γουχάν της Κίνας[38].

Τα δομικά χαρακτηριστικά του νέου στελέχους είναι παρόμοια με την υπόλοιπη οικογένεια των κορονοϊών που συναντιούνται στην φύση[39]. Η ανάλυση της γενετικής ακολουθίας του Sars-Cov-2 έδειξε ότι υπάρχει στενή συσχέτιση του νέου στελέχους με το στέλεχος κορονοϊού σοβαρού οξέος αναπνευστικού συνδρόμου(Sars-Cov)[38]. Ο Sars-Cov-2 ανήκει στο γένος βήτα κορονοϊών και έχει γενετική συσχέτιση κατά 96% με κορονοϊούς που έχουν σαν φυσική δεξαμενή τις νυχτερίδες[38].

Οι δομικές πρωτεΐνες του Sars-Cov-2 αποτελούνται από την γλυκοπρωτεΐνη της μεμβράνης(Μ - "Membrane" , "μεμβράνη"), την πρωτεΐνη του φακέλου του ιοσωμάτιου (Ε - "Envelope, "φάκελος"), η πρωτεΐνη του νουκλεοκαψίδιου (Ν - "Nucleocapsid", "νουκλεοκαψίδιο") και την πρωτεΐνη από την ακίδα του ιού(S - "Spike", "ακίδα")[40].

Η πρωτεΐνη Μ του Sars-Cov-2 είναι 98,6% παρόμοια με την πρωτεΐνη Μ που συναντάται σε νυχτερίδες, ενώ η ομοιότητα με αυτή του συναντάται στους παγκολίνους είναι 98,2% και με τον Sars-Cov είναι 90%. Αντίθετα η ομοιότητα της πρωτεΐνης Μ με τον κορονοϊό που προκαλεί το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής έχει 38% ομοιότητα[40].

Αναπαράσταση μόλυνσης των ανθρώπινων κυττάρων μέσω του ενζύμου ACE2

Οι πνεύμονες είναι τα όργανα τα οποία επηρεάζονται περισσότερο από την ασθένεια, επειδή ο κορονοϊός καταφέρνει να εισβάλει στα κύτταρα μέσω ενός ενζύμου, του Μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης 2 (ACE2), το οποίο βρίσκεται σε αφθονία στα τύπου 2 κυψελιδικά κύτταρα των πνευμόνων. Ο ιός χρησιμοποιεί την γλυκοπρωτεΐνη της ακίδας (S) για να συνδεθεί με το ACE2 και να εισέλθει στο κύτταρο[41]. Η πυκνότητα του ACE2 σε κάθε ιστό και όργανο, σχετίζεται με το πόσο η νόσος πλήττει το συγκεκριμένο όργανο[42][43]. Λόγω αυτής της συμπεριφοράς της πρωτεΐνης S, βρίσκεται στο κέντρο των φαρμακευτικών ερευνών για την ανάπτυξη θεραπειών και εμβολίων κατά του Sars-Cov-2[40].

Γραφική αναπαράσταση των κλάδων του Sars-Cov-2 που καταγράφηκαν εργαστηριακά τους τέσσερις πρώτους μήνες της πανδημίας.

Κατά την διάρκεια της πανδημίας, έχουν απομονωθεί χιλιάδες μεταλλάξεις του ιού, οι οποίες ομαδοποιούνται σε κλάδους[44]. Το Nextstrain ομαδοποιείς τις μεταλλάξεις σε πέντε ομάδες, τις 19A, 19B, 20A, 20B και 20C, ενώ το GISAID τις χωρίζει σε επτά, τις L, O, V, S, G, GH και GR[45].

Μόλυνση και μετάδοση

Αλυσίδα μετάδοσης του Sars-Cov-2 στην κοινότητα.

Η μετάδοση του SARS-CoV-2 από άνθρωπο σε άνθρωπο επιβεβαιώθηκε στις 20 Ιανουαρίου 2020, κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19[46]. Η ασθένεια Covid-19, η οποία προκαλείται από τον κορονοϊό Sars-Cov-2, διαδίδεται μεταξύ των ανθρώπων κυρίως όταν ένα μολυσμένο άτομο βρίσκεται σε στενή επαφή με ένα άλλο. Ο ιός μπορεί να εξαπλωθεί από το στόμα ή τη μύτη ενός μολυσμένου ατόμου με υγρά σωματίδια τα οποία ονομάζονται, «αναπνευστικά σταγονίδια» τα μεγαλύτερα , ενώ τα μικρότερα «αερολύματα». Η μετάδοση, από τα μολυσμένα άτομα, συμβαίνει όταν τα άτομα βήχουν, φτερνίζονται, μιλούν, τραγουδούν ή αναπνέουν έντονα. Οι άνθρωποι μπορούν να προσβληθούν από τον ιό, όταν αυτός εισέλθει στο στόμα, τη μύτη ή τα μάτια τους, που είναι πιο πιθανό να συμβεί όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε άμεση ή στενή επαφή, δηλαδή σε απόσταση μικρότερη από 1 μέτρο, με ένα μολυσμένο άτομο. Η μετάδοση αερολυμάτων μπορεί να συμβεί σε τοποθεσίες όπως εσωτερικούς, σε πολυσύχναστους και ανεπαρκώς αεριζόμενους χώρους, όπου τα μολυσμένα άτομα περνούν μεγάλες χρονικές περιόδους με άλλους, όπως εστιατόρια, πρακτικές χορωδιών, μαθήματα γυμναστικής, νυχτερινά κέντρα, γραφεία και χώρους λατρείας. Ο βαθμός στον οποίο ο ιός είναι μολυσματικός κατά τη διάρκεια της περιόδου επώασης είναι αβέβαιος, αλλά έρευνα έδειξε ότι στον φάρυγγα φτάνει στο μέγιστο ιικό φορτίο περίπου τέσσερις ημέρες μετά τη μόλυνση[47] ή την πρώτη εβδομάδα των συμπτωμάτων και μειώνεται μετά[48]. Μια μελέτη από ομάδα ερευνητών στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας διαπίστωσε ότι η ρινική κοιλότητα είναι φαινομενικά η κυρίαρχη αρχική θέση για μόλυνση με επακόλουθη εισπνοή ιού που προκαλεί, στους πνεύμονες, αναπνευστική λοίμωξη που ονομάστηκε covid19[49].

Μόλυνση και μετάδοση της COVID-19.

Ο ιός μπορεί επίσης να μεταδοθεί μέσω της αφής από αντικείμενα ή επιφάνειες, όπως τραπέζια, πόμολα και χειρολισθήρες, από ιοσωμάτια τα οποία έχουν μολύνει τις επιφάνειες αυτές, με τα σημεία εισόδου του ιού στο ανθρώπινο σώμα. Τα σημερινά στοιχεία δείχνουν ότι ο κύριος τρόπος εξάπλωσης του ιού είναι από τα αναπνευστικά σταγονίδια μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε στενή επαφή μεταξύ τους και όχι από τις επιφάνειες[1]. Προκαταρκτική έρευνα δείχνει ότι ο ιός μπορεί να παραμείνει βιώσιμος σε πλαστικό και ανοξείδωτο χάλυβα (AISI 304) για έως και τρεις ημέρες, αλλά δεν επιβιώνει στο χαρτόνι για περισσότερο από μία ημέρα ή σε χαλκό για περισσότερες από τέσσερις ώρες[38]. Ο ιός καταστρέφεται από το σαπούνι, το οποίο αποσταθεροποιεί τη διπλή στιβάδα των λιπιδίων του[50].

Άνθρωποι οι οποίοι έχουν μολυνθεί μπορούν να μεταδώσουν τον ίο έως δύο ημέρες πριν από την εμφάνιση συμπτωμάτων, όπως επίσης και αν παραμείνουν ασυμπτωματικοί. Οι ασθενείς υπάρχει πιθανότητα να παραμείνουν μεταδοτικοί έως και 10 ημέρες ύστερα από την εκδήλωση συμπτωμάτων, στην ήπια εξέλιξη της νόσου και στις σοβαρές έως 20 ημέρες[4]. Κατά τη μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο, πιστεύεται ότι κατά μέσο όρο 1,000 μολυσματικά ιοσωμάτια SARS-CoV-2 ξεκινούν μια νέα λοίμωξη[51][52].

Έως τον Ιούλιο του 2020, δεν υπήρξαν περιπτώσεις μετάδοσης του Sars-Cov-2 κατά την διάρκεια της κύησης. Επίσης μελέτες, δεν έχουν βρει βιώσιμο ιό στο μητρικό γάλα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει στις μητέρες να συνεχίσουν τον θηλασμό[53].

