Παναγία Σπηλιώτισσα (ναός)

Η Παναγία Σπηλιώτισσα είναι διαρρυθμισμένη σε εκκλησία σπηλιά η οποία βρίσκεται στη νότια πλευρά της Ακρόπολης στην Αθήνα και ανατολικότερα κοντά στο χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου, το οποίο βρίσκεται πάνω από το θέατρο του Διονύσου.

Ο χώρος στην αρχαιότητα

Στο νότιο τείχος, το ονομαζόμενο και Κιμώνειο και πάνω από το κέντρο του θεάτρου του Διονύσου, στην αρχαιότητα υποβάσταζε τον τρίποδα του χορηγικού μνημείου του Θρασύλλου με ένα κιονόκρανο στο μέσο και μια δωρική στοά του 4ου αι. π.Χ.

Πρωτοχριστιανικοί και βυζαντινοί χρόνοι

Από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους η περιοχή νότια της Ακρόπολης είχε εξελιχθεί σε θρησκευτικό κέντρο, όπως μαρτυρούν δυο σημαντικές βασιλικές κοντά στο Ασκληπιείο και το Διονυσιακό θέατρο. Είναι άγνωστο όμως από πότε αφιερώθηκε στην Παναγία. Στην διάρκεια της βυζαντινής περιόδου δεν αναφέρεται κάτι το συγκεκριμένο για τον χώρο αυτόν.

Τουρκοκρατία

Την περίοδο της Τουρκοκρατίας και επειδή ο ναός αυτός βρισκόταν έξω από το τοίχος του κάστρου, αφού επισκευάσθηκε επαναλειτούργησε για τις θρησκευτικές ανάγκες των περιοίκων. Η Σπηλιώτισσα πρωτοαναφέρεται από τον περιηγητή Ζ. Σπον στα 1676, ενώ τη συσχετίζουν την σπηλιά με εκείνη του Απόλλωνα. Ο αξιωματικός του Μοροζίνι τοποθετεί στη θέση της σπηλιάς ένα κτίσμα με δίκλινη στέγη. Οι Άγγλοι περιηγητές Stuard και Revett μεταξύ 1751 και 1753 την μνημονεύουν ως εν λειτουργία εκκλησία. Ο Dodwell περιγράφει τα αντικείμενα που είδε στο εσωτερικό της Παναγίας της Σπηλιώτισσας, όπως ένα μικρό κιονόκρανο (που υπάρχει ακόμα και σήμερα εκεί) και μια τράπεζα με κιονόμορφη βάση, η οποία δεν σώζεται. Ο ίδιος απεικονίζει δυο τέμπλα τοποθετημένα στην ανατολική πλευρά της σπηλιάς και παράλληλα προς τον κύριο άξονά της. Σήμερα αυτές η μάλλον ξύλινες κατασκευές, δεν σώζονται. Τον Ιανουάριο του 1827 οι Τούρκοι πολιορκώντας την Ακρόπολη έβαλαν με τα κανόνια τους τη νότια πλευρά και την σπηλιά της Παναγίας της Σπηλιώτισσας όπου ήταν οχυρωμένοι μικρή ομάδα Ελλήνων αγωνιστών. Το μνημείο του Θρασύλλου καταστράφηκε ολοκληρωτικά.

Περιγραφή του χώρου

Πίσω από το μνημείο του Θρασύλλου υπάρχει λαξευμένος προθάλαμος σε κανονική ορθογώνια διατομή που καταλήγει σε σε ένα εγκάρσιο τοίχο μεγίστου πλάτους 2,50 μ. ώστε μέρος του ανοίγματος του βράχου να είναι ελεύθερο. Στη βάση του τοίχου αυτού υπάρχει μια αδιακόσμητη σαρκοφάγος από μάρμαρο , τοποθετημένη στο εσωτερικό της σπηλιάς, ενώ ο τοίχος φαίνεται πως χτίστηκε μετά την τοποθέτησή της εκεί. Περιέχει ένα εντοιχισμένο κορινθιάζον κιονόκρανο παλαιοχριστιανικής εποχής. Για την κατασκευή του τοίχου αυτού έχει χρησιμοποιηθεί κονίαμα όχι καλής ποιότητας ενώ στους αρμούς παρεμβάλλονται κεραμίδια ή τούβλα. Σε όλες τις επιφάνειές του ήταν επιχρισμένος και έφερε πλούσια εικονογράφηση. Στη στενή πλευρά του σώζεται εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα και προς το εσωτερικό παριστάνεται ο άγιος Βασίλειος. Από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που διαρρύθμιζαν τον χώρο δεν σώζεται τίποτα σήμερα. Οι επιφάνειες των τοιχωμάτων, της οροφής και του δαπέδου της σπηλιάς είναι απολύτως γυμνές. Έχουν όμως έντονα ίχνη επεξεργασίας με χονδρολάξευση για καλύτερη επιπέδωσή τους. Το δάπεδο έχει παράλληλες αυλακώσεις και ορισμένες βαθιές τομές που δείχνουν προεργασία για πιθανή λατόμευση του πετρώματος, ενώ προς το εσωτερικό της σπηλιάς παρουσιάζεται μεγάλη ανοδική κλίση και υψομετρική διαφορά ενός μέτρου περίπου μεταξύ των δύο εγκάρσιων τοιχών. Οι όποιες επεμβάσεις στη σπηλιά έχουν γίνει αποκλειστικά κατά την αρχαιότητα, αφού η διεύρυνση του στομίου της έγινε για τη δημιουργία του εσωτερικού θαλάμου του χορηγικού μνημείου. Με όμοιο τρόπο έγινε και η λάξευση των τοιχωμάτων της σπηλιάς για την μορφοποίηση του εσωτερικού της.

Πηγές

• Γεώργιος Δελαππόρτας, Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία των Αθηνών, Αθήναι, 1969, σελ. 24-26
• Μάνος Μπίρης, «Η Παναγία Σπηλιώτισσα στην Ακρόπολη Αθηνών», στο: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση (1453-1850), τομ.1 (1979), σελ.185-196
• Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξης των Αθηνών, Αθήναι, 1960
• Νικόλαος Γκιολές, Η Αθήνα στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες.Πολεοδομική εξέλιξη, Αθήνα, 2005