Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ζακλίν Φελισί

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Ζακλίν Φελισιέ)
Ζακλίν Φελισί
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση13ος αιώνας
Φλωρεντία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΙταλικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταιατρός
Περίοδος ακμής1322
δεδομένα

Η Ζακλίν Φελισί (γαλλικά: Jacqueline Félicie de Almania‎‎· ιταλικά: Jacobina Felice‎‎· λατινικά: Jacoba Felicie‎‎) ήταν Γαλλίδα γιατρός με καταγωγή από τη Φλωρεντία[1] που έζησε τον 14ο αιώνα στο Παρίσι και καταδικάστηκε με πρόστιμο και αφορισμό γιατί ασκούσε το επάγγελμά της χωρίς άδεια σε μία εποχή που τα επίσημα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τα πανεπιστήμια αρνούνταν να κάνουν δεκτές τις γυναίκες ή να τις αδειοδοτήσουν ενώ άρχισε να εφαρμόζεται μία σειρά από νόμους που απαγόρευαν στις γυναίκες να ασκούν το ιατρικό επάγγελμα[2][3][4].

Στη Γαλλία θεωρείται πως η εποχή του επίσημου αποκλεισμού των γυναικών από την ιατρική με βάση το φύλο τους ξεκίνησε με τη δίκη της Ζακλίν Φελισί.[5] Ο κανονισμός του 1271 που έθετε από επαγγελματική άποψη τους χειρουργούς, φαρμακοποιούς και βοτανολόγους υπό τους γιατρούς που είχαν αποφοιτήσει από την Ιατρική Σχολή του Παρισιού, δεν έκανε διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών. Ωστόσο, καθώς η εξάσκηση της ιατρικής επαγγελματικοποιείτο, οι γυναίκες -αλλά και οι κάθε είδους θεραπευτές χωρίς άδεια ιατρικής- οδηγήθηκαν στον αποκλεισμό. Στην πορεία, οι δυνατότητες των γυναικών στο χώρο της θεραπείας περιορίστηκαν στην παροχή πολύ συγκεκριμένων τύπων φροντίδας προς τις άλλες γυναίκες και στα παιδιά. Έτσι, το 1322, όταν η Φελισί και μερικοί άλλοι άνδρες θεραπευτές κατηγορήθηκαν για άσκηση του επαγγέλματός τους χωρίς άδεια, ο κατήγορος της δίκης ερμήνευσε τους κανονισμούς του 1271 σα να απαγόρευαν την άσκηση των θεραπειών ειδικά στις γυναίκες. Η υπερασπιστική γραμμή της Φελισί ότι η δραστηριότητά της δεν απειλούσε τη σεμνότητα και την ευπρέπεια που απαιτείτο από τις γυναίκες της εποχής της απορρίφτηκε ως ισχυρισμός επιπόλαιος και στερούμενος οποιασδήποτε αξίας.[6]

Η δίκη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις 11 Αυγούστου του 1322 η Ζακλίν Φελισί και άλλοι πέντε γιατροί (δύο άντρες και τρεις γυναίκες) κατηγορήθηκαν από τον επίσκοπο του Παρισιού[7][Σημ. 1] και το Ιατρικό Τμήμα του πανεπιστημίου του Παρισιού ότι ασκούν το επάγγελμα του ιατρού χωρίς άδεια και καταδικάστηκαν σε αφορισμό[8]. Αν και οι γυναίκες που εργάζονταν ως ιατροί και θεραπεύτριες χωρίς επίσημη άδεια παρουσιάζονταν συνήθως ως αμόρφωτες η Φελισί ήταν μια έξυπνη και εκλεπτισμένη γυναίκα ανώτερης κοινωνικής τάξης που την αποκαλούσαν domina[4] ενώ και η ίδια αποκαλούσε τον εαυτό της nobilis mulier domina[3]. Η Φελισί άσκησε αμέσως έφεση.[8]