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις μετάδοσης SARS-CoV-2 από άνθρωπο σε ζώα, συμπεριλαμβανομένων παραδειγμάτων σε αιλουρίδες[54]. Ορισμένοι οργανισμοί υγείας έχουν συμβουλεύσει όσους έχουν μολυνθεί με SARS-CoV-2 να περιορίσουν την επαφή τους με τα ζώα[55].

Ασυμπτωματική μετάδοση

Την 1η Φεβρουαρίου 2020, o Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανέφερε ότι "η μετάδοση από ασυμπτωματικούς φορείς πιθανότατα δεν αποτελεί σημαντικό παράγοντα μετάδοσης"[56]. Μια έρευνα διαπίστωσε ότι το 17% των λοιμώξεων είναι ασυμπτωματικές και τα ασυμπτωματικά άτομα είχαν 42% λιγότερες πιθανότητες να μεταδώσουν τον ιό[57].

Ωστόσο, ένα επιδημιολογικό μοντέλο στην έναρξη της επιδημίας στην Κίνα έδειξε ότι «η προ-συμπτωματική περίοδος μπορεί να είναι συνήθης μεταξύ των εργαστηριακά επιβεβαιωμένων λοιμώξεων» και ότι οι υποκλινικές λοιμώξεις, δηλαδή όσοι πέρασαν ασυμπτωματικά την νόσο, μπορεί να ήταν η πηγή της πλειονότητας των λοιμώξεων[58]. Αυτά τα ευρήματα μπορούν να εξηγήσουν πώς από τους 217 επιβαίνοντες στο πλοίο ενός κρουαζιερόπλοιου που αγκυροβόλησε στο Μοντεβίδεο, μόνο 24 από τους 128 που έδειξαν θετικό για ιικό RNA έδειξαν ήταν συμπτωματικοί[59]. Ομοίως, μια μελέτη ενενήντα τεσσάρων ασθενών που νοσηλεύτηκαν τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 2020 υπολόγισε ότι οι ασθενείς παράγουν τη μεγαλύτερη ποσότητα ιού δύο έως τρεις ημέρες πριν εμφανιστούν τα πρώτα συμπτώματα και ότι «ένα σημαντικό ποσοστό μετάδοσης πιθανότατα πραγματοποιείται πριν από τα πρώτα συμπτώματα του ασθενή μηδέν»[60].

Επαναμόλυνση

Υπάρχουν ακόμα πολλά ερωτήματα σχετικά με την επαναμόλυνση και τη διάρκεια της ανοσίας[61]. Δεν είναι γνωστό πόσο συχνή είναι η επαναμόλυνση, αλλά υπάρχουν αναφορές που έχουν δείξει ότι συμβαίνει με την σοβαρότητα της λοίμωξης να ποικίλει[61].

Η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση επαναμόλυνσης ήταν ένας 33χρονος άντρας από το Χονγκ Κονγκ που βρέθηκε για πρώτη φορά θετικός στις 26 Μαρτίου 2020, στις 15 Απριλίου 2020 μετά από δύο αρνητικές δοκιμές δεν υπήρχε πλέον ιικός φορέας στον οργανισμό του και βρέθηκε θετικός ξανά στις 15 Αυγούστου 2020 (142 ημέρες αργότερα), η οποία επιβεβαιώθηκε αναλύοντας ολόκληρη την γενετική ακολουθία του ιού, από την οποία κατέληξαν ότι τα ιικά γονιδιώματα ανήκουν σε διαφορετικούς κλάδους μετάλλαξης[62]. Τα ευρήματα έδειξαν ότι η ανοσία της αγέλης μπορεί να μην εξαλείψει τον ιό εάν η επαναμόλυνση δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο και ότι τα εμβόλια μπορεί να μην είναι σε θέση να παρέχουν δια βίου προστασία έναντι στον ιό[62].

Μια άλλη μελέτη κατέγραψε έναν 25χρονο άνδρα από τη Νεβάδα που βρέθηκε θετικός στον SARS-CoV-2 στις 18 Απριλίου 2020 και στις 5 Ιουνίου 2020, ενώ είχαν προηγηθεί δύο αρνητικοί έλεγχοι. Δεδομένου ότι οι γονιδιακές αναλύσεις έδειξαν σημαντικές γενετικές διαφορές μεταξύ των δειγμάτων του SARS-CoV-2 που λήφθηκαν σε αυτές τις δύο ημερομηνίες, οι συγγραφείς της μελέτης περίπτωσης διαπίστωσαν ότι αυτό ήταν μια νέα μόλυνση. Η δεύτερη μόλυνση του άνδρα ήταν συμπωματικά πιο σοβαρή από την πρώτη λοίμωξη, αλλά οι μηχανισμοί που θα μπορούσαν να εξηγήσουν αυτό δεν είναι γνωστοί ακόμα[63].

Ρίσκο Μόλυνσης, Νοσηλείας, Θανάτου

Αναλογικά ποσοστά με ομάδα αναφοράς τα παιδιά ηλικίας 5-17 ετών1.[64]
0-4 ετών 5-17 ετών 18-29 ετών 30-39 ετών 40-49 ετών 50-64 ετών 65-74 ετών 75-84 ετών 85+ ετών
Κρούσματα2 <1x Ομάδα αναφοράς 3x 2x 2x 2x 2x 2x 2x
Νοσηλεία3 2x Ομάδα αναφοράς 7x 10x 15x 25x 35x 55x 80x
Θάνατοι4 2x Ομάδα αναφοράς 15x 45x 130x 400x 1100x 2800x 7900x

1Οι τιμές εκφράζονται ως ακέραιοι αριθμοί, οι τιμές μικρότερες από 10 στρογγυλοποιούνται στον πλησιέστερο ακέραιο, οι τιμές που είναι μεγαλύτερες από 10 στρογγυλοποιούνται στο πλησιέστερο πολλαπλάσιο του πέντε και τιμές μεγαλύτερες από 100 στρογγυλοποιούνται στις εκατοντάδες.

2Περιλαμβάνει τιμές που αναφέρθηκαν στις ΗΠΑ μέχρι τις 07/01/2021.

3Περιλαμβάνει όλες τις νοσηλείες που αναφέρθηκαν στις ΗΠΑ από 01/03/2020 έως τις 02/01/2021.

4Περιλαμβάει τους θανάτους που έχουν καταγραφεί στο NCHS.

Επιδημιολογία

Δείτε επίσης: Πανδημία COVID-19 και Πανδημία COVID-19 στην Ελλάδα
Η αγορά του Huanan, που θεωρείται το σημείο έναρξης της πανδημίας.

Τα πρώτα κρούσματα εντοπίστηκαν αρχικά στην Γουχάν, πρωτεύουσα της επαρχίας Χουμπέι, στην Κίνα τον Δεκέμβριο του 2019. Στη συνέχεια, αναφέρθηκαν λοιμώξεις και σε άλλες 212 χώρες και εδάφη. Οι χώρες με τα περισσότερα κρούσματα εκτός της Κίνας είναι οι ΗΠΑ, η Ινδία, η Βραζιλία, η Ρωσία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Τουρκία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Γερμανία, η Κολομβία, η Αργεντινή και το Μεξικό[65]

Η Ελλάδα μέχρι σήμερα, έχει επιβεβαιώσει εργαστηριακά περίπου 255 χιλιάδες κρούσματα ενώ έχει καταγράψει συνολικά σχεδόν 7.9 χιλιάδες νεκρούς[66].

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων και ο ΕΟΔΥ εκδίδουν συχνά δελτία ενημέρωσης για την εξέλιξη της ασθένειας.

Διάγνωση

Ακτινογραφία πνευμόνων ασθενούς με πνευμονία λόγω της λοίμωξης Sars-CoV-2

Ο Π.Ο.Υ. έχει δημοσιεύσει διάφορα πρωτόκολλα δοκιμών για τη νόσο[67]. Η λοίμωξη COVID-19 μπορεί να διαγνωστεί προσωρινά με βάση τα συμπτώματα και να επιβεβαιωθεί εργαστηριακά χρησιμοποιώντας αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης με χρήση αντίστροφης μεταγραφάσης,καθώς το γονιδίωμα του ιού είναι RNA, σε πραγματικό χρόνο (rRT-PCR) ή ή άλλες δοκιμές νουκλεϊκών οξέων μολυσμένων εκκρίσεων[68]. Εκτός από τις εργαστηριακές εξετάσεις, οι αξονικές τομογραφίες στο στήθος μπορεί να είναι χρήσιμες για τη διάγνωση του COVID-19 σε άτομα με υψηλή κλινική υποψία λοίμωξης[69]. Η ανίχνευση μιας προηγούμενης λοίμωξης είναι δυνατή με ορολογικές δοκιμές, οι οποίες ανιχνεύουν αντισώματα που παράγονται από τον οργανισμό ως απόκριση στη μόλυνση[68]. Κινέζοι επιστήμονες μπόρεσαν να απομονώσουν ένα στέλεχος του Sars-Cov-2 και να δημοσιεύσουν τη γενετική του ακολουθία έτσι ώστε εργαστήρια σε όλο τον κόσμο να μπορούν να αναπτύξουν ανεξάρτητα δοκιμές PCR για την ανίχνευση της μόλυνσης από τον ιό[70][71][72][73].