Στις 2 Νοεμβρίου[3] η Φελισί παρουσιάστηκε στο δικαστήριο για να απαντήσει στις κατηγορίες όπου μίλησε με ευφράδεια και διακριτικότητα αμφισβητώντας τον νόμο που την καθιστούσε παράνομη[4] λέγοντας πως δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτός από τα άτομα που αφορούσε ανάμεσα στα οποία ήταν και οι γυναίκες.[8] Διεκδίκησε επίσης το δικαίωμα των γυναικών να ασκούν το επάγγελμα του ιατρού παρά την άρνηση των πανεπιστημίων να τις κάνουν δεκτές και να τους δώσουν άδεια άσκησης επαγγέλματος[2]. Ως στήριξη των επιχειρημάτων της παρουσίασε τα παραδείγματα άλλων γυναικών που εργάζονταν ως γιατροί στο Παρίσι όπως η Πορτία (Portia) και η Ζεξ-Μπλέικ (Jex-Blake)[4].

Αν και η Φελισί δεν είχε άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος είχε καταφέρει να αποκτήσει μεγάλη φήμη και να θεωρείται αυθεντία[3], γεγονός που διαφαίνεται και από τη μαρτυρία ενός από τους μάρτυρες ότι είχε ακούσει πως η Φελισί ήταν πιο έμπειρη στην ιατρική και τη χειρουργική από κάθε επίσημο γιατρό στο Παρίσι[4]. Η Φελισί δεν κατηγορήθηκε ποτέ ότι έβλαψε κάποιον με την πρακτική της, αλλά κατηγορήθηκε επειδή έκανε όσα έκαναν οι επίσημοι άντρες ιατροί της εποχής της: έκανε επισκέψεις στους ασθενείς, εξέταζε τα ούρα τους και τους έπαιρνε τον σφυγμό και ακουμπούσε, ψηλάφιζε το σώμα τους[3] και συνταγογραφούσε ελιξίρια, φάρμακα για τη δυσπεψία και καθαρτικά[2]. Στο δικαστήριο παρουσιάστηκαν οκτώ μάρτυρες από τους οποίους οι επτά ήταν πρώην ασθενείς της και ο ένας ήταν η σύζυγος ενός από τους ασθενείς. Και οι οκτώ βεβαίωσαν τις ικανότητές της[2][3] καθώς κατάφερε να τους κάνει καλά ενώ πιο πριν οι επίσημοι γιατροί είχαν αποτύχει[2][4] και εξήγησαν πως η Φελισί δεν έπαιρνε ποτέ αμοιβή παρά μόνο εφόσον ο ασθενής γινόταν καλά.[2][3]

Η Φελισί στην απολογία της επίσης συμπλήρωσε πως ήταν ανήθικο οι άντρες ιατροί να ψηλαφίζουν το στήθος και την κοιλιά των γυναικών εκφράζοντας έτσι μία πραγματικότητα της εποχής που στερούσε από τις γυναίκες βασική ιατρική περίθαλψη καθώς πολλές από αυτές λόγω των σχετικών κοινωνικών πιέσεων προτιμούσαν να πεθάνουν παρά να υποστούν την εξέταση από έναν άντρα ή να συζητήσουν για θέματα που θεωρούνταν "γυναικεία μυστικά".[2] Ένα χρόνο πιο πριν είχε δοθεί άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέματος στη Νάπολη σε μία αναλφάβητη γυναίκα, τη Φραντσέσκα, σύζυγο του Ματέο Ρομάνο από το Σαλέρνο, που είχε στηρίξει τη διεκδίκησή της στο ίδιο επιχείρημα περί σεμνότητας που επέβαλλε την ενασχόληση των γυναικών με το ιατρικό επάγγελμα.[3] Στην Ιταλία όμως υπήρχε μεγάλη παράδοση στις γυναίκες ιατρούς και χειρουργούς όπως διαφαίνεται και από το παράδειγμα της Τροτούλα και των "γυναικών του Σαλέρνο" (mulieres salernitanae) καθώς εκεί τα πανεπιστήμια δέχονταν γυναίκες. Ειδικά το πανεπιστήμιο του Σαλέρνο είχε μακραίωνη παράδοση στην ιατρική και στις γυναίκες ιατρούς καθώς δεν τέθηκε ποτέ υπό εκκλησιαστικό έλεγχο[5] και έδινε πάντα μεγαλύτερη σημασία στην πρακτική από ότι στη θεωρία[9].