Οι διαγνωστικές οδηγίες που δημοσιεύθηκαν από το νοσοκομείο Τσονγκνάν του Πανεπιστημίου της Γουχάν, στην αρχή της πανδημίας, πρότειναν μεθόδους για την ανίχνευση μολύνσεων με βάση κλινικά χαρακτηριστικά και επιδημιολογικούς κινδύνους. Αυτές αφορούσαν στον εντοπισμό ασθενών που είχαν τουλάχιστον δύο από τα ακόλουθα συμπτώματα, καθώς και ιστορικό ταξιδιού στη Γουχάν ή επαφής με άλλους μολυσμένους ασθενείς: πυρετό, απεικονιστικά ευρήματα πνευμονίας, φυσιολογικό ή μειωμένο αριθμό λευκών αιμοσφαιρίων ή μειωμένο αριθμό λεμφοκυττάρων[74].

Εργαστηριακή εξέταση

Επίδειξη συλλογής ρινοφαρυγγικού επιχρίσματος για εργαστηριακή εξέταση.

Οι πρότυπες μέθοδοι ελέγχου για την παρουσία του Sars_Cov-2 είναι δοκιμές νουκλεϊκών οξέων που ανιχνεύουν την παρουσία ιικών θραυσμάτων RNA[67]. Καθώς αυτές οι δοκιμές ανιχνεύουν RNA και όχι στέλεχος του ιού, η ικανότητά του να προσδιορίζει την διάρκεια της μολυσματικότητας των ασθενών είναι περιορισμένη[75]. Η δοκιμή γίνεται συνήθως σε αναπνευστικά δείγματα που λαμβάνονται με ρινοφαρυγγικό επίχρισμα. Ωστόσο, μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί δείγμα ρινικού επιχρίσματος ή πτυέλων. Τα αποτελέσματα είναι γενικά διαθέσιμα εντός ωρών[67].

Ιατρική Απεικόνιση

Αξονική τομογραφία ενός ατόμου με COVID-19 δείχνει βλάβες στους πνεύμονες του ασθενούς(φωτεινές περιοχές).

Η ανίχνευση με αξονική τομογραφία μπορεί να είναι χρήσιμη για την διάγνωση της λοίμωξης COVID-19 σε άτομα με υψηλή κλινική υποψήφια λοίμωξης, αλλά δεν συνίσταται για συστηματική ανίχνευση κρουσμάτων. Οι αμφίπλευρες αδιαφάνειες στην απεικόνιση είναι σημάδια πρώιμης λοίμωξης. Λόγω αλληλοεπικάλυψης με άλλες λοιμώξεις, η απεικόνιση, χωρίς εργαστηριακή επιβεβαίωση του Sars-Cov-2, δεν μπορεί να επιβεβαιώσει την λοίμωξη[76].

Παθολογία

Τα κύρια παθολογικά ευρήματα στις αυτοψίες των ασθενών με COVID-19[77]:

  • Υπερηχογραφική εικόνα πύκνωσης, περικαρδίτιδα, πνευμονικό οίδημα
  • Ευρήματα πνευμόνων:
    • πνευμονικό οίδημα, υπερπλασία πνευμονοκυττάρων
    • διάχυτη κυψελιδική βλάβη, όπου είναι η αιτία του συνδρόμου οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας (ARDS) και της σοβαρής υποξαιμίας
  • Αίμα: διάχυτη ενδαγγειακή πήξη, Λευκοερυθροβλαστική αντίδραση
  • Ήπαρ: μικροαγγειακή στεάτωση
  • Μύτη: απόρριψη οσφρητικού επιθηλίου

Πρόληψη

Εμβόλια

Κύριο λήμμα: Εμβόλιο COVID-19
Εμβόλιο ενάντια στην λοίμωξη COVID-19 των εταιρειών Pfizer/BioNTech

Από τον Φεβρουάριο του 2021, έχουν εγκριθεί δέκα εμβόλια από τουλάχιστον μία εθνική ρυθμιστική αρχή για δημόσια χρήση: δύο εμβόλια RNA (το εμβόλιο Pfizer-BioNTech και το εμβόλιο Moderna), τρία συμβατικά αδρανοποιημένα εμβόλια (BBIBP-CorV, Covaxin και CoronaVac), τέσσερα εμβόλια ιικού φορέα (Sputnik V, το εμβόλιο Oxford-AstraZeneca, Convidicea και το εμβόλιο Johnson & Johnson) και ένα εμβόλιο πεπτιδίου (EpiVacCorona)[78].

Κοινωνική απομάκρυνση

Κύριο λήμμα: Κοινωνική απομάκρυνση
Η εξάπλωση του ιού θα είναι εκθετικά αυξανόμενη χωρίς μέτρα αποτροπής.

Η κοινωνική αποστασιοποίηση περιλαμβάνει ενέργειες ελέγχου της λοίμωξης που αποσκοπούν στην επιβράδυνση της εξάπλωσης της νόσου ελαχιστοποιώντας την στενή επαφή μεταξύ των ατόμων. Οι μέθοδοι περιλαμβάνουν καραντίνα. ταξιδιωτικούς περιορισμούς · και το κλείσιμο σχολείων, χώρων εργασίας, σταδίων, θεάτρων, ή εμπορικών κέντρων. Τα άτομα μπορούν επίσης να εφαρμόζουν μεθόδους κοινωνικής απομάκρυνσης με το να μένουν στο σπίτι, περιορίζοντας τα ταξίδια, αποφεύγοντας τις πολυπληθείς περιοχές, αποφυγή χειραψίας, και φυσική απομάκρυνση από τους άλλους.[79][80][81] Πολλές κυβερνήσεις υποχρεώνουν ή συνιστούν κοινωνική απομάκρυνση σε περιοχές που έχουν πληγεί από την εκδήλωση.[82][83][84]

Οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν σοβαρές χρόνιες παθήσεις αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο σοβαρής ασθένειας και επιπλοκών και έχουν ενημερωθεί για την αποφυγή πλήθους και διαμονής όσο το δυνατόν περισσότερο στο χώρο της επιδημίας της κοινότητας.[85]

Αυτοαπομόνωση

Κύριο λήμμα: Απομόνωση (υγειονομική περίθαλψη)

Οι φορείς δημόσιας υγείας έχουν εκδώσει οδηγίες για άρρωστα άτομα με COVID-19 και για όσους υποψιάζονται ότι έχουν μολυνθεί. Αυτά τα άτομα συνιστάται να περιορίζουν τις δραστηριότητες εκτός του σπιτιού, εκτός από την παροχή ιατρικής περίθαλψης. «Μην πηγαίνετε στη δουλειά, στο σχολείο ή στους δημόσιους χώρους. Αποφύγετε τη χρήση δημόσιων συγκοινωνιών, συνεπιβίβασης ή ταξί».[86] Για όσους αναζητούν ιατρική περίθαλψη συνιστάται να καλέσουν στο τηλέφωνο πριν επισκεφθούν έναν πάροχο υγειονομικής περίθαλψης.[87][88]

Το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο μήκος αυτών των περιόδων ήταν 14 ημέρες (δύο εβδομάδες), καθώς είναι επίσης ένα εκτιμώμενο χρονικό πλαίσιο μεταξύ της μόλυνσης και της έναρξης των συμπτωμάτων.[89][90]

Αναπνευστική υγιεινή

Μάσκες υψηλού φιλτραρίσματος ενάντια στην νόσο COVI-19

Οι οργανισμοί υγείας και πρόληψης συνιστούν στα άτομα να καλύπτουν το στόμα και τη μύτη τους με ένα μαντήλι όταν βήχουν ή φταρνίζονται (το οποίο στη συνέχεια θα πρέπει να απορρίπτεται αμέσως) ή με ένα μανίκι αν δεν είναι διαθέσιμο μαντήλι.[91][92][93]