Το Ιατρικό Τμήμα του πανεπιστημίου του Παρισιού απάντησε στους ισχυρισμούς της Φελισί πως δεν την κατηγορούσε για ανικανότητα άσκησης του ιατρικού επαγγελματος αλλά για την άσκησή του χωρίς την άδεια του Ιατρικού Τμήματος παραβλέποντας το γεγονός πως ήταν αδύνατον για τη Φελισί να αποκτήσει τέτοια άδεια εφόσον το πανεπιστήμιο του Παρισιού δεν έκανε δεκτές γυναίκες.[2] Ως μάρτυρας κατηγορίας εμφανίστηκε επίσης ο Ιωάννης της Πάδουα που ήταν διάσημος στρατιωτικός γιατρός και από το 1301 ήταν χειρουργός του βασιλιά Φίλιππου Δ΄[8]. Ο Ιωάννης ισχυρίσθηκε πως οι ποινές του αφορισμού και της απαγόρευσης εφαρμόζονταν στις περιπτώσεις ανειδίκευτων ιατρών στο Παρίσι και τα περίχωρά του για πάνω από εξήντα χρόνια με την έγκριση του επισκόπου και του βασιλιά και πως η Φελισί επέλεξε να παρανομήσει ενώ γνώριζε τον νόμο και τις συνέπειές του[8]. Ισχυρίσθηκε επίσης πως προσποιήθηκε την ιατρό ενώ ήταν αμόρφωτη, δεν ήξερε ιατρική και δεν είχαν αποδειχθεί οι ικανότητές της[8]. Προσέθεσε επίσης πως όπως απαγορευόταν στις γυναίκες να ασκούν τη νομική ή να είναι μάρτυρες σε εγκληματικές υποθέσεις έτσι θα έπρεπε πολύ περισσότερο να τους απαγορευθεί η άσκηση της ιατρικής[8].

Παρά το γεγονός ότι οι μάρτυρες βεβαίωναν για τις ικανότητές της που προφανώς ξεπερνούσαν εκείνες των επίσημων ιατρών και η Φελισί κάθε άλλο παρά αμορφωτη ήταν τελικά κρίθηκε ακατάλληλη για να ασκεί το ιατρικό επάγγελμα χωρίς να εξετασθούν ποτέ οι γνώσεις της και οι ικανότητές της.[2][4][8]. Το Νοέμβρο του 1313 είχε περάσει ένα διάταγμα που επέτρεπε στις γυναίκες να ασκούν το επάγγελμα του ιατρού εφόσον αποκτήσουν άδεια μετα από σχετικές εξετάσεις[4] αλλά αυτό δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην περίπτωση της Φελισί όπως είχε δικαίωμα[2][4][8][9]. Τελικά η απόφαση του δικαστηρίου τα μέλη του οποίου ήταν αποκλειστικά άντρες[9] τον Νοέμβριο του 1322 ήταν καταδικαστική και στηρίχθηκε στην άποψη ότι η ιατρική ήταν μία επιστήμη που μεταβιβαζόταν μόνο μέσα από τα βιβλία και όχι με την πρακτική και την εμπειρία.[9][10] Αυτή η διατύπωση στην ουσία απέκλειε ειδικά τις γυναίκες εφόσον επί αιώνες η γυναικεία ιατρική στηρίζονταν στην πρακτική και την εμπειρία ενώ η αντρική ιατρική ήταν θεωρητική και αποκτούνταν μέσα από τα βιβλία και την πανεπιστημιακή μόρφωση.[11][5][7][9] Το ότι η απόφαση του δικαστηρίου βγήκε καταδικαστική ακριβώς λόγω του φύλου της κατηγορουμένης διαφαίνεται ξεκάθαρα και από τη φράση που υπήρχε στην απόφαση: “Ο ισχυρισμός της ότι γιάτρεψε πολλούς ασθενείς που ο προαναφερθής ιατρός δεν είχε καταφέρει να κάνει καλά δεν μπορεί να ισχύει και δεν θεωρείται σοβαρός καθώς είναι βέβαιο πως ένας άντρας ειδικευμένος στην προαναφερθείσα τέχνη [ιατρική] θα μπορούσε να γιατρέψει τους ασθενείς καλύτερα από κάθε γυναίκα”.[5] Έτσι η Φελισί, που στα αρχεία της δίκης είχε χαρακτηρισθεί ως “η πιο ικανή στην τέχνη της χειρουργικής και της ιατρικής από καθε άντρα γιατρό ή καθηγητή του Παρισιού” και άλλοι πέντε γιατροί (δύο άντρες και τρεις γυναίκες) αφορίστηκαν και καταδικάστηκαν σε πρόστιμο 60 λιβρών επειδή ασκούσαν ανεπίσημα την ιατρική.[3] Την ίδια περίπου εποχή άλλες γυναίκες ιατροί όπως η Κλαρίς ντε Ροθομάγκο[8], η Μπελότα η Ιουδαία[4] και η Μάργκαρετ του Υπρέ[4] είχαν παρόμοιες τύχες[4].