Η χρήση χειρουργικών μασκών από εκείνους που μπορεί να μολυνθεί έχει επίσης συσταθεί,[94][95][96] καθώς μπορεί να περιορίσει τον όγκο και την απόσταση ταξιδιού των σταγονιδίων εκπνοής που διασκορπίζονται κατά την ομιλεία, φτάρνισμα και βήχα. Ο ΠΟΥ εξέδωσε βέλτιστες πρακτικές για τη χρήση μάσκας σε περιβάλλοντα οικιακής φροντίδας και περίθαλψης, συμπεριλαμβανομένου του ότι πρέπει να δένονται με ασφάλεια για να ελαχιστοποιούν τα κενά μεταξύ του προσώπου και της μάσκας, ότι οι μάσκες πρέπει να αντικαθίστανται όταν είναι υγρές, ο χρήστης να μην αγγίζει το μπροστινό μέρος της μάσκας όταν την αφαιρεί, το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και νερό ή χρήση απολυμαντικού για το χέρια μετά την αφαίρεση ή εάν αγγιχθεί, και ότι μια χρησιμοποιημένη μάσκα και οι μάσκες μιας χρήσης θα πετιούνται αμέσως μετά την αφαίρεση τους και να δεν πρέπει να επαναχρησιμοποιηθούν.[97]

Αναπαράσταση αερολυμάτων μεταξύ μάσκας με βαλβίδα, μάσκας χωρίς βαλβίδα και χωρίς κανένα μέτρο προστασίας.

Οι μάσκες έχουν επίσης συσταθεί για χρήση από εκείνους που φροντίζουν κάποιον που μπορεί να έχει την ασθένεια. Επιπλέον, οι επαγγελματίες του τομέα της υγειονομικής περίθαλψης συνιστούνται να φορούν αναπνευστήρες τουλάχιστον τόσο προστατευτικούς όσο σύμφωνα με την πιστοποίηση κατά το πρότυπο NIOSH N95, πρότυπο EU FFP2 ή ισοδύναμο, εκτός από άλλους ατομικούς προστατευτικούς εξοπλισμούς.[96][98]

Δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η χρήση χειρουργικών μασκών από μη προσβεβλημένα άτομα με χαμηλό κίνδυνο είναι αποτελεσματική.[96] Μόνο η Κίνα έχει συστήσει συγκεκριμένα τη χρήση μασκών από υγιή μέλη του κοινού,[99][100][101] ενώ οι μάσκες προσώπου έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως από υγιείς ανθρώπους στο Χονγκ Κονγκ,[102] την Ιαπωνία,[103] τη Μαλαισία,[104] και τη Σιγκαπούρη. [105] Τέλος να σημειώσουμε ότι οι μάσκες με βαλβίδα δεν είναι κατάλληλες για προστασία καθώς προστατεύουν μόνο το άτομο που τις φοράει, ενώ μπορεί να διασπείρει τον ιό αν είναι φορέας[106].

Πλύσιμο των χεριών

Το πλύσιμο των χεριών αποτελεί ένα από τα μέτρα πρόληψης ενάντια στην μετάδοση της COVID-19.

Το πλύσιμο των χεριών συνιστάται για την αποφυγή της εξάπλωσης του ιού της COVID-19. Το CDC συνιστά τα άτομα να πλένουν τα χέρια τους συχνά με σαπούνι και νερό για τουλάχιστον 20 δευτερόλεπτα, ειδικά μετά από την τουαλέτα ή όταν τα χέρια είναι ορατά βρώμικα, πριν το φαγητό, και μετά το φύσημα της μύτης, βήχα ή φτάρνισμα. Συνιστά επίσης τη χρήση αλκοολούχων ποτών με τουλάχιστον 60% αλκοόλης όταν δεν είναι άμεσα διαθέσιμα το σαπούνι και το νερό.[107] Ο ΠΟΥ επίσης συμβουλεύει τα άτομα να αποφεύγουν να αγγίζουν τα μάτια, τη μύτη ή το στόμα με άπλυτα χέρια[93][108].

Καθαρισμός επιφανειών

Όταν ένα άτομο έχει μολυνθεί με τον Sars-CoV-2, την περίοδο που είναι μεταδοτικό μπορεί να αποβάλει από το σώμα του μέσω της εκπνοής, του βήχα, του φτερνίσματος και την ομιλίας ιοσωμάτια του κορονοϊού. Αυτά μπορούν να επιβιώσουν στις επιφάνειες από ώρες έως ημέρες. Εάν ένα άτομο αγγίξει την μολυσμένη επιφάνεια μπορεί να μεταφέρει τον κορονοϊό στα μάτια, τη μύτη ή το στόμα του όπου μπορεί να εισέλθει στο σώμα του, προκαλώντας την λοίμωξη COVID-19[109].

Οι επιφάνειες μπορούν να απολυμανθούν με διάφορα προϊόντα απολύμανσης με περιεκτικότητα 62-71% αιθανόλης, 50-100% ισοπροπανόλης, 0,1% υποχλωριώδες νάτριο, 0,5% υπεροξείδιο υδρογόνου και 0,2 –7,5 τοις εκατό ποβιδόνη-ιώδιο. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ακτινοβόληση με υπεριώδη ακτινοβολία[110]. Τέλος σε περίπτωση κρούσματος σε χώρους εργασίας οι Δημόσιοι Οργανισμοί Υγείας συστήνουν την απολύμανση όλων των χώρων εργασίας και επιφανειών[111].

Αερισμός και φιλτράρισμα αέρα

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει τον αερισμό των εσωτερικών χώρων και το φιλτράρισμά του αέρα ώστε να καθαρίσει από τα μολυσμένα σταγονίδια.

Υγιεινός τρόπος ζωής

Οργανισμοί Δημόσιας Υγείας προτείνουν έναν υγιεινό τρόπο διατροφής, να γυμνάζονται, να κοιμούνται επαρκείς ώρες[112].

Ενώ δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι η βιταμίνη D είναι μια αποτελεσματική θεραπεία για το COVID-19, υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις ότι η έλλειψη βιταμίνης D αυξάνει τον κίνδυνο σοβαρών συμπτωμάτων COVID-19[113]. Αυτό οδήγησε σε συστάσεις για άτομα με ανεπάρκεια βιταμίνης D, ώστε να λαμβάνουν συμπληρώματα βιταμίνης D, ως τρόπο μετριασμού του κινδύνου COVID-19 και άλλων προβλημάτων υγείας που εντείνονται λόγω της κοινωνικής αποστασιοποίησης[114].

Θεραπεία

Επισκόπηση θεραπειών και φαρμακευτικών σκευασμάτων που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της λοίμωξης COVID-19.

Μέχρις στιγμής δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη, αποτελεσματική θεραπεία για την λοίμωξη COVID-19, που προκαλείται από τον SARS-CoV-2. Η αντιμετώπιση της λοίμωξης γίνεται ανάλογα με τα συμπτώματα που παρουσιάζονται, με υποστηρικτική φροντίδα για την ανακούφιση των συμπτωμάτων όπως ενυδάτωση, παροχή οξυγόνου, τοποθέτηση ασθενούς μπροστινή πλευρά του σώματος και το πρόσωπο στραμμένα προς τα κάτω, για την αντιμετώπιση του συνδρόμου οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας, καθώς και την υποστήριξη των υπόλοιπων οργάνων όπως η λοίμωξη εξελίσσεται[115][116].

Οι περισσότερες περιπτώσεις COVID-19 είναι ήπιες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η υποστηρικιτή φροντίδα περιλαμβάνει φάρμακα όπως παρακεταμόλη για την ανακούφιση των συμπτωμάτων, - όπως ο πυρετός, πόνοι στο σώμα, βήχας - σωστή ενυδάτωση και ανάπαυση[117], καθώς και καλή προσωπική υγιεινή και υγιεινή διατροφή[118].

Ασθενείς που η λοίμωξη εξελίσσεται πιο σοβαρά πιθανώς να χρειαστούν νοσηλεία σε νοσοκομείο. Σε άτομα με χαμηλά επίπεδα οξυγόνου συνίσταται η χρήση γλυκοκορτικοειδούς δεξαμεθαζόνης[119], η οποία μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο θανάτου, όπως και η παροχή οξυγόνου είτε με απλή μάσκα παροχής, είτε μηχανικά με διασωλήνωση και εισαγωγή σε μονάδα εντατικής θεραπείας[120].