Οι συνέπειες της δίκης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η περίπτωση της Ζακλίν Φελισί μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη ζωή και στις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες γιατροί την εποχή της όπως και στις πρακτικές που εφάρμοζαν[3]. Αν και κατά την εποχή του Μεσαίωνα οι γυναίκες ασκούσαν ελεύθερα το επάγγελμα του ιατρού μεταξύ του 12ου και του 16ου αιώνα στη Δ. Ευρώπη άρχισαν να εφαρμόζονται σταδιακά μία σειρά από νόμοι που προσπαθούσαν να ελέγξουν το ιατρικό επάγγελμα και να περιορίσουν την είσοδο σε αυτό μόνο σε πιστοποιημένους ιατρούς που διέθεταν σχετική άδεια.[5] Η επίσημη εξήγηση για αυτούς τους περιορισμούς ήταν η “εξυγείανση” του επαγγέλματος από αμόρφωτους και ανειδίκευτους θεραπευτές που έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή των ασθενών και ο έλεγχος της χρήσης και διάθεσης των οπιούχων φαρμάκων.[12][9] Οι άδειες επίσης έδιναν τη δυνατότητα στον ασθενή να μηνύσει τον γιατρό σε περίπτωση που έκανε κάποιο λάθος.[5][9] Αυτό σήμαινε πως στην πράξη ένας γιατρός με άδεια υποτίθεται πως παρείχε υψηλότερο επίπεδο υπηρεσιών και επομένως μπορούσε να χρεώσει τους ασθενείς του περισσότερα και να προσελκύσει πλουσιότερη πελατεία.[5] Πολύ σύντομα ένας ακαδημαϊκά εκπαιδευμένος γιατρός θεωρήθηκε απαραίτητος στην αυλή κάθε βασιλιά ή ευγενή και η ιατρική έγινε ένα επάγγελμα που μπορούσε να γίνει εξαιρετικά προσοδοφόρο[2][9]. Οι φτωχότεροι ασθενείς ήταν αναγκασμένοι να καταφεύγουν στους ανειδίκευτους (άντρες και γυναίκες) θεραπευτές που χρεώναν λογικές τιμές και οι πρακτικές τους δεν διέφεραν απαραίτητα από εκείνες των επίσημων ιατρών.[13] Οι γιατροί άρχισαν να οργανώνονται σε συντεχνίες και επαγγελματικές λέσχες που επέβαλλαν περιορισμούς σε οποιονδήπτε δεν ήταν μέλος τους[5] και να πιέζουν για την επιβολή νόμων που έθεταν περιορισμούς εισόδου στο επάγγελμα[9]. Αυτού του είδους οι περιορισμοί αρχικά δεν διέκριναν ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες αν και οι γυναίκες θεωρούνταν συνήθως από τους άντρες συναδέλφους τους ανίκανες και αμόρφωτες[5] και οι άντρες γιατροί συχνά προωθούσαν ο ένας τον άλλον και εξέδιδαν άδειες όχι απαραίτητα με βάση την ικανότητα αλλά με βάση το συμφέρον.[9] Σταδιακά οι γυναίκες άρχισαν να στοχοποιούνται ειδικά και να αποκλείονται και επίσημα από το ιατρικό επάγγελμα[5][12]. Στη Γαλλία θεωρείται πως η εποχή του επίσημου αποκλεισμού των γυναικών από την ιατρική με βάση το φύλο τους ξεκίνησε με τη δίκη της Ζακλίν Φελισί[5].

Αν και το διάταγμα στο οποίο στηρίχθηκε η κατηγορία σε βάρος της Φελισί δεν προσδιόριζε ειδικούς περιορισμούς για τις γυναίκες τις οποίες αντιμετώπιζε ως εξίσου ικανές με τους άντρες να ασκούν το επάγγελμα του ιατρού, οι κατηγορίες διατυπώθηκαν στη βαση του αποκλεισμού ειδικά των γυναικών από τη νομική.[3][5] Η υπόθεση της Φελισί μπορεί να αποτελεί την έναρξη της εποχής που οι άντρες επίσημοι ιατροί συνειδητοποίησαν για πρωτη φορά την ισχύ που προσέφερε η κατηγορηματική απαγόρευση της άσκησης της ιατρικής σε βάρος των γυναικών κατ΄αναλογία με την απαγόρευση της άσκησης της νομικής.[3]

Το ότι η δίκη της Ζακλίν Φελισί είχε και μία ξεκάθαρη διάσταση φύλου διαφαίνεται και από το γεγονός ότι αν και η ίδια η Φελισί ήταν γενική ιατρός που αναλάμβανε γυναίκες και άντρες, στη δίκη της χρησιμοποίησε επιχειρήματα που αντλούσαν από την προϋπάρχουσα συζήτηση σχετικά με την ικανότητα των γυναικών να γίνονται γιατροί.[3] Δεν είναι τυχαίο που σε ορισμένες μεταγενέστερες περιγραφές της υπόθεσής της την αποκάλεσαν λανθασμένα "μαία", καθώς οι μαίες αποτελούσαν τον πιο κοινό στόχο των επίσημων ιατρών που τις θεωρούσαν αμόρφωτες και απατεώνισσες.[2] Οι μαίες επίσης αποτελούσαν και τον πιο κοινό στόχο κατά την εποχή του κυνηγιού των μαγισσών.[2][14] Συχνά "μαία" αποκαλούνταν κάθε γυναίκα που ασχολούνταν με την ιατρική ακριβώς για να πληγεί η αξιοπιστία της και να τονισθεί ο ανεπίσημος χαρακτήρας των πρακτικών της[2]. Το γεγονός ότι η Φελισί ήταν αποδεδειγμένα ικανή γιατρός με μεγάλη φήμη (σύμφωνα με τις μαρτυρίες καλύτερη από κάθε γιατρό στο Παρίσι) και γιάτρευε άντρες και γυναίκες με μεθόδους ίδιες με εκείνες των επίσημων γιατρών και λάμβανε αμοιβή μόνο αν ο ασθενής γινόταν καλά σίγουρα ήταν καθοριστικά στοιχεία για την καταδίκη της καθώς αποτελούσε σοβαρό ανταγωνισμό για τους επίσημους γιατρούς.[2][9] Αποκαλυπτικό είναι επίσης το γεγονός πως τέτοιου είδους κατηγορίες δεν αποδώθηκαν ποτέ σε ανειδίκευτους γιατρούς που απευθύνονταν σε φτωχούς πελάτες[2].

Το επιχείρημα επίσης της Φελισί σχετικά με την ανάγκη ύπαρξης γυναικών γιατρών που θα μπορούσαν να προσεγγίσουν πιο φυσικά (και με πιο ηθικό τρόπο) τα “μυστικά των γυναικών” αποκαλύπτει πως από την αρχή το ζήτημα του φύλου της ήταν σημαντικό για τη δίκη. Η Φελισί δεν διεκδίκησε μόνο μία θέση για τις γυναίκες στο ιατρικό επάγγελμα αλλά χρησιμοποίησε ως όπλο κάτι που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν εναντίον των γυναικών. Η φράση "γυναικεία μυστικά" χρησιμοποιούνταν συχνά για να περιγράψει ζητήματα γυναικολογικά ή αναπαραγωγής και αποτελούσε συχνό δέλεαρ για τους άντρες λόγιους που προσδοκούσαν να ανακαλύψουν κάποια ιδιαίτερα γυναικεία μυστικά βιολογικά ή άλλα[15], αλλά η Φελισί για πρωτη φορά μετά από αιώνες χρησιμοποιήσε τον όρο ως άμυνα για τι γυναίκες προκειμένου να κρατήσει τους άντρες μακριά από τις "γυναικείες υποθέσεις".[3][16]