Υπάρχουν αρκετές θεραπείες οι οποίες βρίσκονται στα στάδια κλινικών μελετών[121], όμως παρά τη συνεχιζόμενη έρευνα, δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά υψηλής ποιότητας στοιχεία που να προτείνουν τη λεγόμενη πρώιμη θεραπεία[122]. Υπήρξαν αρκετά φαρμακευτικά σκευάσματα τα οποία πιθανολογούσαν ότι μπορούσαν να βοηθήσουν στην εξέλιξη της ασθένειας COVID-19, όπως η υδροξυχλωροκίνη και η λοπιναβίρη/ριτοναβίρη, όμως στην συνέχεια αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές ή ακόμα και επιβλαβείς.

Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχουν δύο θεραπείες που βασίζονται σε μονοκλωνικά αντισώματα και συνίσταται για χρήση στα πρώιμα στάδια της ασθένειας σε περιπτώσεις που πιστεύεται ότι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για σοβαρή επιδείνωση της λοίμωξης[123].

Το αντιιικό ρεμντεσιβίρη διατίθεται στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, τον Καναδά, την Αυστραλία και πολλές άλλες χώρες, με διαφορετικούς περιορισμούς στην κάθε μία. Ωστόσο, δεν συνιστάται για άτομα που χρειάζονται μηχανικό εξαερισμό και αποθαρρύνεται εντελώς από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ),  λόγω περιορισμένων ενδείξεων για την αποτελεσματικότητά του[124].


Δείτε επίσης

π • σ • ε Πανδημία COVID-19
SARS-CoV-2 (ιός) • COVID-19 (ασθένεια) • Κορονοϊός (ομάδα ιών)• Εμβόλιο COVID-19
Επιπτώσεις
Ήπειρος
Αμερική
Ασία
Ευρώπη
Ωκεανία