Τα επόμενα χρόνια μετά τη δίκη της Φελισί οι νόμοι που απαγόρευαν την ενασχόληση των γυναικών με την ιατρική στη Γαλλία έγιναν ακόμα πιο αυστηροί.[9] Το 1329 ένας νόμος στη Βαλένθια απαγόρευσε την ιατρική στις γυναίκες με ποινή δημόσιου μαστιγώματος.[9] Το 1484 απαγορεύτηκε ξεκάθαρα σε όλες τις γυναίκες εκτός από τις χήρες των χειρουργών να ασκούν το ιατρικό επάγγελμα.[4] Το 1694 απαγορεύτηκε ακομα και σε εκείνες.[4][17]. Το 1755 απαγορεύτηκε στις γυναίκες όχι μόνο να χειρουργούν αλλά και να παρακολουθούν μαθήματα ανατομίας και οστεολογίας “για λόγους σεμνότητας”.[5] Μέχρι τον 17ο αι. οι γυναίκες είχαν και επίσημα πια αποκλειστεί από το ιατρικό επάγγελμα όχι γιατί δεν διέθεταν τις απαραίτητες γνώσεις ή ικανότητες αλλά γιατί αποτελούσαν ισχυρό ανταγωνισμό για τους άντρες ιατρούς και έθιγαν τα προνόμιά τους.[9] Στο τέλος εκείνοι που έπαιρναν άδεια για να ασκήσουν το ιατρικό επάγγελμα “δεν διέθεταν κάποιο μονοπώλιο ικανότητας ή αρετής αλλά το μόνο αληθινό τους προσόν ήταν ότι ήταν άντρες”.[14] Ο αποκλεισμός των γυναικών όπως και άλλων ομάδων όπως οι Εβραίοι, οι Μουσουλμάνοι και οι θεραπευτές από το ιατρικό επάγγελμα τελικά οδήγησε στον λιμνασμό της ιατρικής γνώσης που τελικά ανάκαμψε πάλι από τον 19ο αιώνα και μετά οπότε το ιατρικό επάγγελμα άρχισε να γίνεται και πάλι προσβάσιμο.[9]

Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Η Εκκλησία σχετιζόταν επί πολλούς αιώνες με την ιατρική καθώς κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα πολλά αντρικά και γυναικεία μοναστήρια φρόντιζαν και για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη του λαού. Αυτό κράτησε μέχρι τον 12ο αώνα. περίπου οπότε ξεκίνησαν απαγορεύσεις σχετικά με την ενασχόληση των μοναχών με την ιατρική γιατί κρίθηκε πως τους αποσπούσε από τα εκκλησιαστικά τους καθήκοντα. Η Εκκλησία όμως ως θεσμός εξακολούθησε να ασκεί έλεγχο στο ιατρικό επάγγελμα και οι ιατρικές άδειες δίνονταν με την έγκριση πολιτικών αλλά και εκκλησιαστικών θεσμών ενώ τα υψηλότερα ιατρικά κλιμάκια κυριαρχούνταν από κληρικούς. (Whaley, 2010)

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «Jacqueline Felice de Almania». Order of Medieval Women (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2018. 
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Minkowski, W L (1992-02). «Women healers of the middle ages: selected aspects of their history.» (στα αγγλικά). American Journal of Public Health 82 (2): 288–295. doi:10.2105/ajph.82.2.288. ISSN 0090-0036. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1694293/. 
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 Green, Monica H. (2006-12). «Getting to the Source: The Case of Jacoba Felicie and the Impact of the Portable Medieval Reader on the Canon of Medieval Women's History» (στα αγγλικά). Medieval Feminist Forum 42 (1): 49–62. doi:10.17077/1536-8742.1057. ISSN 1536-8742. https://doi.org/10.17077/1536-8742.1057. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 Wyman, A. L. (1984/01). «The surgeoness: the female practitioner of surgery 1400–1800» (στα αγγλικά). Medical History 28 (1): 22–41. doi:10.1017/S0025727300035298. ISSN 2048-8343. https://www.cambridge.org/core/journals/medical-history/article/surgeoness-the-female-practitioner-of-surgery-14001800/227F04192EB99DC5BFBA4F3160FDE206. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 Green, Monica (1989). «Women's Medical Practice and Health Care in Medieval Europe». Signs 14 (2): 434–473. http://www.jstor.org/stable/3174557. 
  6. ↑ Conrad Lawrence I., Michael Neve, Vivian Nutton, Roy Porter και Andrew Wear, επιμ. (1995). The Western Medical Tradition: 800 BC to AD 1800. Κέιμπριτζ: Cambridge University Press. σελ. 171. ISBN 0-521-47564-3. CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: editors list (link)
  7. ↑ 7,0 7,1 Ann., Whaley, Leigh (2010). Women and the practice of medical care in early modern Europe, 1400-1800. Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230295179. 708738007. 
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 KIBRE, PEARL (1953). «THE FACULTY OF MEDICINE AT PARIS, CHARLATANISM, AND UNLICENSED MEDICAL PRACTICES IN THE LATER MIDDLE AGES». Bulletin of the History of Medicine 27 (1): 1–20. http://www.jstor.org/stable/44443718. 
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 Casey, Abigail I. (2016-10-19). «Magic and Medicine in a Man’s World: The Medieval Woman as both Healer and Witch» (στα αγγλικά). 2016 NCUR 0 (0). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-02-26. https://web.archive.org/web/20190226001147/http://www.ncurproceedings.org/ojs/index.php/NCUR2016/article/view/1937. Ανακτήθηκε στις 2018-09-08. 
  10. ↑ «Jacoba Felicie | Encyclopedia.com». www.encyclopedia.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2018. 
  11. ↑ 1969-, Ray, Meredith K.,. Daughters of alchemy : women and scientific culture in early modern Italy. Cambridge, Massachusetts. ISBN 9780674425873. 905902839. 
  12. ↑ 12,0 12,1 FISSELL, MARY E. (2008). «Introduction: Women, Health, and Healing in Early Modern Europe». Bulletin of the History of Medicine 82 (1): 1–17. http://www.jstor.org/stable/44448504. 
  13. ↑ Bullough, Vern L. (1961). «Status and Medieval Medicine». Journal of Health and Human Behavior 2 (3): 204–210. doi:10.2307/2948986. http://www.jstor.org/stable/2948986. 
  14. ↑ 14,0 14,1 1936-, Webster, Charles, (1979). Health, medicine, and mortality in the sixteenth century. Cambridge [England]: Cambridge University Press. ISBN 0521226430. 4492308. 
  15. ↑ Park, Katharine (2000). «Dissecting the Female Body: From Women’s Secrets to the Secrets of Nature». Attending to Early Modern Women (London/Toronto: Associated University Presses). https://www.academia.edu/7785423/_Dissecting_the_Female_Body_From_Women_s_Secrets_to_the_Secrets_of_Nature_in_Adele_Seeff_and_Jane_Donawerth_eds._Attending_to_Early_Modern_Women_Newark_University_of_Delaware_Press_London_Toronto_Associated_University_Presses_2000_29-47. Ανακτήθηκε στις 08-09-2018. 
  16. ↑ BENEDEK, THOMAS G. (1977). «THE CHANGING RELATIONSHIP BETWEEN MIDWIVES AND PHYSICIANS DURING THE RENAISSANCE». Bulletin of the History of Medicine 51 (4): 550–564. http://www.jstor.org/stable/44450467. 
  17. ↑ Campbell Hurd-Mead, Kate (2012). A History Of Women In Medicine: From The Earliest Times To The Beginning Of The Nineteenth Century. Literary Licensing. ISBN 1258386461, 9781258386467 Check |isbn= value: invalid character (βοήθεια). 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ζακλίν_Φελισί&oldid=10766632"