Παραπομπές

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 «Coronavirus disease (COVID-19)». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021. 
  2. ↑ 2,0 2,1 «Αρχική». Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021. 
  3. ↑ Lauer, Stephen A.; Grantz, Kyra H.; Bi, Qifang; Jones, Forrest K.; Zheng, Qulu; Meredith, Hannah R.; Azman, Andrew S.; Reich, Nicholas G. και άλλοι. (2020-03-10). «The Incubation Period of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) From Publicly Reported Confirmed Cases: Estimation and Application». Annals of Internal Medicine 172 (9): 577–582. doi:10.7326/M20-0504. ISSN 0003-4819. PMID 32150748. PMC PMC7081172. https://www.acpjournals.org/doi/10.7326/M20-0504. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «Healthcare Workers». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2021. 
  5. ↑ Hassan, Syed Adeel (21/03/2020). «Coronavirus (COVID-19): A Review of Clinical Features, Diagnosis, and Treatment». Cureus. doi:10.7759/cureus.7355. https://www.cureus.com/articles/27924-coronavirus-covid-19-a-review-of-clinical-features-diagnosis-and-treatment. 
  6. ↑ «More Than 218 Million Shots Given: Covid-19 Tracker» (στα αγγλικά). Bloomberg.com. https://www.bloomberg.com/graphics/covid-vaccine-tracker-global-distribution/. Ανακτήθηκε στις 2021-02-25. 
  7. ↑ https://www.kathimerini.gr/society/561208456/gegonos-o-protos-emvoliasmos-stin-ellada-kata-tis-covid-19/
  8. ↑ «Η στιγμή που η Ευσταθία Καμπισιούλη κάνει το πρώτο εμβόλιο (video)». www.newsit.gr. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2021. 
  9. ↑ «WHO Director-General's remarks at the media briefing on 2019-nCoV on 11 February 2020». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2021. 
  10. ↑ «Key Messages and Actions for COVID-19 Prevention and Control in Schools» (PDF). 
  11. ↑ «国家卫生健康委关于新型冠状病毒肺炎暂命名事宜的通知». archive.ph. 16 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2021. 
  12. ↑ «国家卫生健康委关于修订新型冠状病毒肺炎英文命名事宜的通知». archive.ph. 26 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2021. 
  13. ↑ Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), σελ. 11–12. https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf. Ανακτήθηκε στις 5 March 2020. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Pezzini, Alessandro; Padovani, Alessandro (2020-08-24). «Lifting the mask on neurological manifestations of COVID-19». Nature Reviews. Neurology: 1–9. doi:10.1038/s41582-020-0398-3. ISSN 1759-4758. PMID 32839585. PMC 7444680. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7444680/. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Grant, Michael C.; Geoghegan, Luke; Arbyn, Marc; Mohammed, Zakaria; McGuinness, Luke; Clarke, Emily L.; Wade, Ryckie G. (2020-06-23). «The prevalence of symptoms in 24,410 adults infected by the novel coronavirus (SARS-CoV-2; COVID-19): A systematic review and meta-analysis of 148 studies from 9 countries». PLoS ONE 15 (6). doi:10.1371/journal.pone.0234765. ISSN 1932-6203. PMID 32574165. PMC 7310678. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7310678/. 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Akhmerov Akbarshakh; Marbán Eduardo (2020-05-08). «COVID-19 and the Heart». Circulation Research 126 (10): 1443–1455. doi:10.1161/CIRCRESAHA.120.317055. https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/CIRCRESAHA.120.317055. 
  17. ↑ Huang, Chaolin; Wang, Yeming; Li, Xingwang; Ren, Lili; Zhao, Jianping; Hu, Yi; Zhang, Li; Fan, Guohui και άλλοι. (2020-02-15). «Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China» (στα English). The Lancet 395 (10223): 497–506. doi:10.1016/S0140-6736(20)30183-5. ISSN 0140-6736. PMID 31986264. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30183-5/abstract. 
  18. ↑ Velavan & Meyer 2020, σελ. 1-2.
  19. ↑ Wang 2020.
  20. ↑ Guan και άλλοι, Results.
  21. ↑ «COVID-19: what is next for public health?». Lancet (Elsevier BV) 395 (10224): 542–545. February 2020. doi:10.1016/s0140-6736(20)30374-3. PMID 32061313. 
  22. ↑ Nikoletseas, Michael. M (2020). Covid-19 Loci of Infection: transport pathways and mechanisms. ISBN 978-1087885742. 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2021. 
  24. ↑ «Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)». Centers for Disease Control and Prevention. 11 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 2 Μαρτίου 2020. 
  25. ↑ Verdecchia, Paolo; Cavallini, Claudio; Spanevello, Antonio; Angeli, Fabio (2020-6). «The pivotal link between ACE2 deficiency and SARS-CoV-2 infection». European Journal of Internal Medicine 76: 14–20. doi:10.1016/j.ejim.2020.04.037. ISSN 0953-6205. PMID 32336612. PMC 7167588. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7167588/. 
  26. ↑ Gurwitz, David (2020-03-04). «Angiotensin receptor blockers as tentative SARS‐CoV‐2 therapeutics». Drug Development Research. doi:10.1002/ddr.21656. ISSN 0272-4391. PMID 32129518. PMC 7228359. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7228359/. 
  27. ↑ Gibson, Peter G; Qin, Ling; Puah, Ser Hon (2020-06-22). «COVID‐19 acute respiratory distress syndrome (ARDS): clinical features and differences from typical pre‐COVID‐19 ARDS». The Medical Journal of Australia. doi:10.5694/mja2.50674. ISSN 0025-729X. PMID 32572965. PMC 7361309. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7361309/. 
  28. ↑ Li, Yan-Chao; Bai, Wan-Zhu; Hashikawa, Tsutomu (2020). «The neuroinvasive potential of SARS-CoV2 may play a role in the respiratory failure of COVID-19 patients» (στα αγγλικά). Journal of Medical Virology 92 (6): 552–555. doi:10.1002/jmv.25728. ISSN 1096-9071. PMID 32104915. PMC PMC7228394. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/jmv.25728. 
  29. ↑ Meunier, Nicolas; Briand, Loïc; Jacquin-Piques, Agnès; Brondel, Laurent; Pénicaud, Luc (2021-01-26). «COVID 19-Induced Smell and Taste Impairments: Putative Impact on Physiology». Frontiers in Physiology 11. doi:10.3389/fphys.2020.625110. ISSN 1664-042X. PMID 33574768. PMC 7870487. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7870487/. 
  30. ↑ Gu, Jinyang; Han, Bing; Wang, Jian (2020-5). «COVID-19: Gastrointestinal Manifestations and Potential Fecal–Oral Transmission». Gastroenterology 158 (6): 1518–1519. doi:10.1053/j.gastro.2020.02.054. ISSN 0016-5085. PMID 32142785. PMC 7130192. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7130192/. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Zheng, Ying-Ying; Ma, Yi-Tong; Zhang, Jin-Ying; Xie, Xiang (2020-03-05). «COVID-19 and the cardiovascular system». Nature Reviews. Cardiology: 1–2. doi:10.1038/s41569-020-0360-5. ISSN 1759-5002. PMID 32139904. PMC 7095524. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7095524/. 
  32. ↑ Zheng, Ying-Ying; Ma, Yi-Tong; Zhang, Jin-Ying; Xie, Xiang (2020-03-05). «COVID-19 and the cardiovascular system». Nature Reviews. Cardiology: 1–2. doi:10.1038/s41569-020-0360-5. ISSN 1759-5002. PMID 32139904. PMC 7095524. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7095524/. 
  33. ↑ Abou-Ismail, Mouhamed Yazan; Diamond, Akiva; Kapoor, Sargam; Arafah, Yasmin; Nayak, Lalitha (2020-10). «The hypercoagulable state in COVID-19: Incidence, pathophysiology, and management». Thrombosis Research 194: 101–115. doi:10.1016/j.thromres.2020.06.029. ISSN 0049-3848. PMID 32788101. PMC 7305763. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7305763/. 
  34. ↑ «Coronavirus: Kidney Damage Caused by COVID-19». www.hopkinsmedicine.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2021. 
  35. ↑ Eketunde, Adenike O; Mellacheruvu, Sai Priyanka; Oreoluwa, Philip. «A Review of Postmortem Findings in Patients With COVID-19». Cureus 12 (7). doi:10.7759/cureus.9438. ISSN 2168-8184. PMID 32864262. PMC 7451084. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7451084/. 
  36. ↑ Quirch, Miguel; Lee, Jeannie; Rehman, Shabnam (2020-08-13). «Hazards of the Cytokine Storm and Cytokine-Targeted Therapy in Patients With COVID-19: Review». Journal of Medical Internet Research 22 (8). doi:10.2196/20193. ISSN 1439-4456. PMID 32707537. PMC 7428145. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7428145/. 
  37. ↑ Bhaskar, Sonu; Sinha, Akansha; Banach, Maciej; Mittoo, Shikha; Weissert, Robert; Kass, Joseph S.; Rajagopal, Santhosh; Pai, Anupama R. και άλλοι. (2020-07-10). «Cytokine Storm in COVID-19—Immunopathological Mechanisms, Clinical Considerations, and Therapeutic Approaches: The REPROGRAM Consortium Position Paper». Frontiers in Immunology 11. doi:10.3389/fimmu.2020.01648. ISSN 1664-3224. PMID 32754159. PMC 7365905. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7365905/. 
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 «Outbreak of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2): increased transmission beyond China – fourth update» (PDF). ECDC. 20-02-2020.  Ελέγξτε τις τιμές ημερομηνίας στο: |ημερομηνία= (βοήθεια)
  39. ↑ Andersen, Kristian G.; Rambaut, Andrew; Lipkin, W. Ian; Holmes, Edward C.; Garry, Robert F. (2020-03-17). «The proximal origin of SARS-CoV-2». Nature Medicine: 1–3. doi:10.1038/s41591-020-0820-9. ISSN 1078-8956. PMID 32284615. PMC 7095063. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7095063/. 
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Thomas, Sunil (2020-10-19). «The Structure of the Membrane Protein of SARS-CoV-2 Resembles the Sugar Transporter SemiSWEET». Pathogens and Immunity 5 (1): 342–363. doi:10.20411/pai.v5i1.377. ISSN 2469-2964. PMID 33154981. PMC 7608487. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7608487/. 
  41. ↑ «Functional assessment of cell entry and receptor usage for SARS-CoV-2 and other lineage B betacoronaviruses». Nature Microbiology: 1–8. 2020. doi:10.1038/s41564-020-0688-y. PMID 32094589. 
  42. ↑ «Angiotensin-converting enzyme 2 (ACE2) as a SARS-CoV-2 receptor: molecular mechanisms and potential therapeutic target». Intensive Care Medicine. March 2020. doi:10.1007/s00134-020-05985-9. PMID 32125455. 
  43. ↑ «High expression of ACE2 receptor of 2019-nCoV on the epithelial cells of oral mucosa». International Journal of Oral Science 12 (1): 8. February 2020. doi:10.1038/s41368-020-0074-x. PMID 32094336. 
  44. ↑ Koyama, Takahiko; Platt, Daniel; Parida, Laxmi (2020-07-01). «Variant analysis of SARS-CoV-2 genomes». Bulletin of the World Health Organization 98 (7): 495–504. doi:10.2471/BLT.20.253591. ISSN 0042-9686. PMID 32742035. PMC 7375210. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7375210/. 
  45. ↑ Alm, Erik; Broberg, Eeva K; Connor, Thomas; Hodcroft, Emma B; Komissarov, Andrey B; Maurer-Stroh, Sebastian; Melidou, Angeliki; Neher, Richard A και άλλοι. (2020-08-13). «Geographical and temporal distribution of SARS-CoV-2 clades in the WHO European Region, January to June 2020». Eurosurveillance 25 (32). doi:10.2807/1560-7917.ES.2020.25.32.2001410. ISSN 1025-496X. PMID 32794443. PMC 7427299. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7427299/. 
  46. ↑ Li, Jin-Yan; You, Zhi; Wang, Qiong; Zhou, Zhi-Jian; Qiu, Ye; Luo, Rui; Ge, Xing-Yi (2020-03-01). «The epidemic of 2019-novel-coronavirus (2019-nCoV) pneumonia and insights for emerging infectious diseases in the future» (στα αγγλικά). Microbes and Infection. Special issue on the new coronavirus causing the COVID-19 outbreak 22 (2): 80–85. doi:10.1016/j.micinf.2020.02.002. ISSN 1286-4579. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1286457920300307. 
  47. ↑ Wölfel, Roman; Corman, Victor M.; Guggemos, Wolfgang; Seilmaier, Michael; Zange, Sabine; Müller, Marcel A.; Niemeyer, Daniela; Jones, Terry C. και άλλοι. (2020-05). «Virological assessment of hospitalized patients with COVID-2019» (στα αγγλικά). Nature 581 (7809): 465–469. doi:10.1038/s41586-020-2196-x. ISSN 1476-4687. https://www.nature.com/articles/s41586-020-2196-x. 
  48. ↑ To, Kelvin Kai-Wang; Tsang, Owen Tak-Yin; Leung, Wai-Shing; Tam, Anthony Raymond; Wu, Tak-Chiu; Lung, David Christopher; Yip, Cyril Chik-Yan; Cai, Jian-Piao και άλλοι. (2020-05-01). «Temporal profiles of viral load in posterior oropharyngeal saliva samples and serum antibody responses during infection by SARS-CoV-2: an observational cohort study» (στα English). The Lancet Infectious Diseases 20 (5): 565–574. doi:10.1016/S1473-3099(20)30196-1. ISSN 1473-3099. PMID 32213337. https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30196-1/abstract. 
  49. ↑ Hou, Yixuan J.; Okuda, Kenichi; Edwards, Caitlin E.; Martinez, David R.; Asakura, Takanori; Dinnon, Kenneth H.; Kato, Takafumi; Lee, Rhianna E. και άλλοι. (2020-07-23). «SARS-CoV-2 Reverse Genetics Reveals a Variable Infection Gradient in the Respiratory Tract». Cell 182 (2): 429–446.e14. doi:10.1016/j.cell.2020.05.042. ISSN 0092-8674. PMID 32526206. PMC 7250779. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7250779/. 
  50. ↑ «Why soap is preferable to bleach in the fight against coronavirus». Science (στα Αγγλικά). 18 Μαρτίου 2020. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2021. 
  51. ↑ Popa, Alexandra; Genger, Jakob-Wendelin; Nicholson, Michael D.; Penz, Thomas; Schmid, Daniela; Aberle, Stephan W.; Agerer, Benedikt; Lercher, Alexander και άλλοι. (2020-12-09). «Genomic epidemiology of superspreading events in Austria reveals mutational dynamics and transmission properties of SARS-CoV-2» (στα αγγλικά). Science Translational Medicine 12 (573). doi:10.1126/scitranslmed.abe2555. ISSN 1946-6234. PMID 33229462. https://stm.sciencemag.org/content/12/573/eabe2555. 
  52. ↑ Prentiss, Mara; Chu, Arthur; Berggren, Karl K. (2020-10-23). «Superspreading Events Without Superspreaders: Using High Attack Rate Events to Estimate Nº for Airborne Transmission of COVID-19» (στα αγγλικά). medRxiv: 2020.10.21.20216895. doi:10.1101/2020.10.21.20216895. https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.10.21.20216895v1. 
  53. ↑ «Transmission of SARS-CoV-2: implications for infection prevention precautions». 
  54. ↑ Goldstein, Joseph (2020-04-06). «Bronx Zoo Tiger Is Sick With the Coronavirus» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2020/04/06/nyregion/bronx-zoo-tiger-coronavirus.html. Ανακτήθηκε στις 2021-02-16. 
  55. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2021. 
  56. ↑ Organization, World Health (2020-02-01) (στα αγγλικά). Novel Coronavirus (‎‎‎2019-nCoV)‎‎‎: situation report, 12. https://apps.who.int/iris/handle/10665/330777. 
  57. ↑ Nogrady, Bianca (2020-11-18). «What the data say about asymptomatic COVID infections» (στα αγγλικά). Nature 587 (7835): 534–535. doi:10.1038/d41586-020-03141-3. https://www.nature.com/articles/d41586-020-03141-3. 
  58. ↑ Li, Ruiyun; Pei, Sen; Chen, Bin; Song, Yimeng; Zhang, Tao; Yang, Wan; Shaman, Jeffrey (2020-05-01). «Substantial undocumented infection facilitates the rapid dissemination of novel coronavirus (SARS-CoV-2)». Science (New York, N.y.) 368 (6490): 489–493. doi:10.1126/science.abb3221. ISSN 0036-8075. PMID 32179701. PMC 7164387. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7164387/. 
  59. ↑ Ing, Alvin J.; Cocks, Christine; Green, Jeffery Peter (2020-08-01). «COVID-19: in the footsteps of Ernest Shackleton» (στα αγγλικά). Thorax 75 (8): 693–694. doi:10.1136/thoraxjnl-2020-215091. ISSN 0040-6376. PMID 32461231. https://thorax.bmj.com/content/75/8/693. 
  60. ↑ He, Xi; Lau, Eric H. Y.; Wu, Peng; Deng, Xilong; Wang, Jian; Hao, Xinxin; Lau, Yiu Chung; Wong, Jessica Y. και άλλοι. (2020-05). «Temporal dynamics in viral shedding and transmissibility of COVID-19» (στα αγγλικά). Nature Medicine 26 (5): 672–675. doi:10.1038/s41591-020-0869-5. ISSN 1546-170X. https://www.nature.com/articles/s41591-020-0869-5. 
  61. ↑ 61,0 61,1 Ledford, Heidi (2020-09-04). «Coronavirus reinfections: three questions scientists are asking» (στα αγγλικά). Nature 585 (7824): 168–169. doi:10.1038/d41586-020-02506-y. https://www.nature.com/articles/d41586-020-02506-y. 
  62. ↑ 62,0 62,1 To, Kelvin Kai-Wang; Hung, Ivan Fan-Ngai; Ip, Jonathan Daniel; Chu, Allen Wing-Ho; Chan, Wan-Mui; Tam, Anthony Raymond; Fong, Carol Ho-Yan; Yuan, Shuofeng και άλλοι. (2020-08-25). «COVID-19 re-infection by a phylogenetically distinct SARS-coronavirus-2 strain confirmed by whole genome sequencing». Clinical Infectious Diseases: An Official Publication of the Infectious Diseases Society of America. doi:10.1093/cid/ciaa1275. ISSN 1058-4838. PMID 32840608. PMC 7499500. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7499500/. 
  63. ↑ Tillett, Richard L; Sevinsky, Joel R; Hartley, Paul D; Kerwin, Heather; Crawford, Natalie; Gorzalski, Andrew; Laverdure, Chris; Verma, Subhash C και άλλοι. (2021-1). «Genomic evidence for reinfection with SARS-CoV-2: a case study». The Lancet. Infectious Diseases 21 (1): 52–58. doi:10.1016/S1473-3099(20)30764-7. ISSN 1473-3099. PMID 33058797. PMC 7550103. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7550103/. 
  64. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «Cases, Data, and Surveillance». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2021. 
  65. ↑ «Coronavirus Update (Live): 84,747,850 Cases and 1,840,499 Deaths from COVID-19 Virus Pandemic - Worldometer». www.worldometers.info (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2021. 
  66. ↑ https://www.worldometers.info/coronavirus/country/greece/
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 «Laboratory testing for 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in suspected human cases: Interim guidance». World Health Organization. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Ιανουαρίου 2020. 
  68. ↑ 68,0 68,1 Li, Chenxi; Zhao, Chengxue; Bao, Jingfeng; Tang, Bo; Wang, Yunfeng; Gu, Bing (2020-11). «Laboratory diagnosis of coronavirus disease-2019 (COVID-19)». Clinica Chimica Acta; International Journal of Clinical Chemistry 510: 35–46. doi:10.1016/j.cca.2020.06.045. ISSN 0009-8981. PMID 32621814. PMC 7329657. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7329657/. 
  69. ↑ Salehi, Sana; Abedi, Aidin; Balakrishnan, Sudheer; Gholamrezanezhad, Ali (2020-03-14). «Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Systematic Review of Imaging Findings in 919 Patients». American Journal of Roentgenology 215 (1): 87–93. doi:10.2214/AJR.20.23034. ISSN 0361-803X. https://www.ajronline.org/doi/10.2214/AJR.20.23034. 
  70. ↑ Ds, Hui· E, I. Azhar· Ta, Madani· F, Ntoumi· R, Kock· O, Dar· G, Ippolito· Td, Mchugh· Za, Memish (16 Φεβρουαρίου 2020). «The Continuing 2019-nCoV Epidemic Threat of Novel Coronaviruses to Global Health - The Latest 2019 Novel Coronavirus Outbreak in Wuhan, China». International journal of infectious diseases : IJID : official publication of the International Society for Infectious Diseases (στα Αγγλικά). PMID 31953166. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2020. 
  71. ↑ «Undiagnosed pneumonia – China (HU) (01): wildlife sales, market closed, RFI Archive Number: 20200102.6866757». Pro-MED-mail. International Society for Infectious Diseases. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 13 Ιανουαρίου 2020. 
  72. ↑ Cohen, Jon; Normile, Dennis (17 January 2020). «New SARS-like virus in China triggers alarm». Science 367 (6475): 234–235. doi:10.1126/science.367.6475.234. ISSN 0036-8075. PMID 31949058. https://mcb.uconn.edu/wp-content/uploads/sites/2341/2020/01/WuhanScience24Jan2020.pdf. Ανακτήθηκε στις 11 February 2020. 
  73. ↑ Parry, Jane (January 2020). «China coronavirus: cases surge as official admits human to human transmission». British Medical Journal 368: m236. doi:10.1136/bmj.m236. ISSN 1756-1833. PMID 31959587. 
  74. ↑ Jin, Ying-Hui; Cai, Lin; Cheng, Zhen-Shun; Cheng, Hong; Deng, Tong; Fan, Yi-Pin; Fang, Cheng; Huang, Di και άλλοι. (2020-02-06). «A rapid advice guideline for the diagnosis and treatment of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) infected pneumonia (standard version)». Military Medical Research 7 (1): 4. doi:10.1186/s40779-020-0233-6. ISSN 2054-9369. PMID 32029004. PMC PMC7003341. https://doi.org/10.1186/s40779-020-0233-6. 
  75. ↑ Bullard, Jared; Dust, Kerry; Funk, Duane; Strong, James E; Alexander, David; Garnett, Lauren; Boodman, Carl; Bello, Alexander και άλλοι. (2020-05-22). «Predicting infectious SARS-CoV-2 from diagnostic samples». Clinical Infectious Diseases: An Official Publication of the Infectious Diseases Society of America. doi:10.1093/cid/ciaa638. ISSN 1058-4838. PMID 32442256. PMC 7314198. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7314198/. 
  76. ↑ Li, Yan; Xia, Liming (2020-03-04). «Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): Role of Chest CT in Diagnosis and Management». American Journal of Roentgenology 214 (6): 1280–1286. doi:10.2214/AJR.20.22954. ISSN 0361-803X. https://www.ajronline.org/doi/10.2214/AJR.20.22954. 
  77. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα :15.
  78. ↑ «COVID-19 vaccine tracker». vac-lshtm.shinyapps.io. Ανακτήθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2021. 
  79. ↑ «Advice for public». who.int. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2020. 
  80. ↑ «Singapore: The Model for COVID-19 Response?». MedPageToday.com. 5 Μαρτίου 2020. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2020. 
  81. ↑ «What every American and community can do now to decrease the spread of the coronavirus» (PDF). CDC. n.d. 
  82. ↑ Kottasová, Ivana; Isaac, Lindsay. «Italy shuts all schools over coronavirus outbreak». CNN. https://www.cnn.com/2020/03/04/europe/italy-schools-closures-coronavirus-intl/index.html. Ανακτήθηκε στις 8 March 2020. 
  83. ↑ «Coronavirus (COVID-19): What is social distancing? – Public health matters». Government of the United Kingdom. Ανακτήθηκε στις 9 Μαρτίου 2020. 
  84. ↑ Pueyo, Tomas (12 Μαρτίου 2020). «Coronavirus: Why You Must Act Now». Medium.com. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2020. 
  85. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «People at Risk for Serious Illness from COVID-19». CDC.gov. US Centers for Disease Control and Prevention. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2020. 
  86. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «What to Do If You Are Sick With Coronavirus Disease 2019 (COVID-19)». Centers for Disease Control and Prevention. Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2020. 
  87. ↑ «Common questions about coronavirus (COVID-19)». nhs.uk. 24 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2020. 
  88. ↑ «Coronavirus (COVID-19): latest information and advice». GOV.UK. Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2020. 
  89. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα CDC2020Over222.
  90. ↑ Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα WHO2020QA.
  91. ↑ «Advice for public». 
  92. ↑ Home. «Novel Coronavirus». Health Protection Surveillance Centre. Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2020. 
  93. ↑ 93,0 93,1 «Advice for public». World Health Organization (WHO). Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2020. 
  94. ↑ «Severe Respiratory Disease associated with a Novel Infectious Agent». Hong Kong: Centre for Health Protection, Department of Health. Ανακτήθηκε στις 1 Φεβρουαρίου 2020. 
  95. ↑ «Updates on Wuhan Coronavirus (2019-nCoV) Local Situation». Singapore: Ministry of Health. Ανακτήθηκε στις 1 Φεβρουαρίου 2020. 
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 «Advice on the use of masks the community, during home care and in health care settings in the context of the novel coronavirus (2019-nCoV) outbreak». World Health Organization. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2020. 
  97. ↑ «When and how to use masks». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 29 Φεβρουαρίου 2020. 
  98. ↑ «Interim Infection Prevention and Control Recommendations for Patients with Confirmed Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) or Persons Under Investigation for COVID-19 in Healthcare Settings». United States: Centers for Disease Control and Prevention. 6 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2020. 
  99. ↑ 疫情通报 [Outbreak notification] (στα Κινεζικά). National Health Commission of the People's Republic of China. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 2020. 
  100. ↑ «2019-nCoV: What the Public Should Do». United States: Centers for Disease Control and Prevention. 4 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2020. 
  101. ↑ «Coronavirus (COVID-19)». Australia: Department of Health. 21 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2020. 
  102. ↑ «As Hongkongers clamour for surgical masks, 25,000 stolen from warehouse». South China Morning Post. Hong Kong. 31 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 1 Φεβρουαρίου 2020. 
  103. ↑ Takahashi, Ryusei. «Amid virus outbreak, Japan stores scramble to meet demand for face masks». Japan Times. https://www.japantimes.co.jp/news/2020/01/31/national/coronavirus-japan-surgical-masks/. Ανακτήθηκε στις 1 February 2020. 
  104. ↑ Harun, Hana Naz; Teh, Athira Yusof; Solhi, Farah (31 January 2020). «Demand for face masks, hand sanitisers soars». New Straits Times (Malaysia). https://www.nst.com.my/news/nation/2020/01/561250/demand-face-masks-hand-sanitisers-soars. Ανακτήθηκε στις 1 February 2020. 
  105. ↑ Chia, Rachel Genevieve. «These 12 Twitter posts show the insane queues for masks in Singapore, Shanghai and Hong Kong, which are all sold out». Business Insider Singapore. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-02-01. https://web.archive.org/web/20200201071228/https://www.businessinsider.sg/photos-and-videos-show-insane-queues-for-masks-in-singapore-shanghai-and-hong-kong-which-netizens-say-are-all-sold-out/. Ανακτήθηκε στις 1 February 2020. 
  106. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2021. 
  107. ↑ «Prevention & Treatment». U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 15 Φεβρουαρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Δεκεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2020.  Αυτό το λήμμα περιλαμβάνει κείμενο από αυτή την πηγή, που είναι κοινό κτήμα.
  108. ↑ «Coronavirus public information campaign launched across the UK». Government of the United Kingdom. Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2020. 
  109. ↑ CDC (28 Οκτωβρίου 2020). «COVID-19 and Your Health». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2021. 
  110. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «Community, Work, and School». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2021. 
  111. ↑ CDC (11 Φεβρουαρίου 2020). «Community, Work, and School». Centers for Disease Control and Prevention (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2021. 
  112. ↑ «Food safety, nutrition, and wellness during COVID-19». The Nutrition Source (στα Αγγλικά). 25 Μαρτίου 2020. Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2021. 
  113. ↑ Centre for Guidelines Methods and Economics Team (UK) (2020). Evidence reviews for the use of vitamin D supplementation as prevention and treatment of COVID-19: Vitamin D for COVID-19: Evidence review A. London: National Institute for Health and Care Excellence (UK). ISBN 978-1-4731-3942-8. 
  114. ↑ «Vitamins and minerals - Vitamin D». nhs.uk (στα Αγγλικά). 23 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2021. 
  115. ↑ Liu, Kui; Fang, Yuan-Yuan; Deng, Yan; Liu, Wei; Wang, Mei-Fang; Ma, Jing-Ping; Xiao, Wei; Wang, Ying-Nan και άλλοι. (2020-02-07). «Clinical characteristics of novel coronavirus cases in tertiary hospitals in Hubei Province». Chinese Medical Journal. doi:10.1097/CM9.0000000000000744. ISSN 0366-6999. PMID 32044814. PMC 7147277. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7147277/. 
  116. ↑ Wang, Tianbing; Du, Zhe; Zhu, Fengxue; Cao, Zhaolong; An, Youzhong; Gao, Yan; Jiang, Baoguo (2020). «Comorbidities and multi-organ injuries in the treatment of COVID-19». Lancet (London, England) 395 (10228): e52. doi:10.1016/S0140-6736(20)30558-4. ISSN 0140-6736. PMID 32171074. PMC 7270177. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7270177/. 
  117. ↑ Wang, Yixuan; Wang, Yuyi; Chen, Yan; Qin, Qingsong (2020-03-29). «Unique epidemiological and clinical features of the emerging 2019 novel coronavirus pneumonia (COVID‐19) implicate special control measures». Journal of Medical Virology. doi:10.1002/jmv.25748. ISSN 0146-6615. PMID 32134116. PMC 7228347. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7228347/. 
  118. ↑ Wang, Lisheng; Wang, Yiru; Ye, Dawei; Liu, Qingquan (2020-06-01). «Review of the 2019 novel coronavirus (SARS-CoV-2) based on current evidence» (στα αγγλικά). International Journal of Antimicrobial Agents 55 (6): 105948. doi:10.1016/j.ijantimicag.2020.105948. ISSN 0924-8579. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0924857920300984. 
  119. ↑ «Coronavirus disease (COVID-19): Dexamethasone». www.who.int (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 31 Μαρτίου 2021. 
  120. ↑ Guan, Wei-jie; Ni, Zheng-yi; Hu, Yu; Liang, Wen-hua; Ou, Chun-quan; He, Jian-xing; Liu, Lei; Shan, Hong και άλλοι. (2020-02-28). «Clinical Characteristics of Coronavirus Disease 2019 in China». The New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMoa2002032. ISSN 0028-4793. PMID 32109013. PMC 7092819. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7092819/. 
  121. ↑ Siemieniuk, Reed AC; Bartoszko, Jessica J; Ge, Long; Zeraatkar, Dena; Izcovich, Ariel; Kum, Elena; Pardo-Hernandez, Hector; Rochwerg, Bram και άλλοι. (2020-07-30). «Drug treatments for covid-19: living systematic review and network meta-analysis». The BMJ 370. doi:10.1136/bmj.m2980. ISSN 0959-8138. PMID 32732190. PMC 7390912. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7390912/. 
  122. ↑ Kim, Peter S.; Read, Sarah W.; Fauci, Anthony S. (2020-12-01). «Therapy for Early COVID-19» (στα αγγλικά). JAMA 324 (21): 2149. doi:10.1001/jama.2020.22813. ISSN 0098-7484. https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2773058. 
  123. ↑ «Therapeutic Management». COVID-19 Treatment Guidelines (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 31 Μαρτίου 2021. 
  124. ↑ Hsu, Jeremy (2020-11-20). «Covid-19: What now for remdesivir?» (στα αγγλικά). BMJ 371: m4457. doi:10.1136/bmj.m4457. ISSN 1756-1833. PMID 33214186. https://www.bmj.com/content/371/bmj.m4457. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=COVID-19&oldid=8764328"